روزى كه رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن وعترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به«ثقلین» را توصیه فرمود، اهل بیت خویش را نیز به عنوان قرآن شناسان خبیر معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره گیرى ازآن و جایگاه كلام الهى، سخنان بسیارى دارد كه در این نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعالیم و توصیههاى حضرتش اشاره مىكنیم، باشد كه جامعه قرآنى و ولایى ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنى، جان عطشناك خویش را سیراب سازد.
- قرآن، تجلیگاه خدا
كلام الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حكمت خداست و آیات قرآن،هریك نشانهاى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه گاه بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشمهاى بیدار و دلهاى آگاه مىفرماید:
“لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لایبصرون”(1)
خداوند بر خلق خویش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدا را نمىبینند.
- گنجینه كامل
معارف قرآن بىپایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لكل شيء)است، بیانگر هرچیز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانشهاى آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به كمك اهل بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه كامل بهره گرفت. امام صادق(ع) مىفرماید:
»خداوند بىهمتا و قدرتمند، كتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پیش از شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است… « (2)
و در سخن دیگرى به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره مىفرماید:
“ان الله انزل فىالقرآن تبیان كل شىء، حتى و الله ما ترك شیئا یحتاج العباد الیه الا بینه للناس” (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل كرده است. به خدا قسم هیچ چیزى را كه بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم بیان فرموده است.
- عهدنامه الهى
قرآن، عهدى استوار میان خدا و مردم است و آیات این كتاب، متناین عهدنامه را بیان مىكند. در عهد نامه باید نگریست، به آن باید پاى بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق(ع) درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنینمىفرماید:
»القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ینبغى للمرء المسلم ان ینظر فىعهده و ان یقراء منه فى كل یوم خمسین آیه. « (4)
قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است كه یك انسانمسلمان در این عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است كه مرور بر مفاد یك عهدنامه، براى یادآورى از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن احكام الهى و عبرت گرفتن از حكایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است كه امام صادق(ع) وقتى مىخواست قرآن تلاوت كند، قرآن را كه به دست راست خویش مىگرفت، دعایى مىخواند كه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
»خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این كتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرتآموزى. خدایا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در این كتاب، پند مىگیرند و از نافرمانىات پرهیز مىكنند. وقتى كتاب تورا مىخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفكن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآیات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دین تو را بگیرم و عمل كنم و نگاه مرا در این كتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بىثمرمساز. « (5)
4.آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نیكان وصالحان كه در سایه ایمان و عمل و پیروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذیب انبیاء و انكار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نیست،ولى سرشار از قصص و حكایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مىفرماید:
»علیكم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجا بها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه. « (6)
برشما باد قرآن! هر آیهاى را كه یافتید كه گذشتگان، با عمل به محتواى آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل كنید و هر آیه را دیدید كه بیانگر هلاكت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاكت) بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوهاى است كه درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مىگذارد و قرآن هدایتگر قارى مىشود.
- احكام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوى یك سلسله احكام الهى است كه تا دامنه قیامت استمرار مىیابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهىاست، مشمول مرور زمان نمىشود و حكم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمىگردد. امام صادق(ع) در تشریح بعثتهاى سلسله نورانى انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) مىرسد و مىفرماید: «تا آن كه محمد(ص) آمد و قرآن و شریعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام مىباشد. « ( 7)
و در سخنى دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید مىداند. با بیان امام صادق(ع) راه براندیشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دورهاى مىدانند و عصر حاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمىدانند و قوانین وحى را براى تنظیم امور بشریت امروز و جامعه كنونى كافى نمىبینند، بسته مىشود.
6.همیشه زنده و شاداب
غیر از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود این كتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان كهنه نمىشود و پیوسته معارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگى دارد.
امام صادق(ع) در حدیثى به رمز و راز این جاودانگى و طراوت همیشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مىپرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسى، تازه تر و شاداب تر مىشود و هرگز كهنه نمىشود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مىفرماید:
»لان الله تبارك و تعالى لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى كل زمان جدید و عند كل قوم غض الى یوم القیامه. « (8)
براى این كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص یا مردمى خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگى قرآن براى همه و همیشه، به خاطر آن است كه معجزه جاوید پیامبر(ص) و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نیازهاى فكرى، هدایتى و اجتماعى مردم است.
- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولى تكلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمىشود. حفظ كردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجراى فرمودههاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
»الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الكرام البرره. « (9)
كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در كلام آن حضرت مطرح است. مىفرماید:
»ینبغى للمؤمن ان لایموت حتى یتعلم القرآن او یكون فى تعلمه.« (10)
سزاوار است كه مؤمن نمیرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پاى بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فىاضاعه حدوده.« (11)
بپرهیز از این كه در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتى.
بسیارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مىپردازند و در وراى جلوههاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشورآسمانى نیست.
8.ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و… وهم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و عنایتبه كلام خداو پیداكردن حالت خشوع و تذكر و تاثیرپذیرى ازتلاوت، این نكات در كلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخى از اینرهنمودها اشاره مىشود:
امام صادق(ع) مىفرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مىشود، برتولازم است گوش بدهى و سكوت وتوجه داشته باشى:
»اذا قرىء عندك القرآن وجب علیك الانصات و الاستماع. « (12)
این همان نكته قرآنى است كه در آیه 204 سوره اعراف آمده است: « و اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا. «
و در سخن دیگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مىفرماید كه: «راه قرآن» را نظیف و پاكیزه كنید. مىپرسند: راه قرآن چیست؟
مىفرماید: دهان مىپرسند: چگونه؟ مىفرماید: با مسواك. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:
كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پیدا نكند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت را چگونه مىخوانى و با منشورخویش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مىدهى و حدود و تكالیف آن را چگونه امتثال و فرمان بردارى مىكنى؟! در آیههاى وعد و وعید، درنگ كن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!… (14)
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحى قارى از آیات كلام خداست، ادب دیگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
»ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن.« (15)
قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت كنید.
- جوانان و قرآن
انس با قرآن، دلهاى جوانان را روشن و زندگیهاشان را با صفا مىكند و عامل جذب آنان به پاكى و راه خدا مىشود.
امام صادق(ع) مىفرماید: هرجوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در مىآمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مىسازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
»من قرئ القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الكرام البرره و كان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه. « (16)
بخصوص، خانه هایى كه نواى خوش قرآن از حنجرههاى داوودى از آنها به گوش مىرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم كتاب خدایىاند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپرى مىكنند، مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنى مىشوند. این گونه خانههاى نورانىاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مىفرماید:
خانهاى كه یك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مىكند، براى اهل آسمان نورانى دیده مىشود، همچنان كه مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را مىبینند. (17)
10.نكته هاى دیگر
همچنان كه یاد شد، در دریاى كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانى وجود دارد كه در باره قرآن كریم است. نقل آن ها به طول مىانجامد. عصاره و خلاصهاى از آن مضامین را كه در برخى روایات دیگر آمده است، تقدیم مىكنیم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آیات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مىداند و بهره گیرى از قرآن را براى كسانى روا مىشمرد كهبه این نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مىشوند و گمراه مىكنند. وى براى فراگیرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان مىكند و مىفرماید: قرآنى كه خوانده نمىشود و غبار بر آن مىنشیند، روز قیامتبه درگاه خدا شكایت مىكند. تلاوت راستین را آن مىداند كه قرآن خوانان، وقتى به آیات بهشت و جهنم مىرسند، مىایستند و تامل مىكنند. اهل بیت علیهم السلام را وارثان كتاب خدا و برگزیدگان خلق مىشمرد و از این خاندان به عنوان وجهالله،آیات، بینات و حدودالله یاد مىكند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسمانى معرفى مىكند و قرآن را «ثقل اكبر» مىنامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریكى و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل مىشمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن«معیار» و ملاك درستى و حقانیت هر حرف و حدیث است و مىفرماید:
هر چه كه از ما براى شما نقل مىشود، در صورتى كه مخالف با قرآن باشد ما نگفتهایم و شما نپذیرید. امام اهل بیت پیامبر(ص) را خزانه داران علم الهى و بازگوكنندكان وحى خدا مىداند و از تفسیر به راى نهى مىكند و از آن قارى كه به خاطر خود نمایى یا كسب درآمد، به قرائت مىپردازد، نكوهش مىكند.
امید است كه در سایه رهنمودهاى حضرت صادق علیه السلام، با چشمه وحى الهى آشناتر شویم و «قرآنى» بیندیشیم و «قرآنى» زندگى كنیم.
پى نوشتها
1 . بحارالانوار، ج89، (بیروت)، ص107.
2 . كافى، ج 2، ص599.
3 . بحارالانوار، ج89، ص 81.
4 . وسایل الشیعه، ج 4، ص849.
5 . بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6 . الحیاه، ج 2، ص116.
7 . كافى، ج 2، ص 18.
8 . بحارالانوار، ج89، ص 15.
9 . الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10 . همان، ص 155.
11 . بحارالانوار، ج 82، ص43.
12 . وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13 . الحیاه، ج 2، ص 158.
14 . بحارالانوار، ج89، ص207.
15 . وسائل الشیعه، ج 4، ص857.
16 . الحیاه، ج 2، ص 164.
17 . كافى، ج 2، ص 610.
18 . تفسیر برهان، ج 4، ص457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
