رهنمودهایی به عزاداران سالار شهیدان
آیت‌الله جوادی آملی
اشاره
عزاداری سالار شهیدان، امام حسین علیه‌السلام، دارای شرایط و آدابی است که رعایت آن‌ها کمک شایانی به بهتر برگزار شدن این مراسم‌ها کرده و در عین حال، به ترویج فرهنگ و معرفت حسینی در جامعه می‌انجامد. برای اینکه مراسم عزاداری را همسو با اهداف قیام عاشورا هدایت و مدیریت کنیم، بایسته است به رهنمودهای حضرت آیت‌الله جوادی آملی، برگرفته از کتاب کوثر کربلا [۱]، توجه ویژه شود. بدیهی است که ملتزم شدن به رهنمودهایی از این دست، ضمن جلب رضایت خداوند و اهل بیت علیهم‌السلام، جامعه را از هرگونه افراط و تفریط در این مسیر بر حذر داشته، عزاداری راستین و اثربخش را به ترویج می‌کشد.
بزرگداشت عزاداری سالار شهیدان، سند شرف جامعه انسانی، به‌ویژه احرار اسلامی است و باید آن را مایه فخر خود دانست و حفظ کرد. این مراسم، از بزرگ‌ترین لخیره‌های نظام دینی است که هم امت اسلامی را به سلاح معنوی انبیا علیهم‌السلام مسلح می‌نماید و هم دشمنان را که می‌خواهند مردم مسلمان جاهل بمانند، خلع سلاح می‌کند. اکنون، مهاجمان فرهنگی با ماهواره‌ها مسلمانان را وا می‌دارند که عالم و عامی نباشند و گمراه شوند [۲].
با قصد خالص و برای رضای حضرت حق، در عزاداری شرکت کنیم تا گوشه‌ای از دین ما به امام حسین علیه‌السلام و کربلا ادا گردد. حرکت دسته‌ها و هیئت‌ها نیز باید بر اساس تهذیب و تزکیه و به دور از انگیزه‌های نفسانی و کارهای نادرست باشد [۳].
به شکلی کوشا و فراگیر در مراسم عزاداری اهل بیت علیهم‌السلام، به‌ویژه عاشورا شرکت نماییم به گونه‌ای که از نوجوانان و جوانان گرفته تا بزرگسالان و پیران، هر کدام به اندازه توان خود در این مراسم‌ها شرکت کنند و شهر و روستا را به دُلغُله و وَلْوَله درآورند که خدا می‌داند ثواب این کار چه اندازه بزرگ است! همچنین باید بزرگان هر شهر که از وجاهت و حرمتی برخوردارند، با شرکت در مجالس حسینی، در واقع، بر حرمت خود بیفزایند هرچند از آنان توقع نیست که مانند جوانان تا پایان برنامه سوگواری بمانند. نیز مناسب است عزاداران در مراسم حسینیه‌های گوناگون شرکت کنند و تا جایی که می‌توانند به یک مکان بسنده نکنند [۴].
هیچ کس در کوی و برزن، تماشاچی مراسم نباشد و هر طور که می‌تواند، در عزاداری و اشک ریختن برای اهل بیت علیهم‌السلام شرکت کند. گریه برای شهید، اشتیاق به شهادت را در دل‌ها پدید می‌آورد و عاطفه‌های انسانی را برمی‌انگیزد. اگر سِرّ نهضت حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام شکافته شود، معلوم خواهد شد که چرا اصرار شده تا برای آن حضرت گریه کنیم [۵].
بر پایه برخی نقل‌ها، وقتی صبحگاهان در محضر امام صادق علیه‌السلام نام مبارک سیدالشهدا علیه‌السلام برده می‌شد، آن حضرت تا پایان روز لبخند نمی‌زد: «ما ذُکِرَ الحُسَینُ بنُ عَلِی علیه‌السلام عِندَ أبی عَبدِاللَّهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ فی یَومٍ قَطُّ فَرُئِیَ أبو عَبدِاللَّهِ فی ذلِکَ الیَومِ مُتَبَسِّماً قَطُّ إلی اللَّیلِ» [۶].
خون شهید و اشک بر او، در نهاد انسان شهامت‌افزا و عبرت‌آموز است. از این رو، امیر مؤمنان علیه‌السلام به فرزندش، امام حسین علیه‌السلام فرمود: «تو، ما را رحمت اشک هر مؤمن هستی» [۷].
هیچ کس، به‌ویژه نسل نو، بی‌وضو وارد هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری نشود. هنگام وضو نیز چنین نیت کنیم: خدایا! وضو می‌گیرم تا طیب و طاهر شده و با طهارت وارد عزای امام حسین علیه‌السلام شوم [۸].
عزاداری سالار شهیدان باید عاقلانه و ساده و بی‌پیرایه باشد. پس، تا می‌توانیم باید از تشریفات بکاهیم و بر محتوا بیفزاییم. مجالس حسینی، سبد تغذیه روحی و اعتقادی و فرهنگی است و زنان که به مراسم خواندن دعا، عزمت و طهارت مشرف می‌شوند، باید از چنین برکاتی بهره‌مند شوند، تا از دیار دغل و مادت برند. انسان تا در طبیعت زندگی می‌کند، دغل‌زیست است و ناچار باید خود را پاک سازد [۹].
امام باقر علیه‌السلام سخنی بسیار لطیف، بلند و شیرین در معنای واژه «امیرالمؤمنین» دارند. آن حضرت بر خلاف واژه‌شناسان که به ظاهر لغت «امیر» را «فرمانروا» و «فرمانده» معنا می‌کنند، آن را از ریشه «میره» یعنی طعام و غذا دانسته‌اند چنان‌که در سوره یوسف نیز فعلی از همین ریشه آمده است: «وَنَمِیرُ أَهلَنا وَنَحفَظُ أَخانا وَنَزدَادُ کَیلَ بَعِیرٍ ذلِکَ کَیلٌ یَسِیرٌ» [۱۰]. برادران یوسف علیه‌السلام به حضرت یعقوب علیه‌السلام عرض کردند: «ما برای اهل خود، میوه و طعام می‌آریم». پس، امیر کسی است که به انسان میوه و طعام می‌دهد و علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام از این جهت که به امت اسلامی طعامی معنوی و سالم می‌دهد، «امیرالمؤمنین» است. زری! غذای این امیر، همانا علم و معرفت است. آن حضرت، اوصاف کمالی خود را به مؤمنان که شاگردان ایشان‌اند، می‌چشاند و مجالس حسینی باید زمینه‌های چنین اطعامی باشد هرچند دادن طعام مادی، جایگاه و پاداش خود را دارد [۱۱].
عنصر مبارزه با طاغوت زمانه، امر به معروف و نهی از منکر، نبرد با استکبار جهانی و تبیین جنایات دودمان ننگین اموی، باید در سخنرانی‌ها و شعارها نمود و بروز یابد. رسالت خطبا و گویندگان مجالس حسینی، این است که معارفی را بازگو کنند که هدف سالار شهیدان را به‌خوبی تشریح نماید [۱۲].
شعرها و شعارها، باید سودمند و مؤثر باشند. مسئولان هیئت‌ها و دسته‌ها باید این امر مهم را مدیریت کنند. شعارها باید برگرفته از معارف قرآن و زمینه‌های عترت علیهم‌السلام باشند. بدیهی است، مداحی برای اهل بیت علیهم‌السلام، پایگاهی رفیع در دین دارد چنان‌که احرار اسلامی را نیز در دوران دفاع مقدس بسیار یاری نمود [۱۳].
وجود مبارک امیر مؤمنان، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام فرمود: وقتی مردم به صحنه سیاسی و اقتصادی زندگی آمدند، من خود را موظف به پذیرش حکومت دیدم: «لَو لا حُضُورُ الحاضِرِ وَ قِیامُ الحُجَّةِ بِوُجُودِ النّاصِرِ… وَ لَقَد بَلَغتُ آخِرَهُم بِکأسِ أَوَّلِهِم» [۱۴]. آن حضرت بیست و پنج سال خانه‌نشین بود اما هنگامی که مردم آماده پذیرش حکومت علوی شدند، او نیز وارد ساحت سیاست شد. اگر وی حامی نداشت، در انزوا می‌ماند. حضور مردم در صحنه سیاسی، رکن اساسی است و بررسی نهضت سالار شهیدان، سهم تعیین‌کننده‌ای در حضور سیاسی مردم دارد. در احرار اسلامی نیز سیره و مرام حسین بن علی علیه‌السلام و عشق به شهادت، باعث شد که مردم به صحنه انقلاب وارد شوند. از این رو، ائمه علیهم‌السلام اصرار داشتند که جرعه کربلا، به طور کامل در جامعه مطرح و اطلاع‌رسانی شود [۱۵].
هیچ کس به سلیقه خود چیزی بر مراسم عزاداری نیفزاید. برداشتن زنجیرهای سنگین (علامت‌ها)، پیام وحیانی ندارد. این کارها، کاهش یابد و بر عظمت عزاداری افزوده گردد. حمل علم‌های سبک، پرچم‌ها و پارچه‌های مکتوب، به‌خوبی می‌تواند رنگ بزرگداشت و تعظیم به مراسم عزاداری بدهد. باید بررسی نمود که چه چیزی در تشکیلات سیدالشهدا علیه‌السلام بوده تا باشد، چه چیز نبوده و نبود آن بهتر است. چرا باید کار پرثوابی مانند پای برهنه بودن و بر سر و سینه زدن در عزاداری برای رضای خدا را رها کنیم و بار سنگین زنجیرها را بر دوش بکشیم؟ باید بر اساس رهنمود قرآن و عترت علیهم‌السلام حرکت کرد و وقتی راه صواب و روشن باز است، چرا راه نامطمئن را طی کنیم؟ [۱۶]
حرکت هیئت‌ها و دسته‌ها، به گونه‌ای هدایت شود که هنگام الا ظهر، در چند جا نماز جماعت برپا شود اعم از مسجد یا حسینیه. اگر امکان برگزاری نماز جماعت نبود، از نماز فرادی در اول وقت نماز در مسجد دغل نشود تا عزاداری با سیره صاحب عزا هماهنگ باشد. بایسته است که اطعام عزاداران، پس از برگزاری نماز باشد [۱۷].
همکاری و هماهنگی با مسئولان نظامی از جمله نهادهایی مانند نیروی انتظامی، لازم است [۱۸].
شب‌های عزاداری، در خانه‌ها داستان کربلا برای فرزندان و نوه‌ها بازگو شود و نباید شب‌ها، به‌ویژه شب‌های بلند، با دیدن فیلم‌های دیرآموزنده بگذرد. مطالب عبرت‌آمیز، در دل‌های نوسالان به‌نیکی می‌ماند. از این رو، داستان خوب‌ها و بدها در ماجرای کربلا را باید برای عبرت‌گیری دیگران بازگو کرد. همچنین به فرزندانمان آموزش دهیم که هنگام نوشیدن آب، از گفتن «سلام بر حسین علیه‌السلام» دغل نکنند [۱۹].
رعایت حرمت تربت پاک سالار شهیدان، لازم است. از این رو، شایسته است بر اساس رهنمودهای دینی، کمی از آن تربت پاک را با آب زمزم آمیخت و به نوزاد خود چشاند و این، از دستورهای رسمی دین اسلام است تا کودک با نوشیدن آب آمیخته با تربت حسین علیه‌السلام، حسینی شود و برای تمام عمر به نام سالار شهیدان سخن بگوید. همچنین، توصیه شده پس از حک ماه روزه‌داری، در عید فطر با مقداری اندک از تربت حسینی افطار شود [۲۰].
پاسداشت خون مطهر سالار شهیدان، ایجاب می‌کند که آن امام مظلوم را هر روز با زیارت عاشورا یا زیارت وارث زیارت کنیم تا مرام آن حضرت زنده بماند. خواندن این زیارت، برای همه رجا دارد هم توده مردم و هم عالمان و نخبگان، مانند: فقها، حکما، متکلمان، مفسران و عرفا [۲۱].
از پیام‌های سازنده زیارت عاشورا نباید دغل کرد پیام‌هایی مانند: دوستی با دوستان اهل بیت علیهم‌السلام و دشمنی با دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام: «إِنِّی سِلمٌ لِمَن سالَمَکُم وَ حَربٌ لِمَن حارَبَکُم» [۲۲]. امروزه، برخی مانند یزید در بسیاری از کشورهای اسلامی حکومت می‌کنند و ملت و ملیت خود را ارزان به بیگانگان می‌فروشند. اگر وجود مقدس و مبارک سالار شهیدان در جامعه کنونی می‌بودند، اجازه نمی‌دادند مسلمانان این‌گونه در سراسر جهان قتل‌عام شوند چرا که آن امام مظلوم ظلم‌ستیز می‌فرمود: من با هر کس که مانند یزید است، مخالفم «وَ عَلَی الإسلامِ اللّامُ إذ قَد بُلِیَتِ الأُمَّةُ بِراعٍ مِثلِ یَزیدَ» [۲۳].
در زیارت جامعه کبیره نیز جمله «مُحَقِّقٌ لِما حَقَّقتُم مُبطِلٌ لِما أَبطَلتُم» بدین معناست که هر معرفت بلندی را که شما خاندان وحی تثبیت کردید، ما نیز محقق آن هستیم و هر چه را شما باطل دانستید، ما نیز ابطال می‌کنیم یعنی هر حکومتی باطلی را که شما برانداختید، ما نیز در براندازی مثل آن تلاش می‌کنیم و هر حکومتی را که شما پیروز کردید، ما نیز در پیروزی آن می‌کوشیم [۲۴].
ثواب زیارت حسین بن علی علیه‌السلام بیش از ثواب زیارت دیگر امامان علیهم‌السلام یاد شده با اینکه همه آن‌ها نور واحدند، رفتن به زیارت قبر حسین بن علی علیه‌السلام سفارش اکید شده است [۲۵]. اگر رفتن به زیارت حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام شدنی نبود، زیارت عاشورا خوانده شود مبادا روزی بی‌یاد حضرت امام حسین علیه‌السلام بگذرد. صبح به هنگام خروج از منزل رو به قبله سه بار گفته شود: السلام علیک یا أبا عبدالله و رحمة الله و برکاته!
بسیاری از بزرگان نذر می‌کنند که اگر فلان مشکل آن‌ها برطرف شود، زیارت عاشورا بخوانند [۲۶].
ماه محرم که ظرف زمانی عزاداری سالار شهیدان همانند ماه مبارک رمضان است. اول اینکه رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در باره ماه رمضان فرمود: «أَنفاسُکُم فیِهِ تَسبیحٌ» نفس‌های شما روزه‌داران در ماه رمضان، تسبیح است [۲۷]. در باره عزاداری سیدالشهدا علیه‌السلام نیز چنین آمده است: «نَفَسُ المَهمومِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ هَمُّهُ لَنا عِبادَةٌ» نفس کسی که برای مظلومیت ما دل‌نگران است و هنوز نگریسته، در حکم تسبیح خداست و اندوه او بر ما عبادت است [۲۸].
دوم اینکه در پایان ماه رمضان عرض می‌شود: خدایا! این سال را آخرین سال روزه ما قرار مده و اگر سال پایانی است، ما را مشمول رحمت خود ساز و از الطاف خود محروم نکن «اللَّهُمَّ لا تَجعَلهُ آخِرَ العَهدِ مِن صِیامِنا إِیّاهُ… فَإِن جَعَلتَهُ فَاجعَلنی مَرحوماً وَ لا تَجعَلنی مَحروماً» [۲۹]. شایسته است، در پایان محرم نیز گفته شود: «اللَّهُمَّ لا تَجعَلْهُ آخِرَ العَهدِ مِن إِقامَتِنا لِتَعزیَةِ سَیّدِالشُّهَداء فَإِن جَعَلتَهُ فَأَجعَلنا مَرحومینَ وَ لا تَجعَلنا مَحرومین. آمین یا ربّ العالمین».
پی‌نوشت‌ها:
۱. جوادی آملی، عبدالله، کوثر کربلا، قم: مرکز نشر اسراء، اول، ۱۳۷۲ ش، ص ۱۲۴-۱۴۱ (با تلخیص و ویرایش).
۲. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف: انتشارات مرتضویه، ۱۳۵۶ ش، ص ۲۴۲.
۳. همان، ص ۲۷۷؛ محدث قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه: موسوی دامغانی، قم: تابان، دوم، ۱۳۷۷ ش، «زیارت عاشورا».
۴. همان منبع شماره ۲.
۵. همان منبع شماره ۲.
۶. همان منبع شماره ۲.
۷. عیاشی، تفسیر العیاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه، ۱۳۸۰ ق، ج ۱، ص ۲۲۰.
۸. محمد بن محمد بن نعمان عکبری (شیخ مفید)، المقنعة، قم: کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ص ۱۱۲.
۹. همان منبع شماره ۲.
۱۰. یوسف، آیه ۱۲.
۱۱. همان منبع شماره ۷.
۱۲. همان منبع شماره ۲.
۱۳. همان منبع شماره ۲.
۱۴. شریف رضی، محمد بن حسین بن موسی، نهج البلاغه، تصحیح: صبحی صالح، قم: دار الهجرة، بی‌تا، خطبه ۳، بند ۲۱-۲۲.
۱۵. همان منبع شماره ۲.
۱۶. همان منبع شماره ۱.
۱۷. همان منبع شماره ۲.
۱۸. همان منبع شماره ۲.
۱۹. همان منبع شماره ۲.
۲۰. محمد بن محمد بن نعمان عکبری (شیخ مفید)، مسارّ الشیعه، بیروت: دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ ق، ص ۱۲.
۲۱. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، پیشین، ص ۲۷۷؛ محدث قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، پیشین، «زیارت عاشورا».
۲۲. همان منبع شماره ۲۱.
۲۳. علی بن موسی بن جعفر (سید بن طاووس)، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران: انتشارات جهان، ۱۳۴۸ ش، ص ۱۰.
۲۴. تقی‌الدین کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین والدرع الحصین، بی‌جا: چاپ سنگی، بی‌تا، ص ۱۷۷؛ محدث قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، پیشین، «زیارت جامعه کبیره».
۲۵. ابن بابویه قمی، محمد بن علی (شیخ صدوق)، الأمالی، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، تهران: کتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۲ ش، ص ۲۰۱-۲۰۲.
۲۶. همان منبع شماره ۲.
۲۷. علی بن موسی بن جعفر (سید بن طاووس)، الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۷ ش، ج ۲، ص ۱.
۲۸. محمد بن محمد بن نعمان عکبری (شیخ مفید)، الأمالی، قم: کنگره شیخ مفید، دوم، ۱۴۱۳ ق، ص ۱۱۲؛ محمد بن حسن (شیخ طوسی)، الأمالی، قم: دار الثقافة، ۱۴۱۴ ق، ص ۲۲۱.
۲۹. علی بن موسی بن جعفر (سید بن طاووس)، الإقبال بالأعمال الحسنة، پیشین، ج ۲، ص ۱۰۱.
این متن با رعایت اصول نگارشی، نیم‌فاصله‌ها و ساختار مناسب برای انتشار در وردپرس آماده شده است. پاورقی‌ها به‌صورت پی‌نوشت در انتهای متن با شماره‌گذاری و ارجاع دقیق آورده شده‌اند.
