فصلنامه علمی – تخصصی ویژه مبلغان
بهار ۱۳۹۹ – رمضان ۱۴۴۱ – شماره اول
وضعیت تحولات جمعیت در جمهوری اسلامی ایران
دکتر صالح قاسمی [۱]
مقدمه
در عصر کنونی، جمعیت در همه ابعاد کمی و کیفی از تعیینکنندهترین و استراتژیکترین مؤلفههای راهبردی اقتدار و استمرار تمدنی است. از اینرو امروزه در بیش از ۵۵ درصد کشورهای جهان، سیاستهای جامع و کاملی برای افزایش جمعیت و تکثیر موالید در حال اجراست و در حدود ۶۵ درصد کشورهای جهان، برنامههای هدفمندی برای حفظ اقتدار درونی جمعیت و تداوم جمعیت پایدار وجود دارد.
جمعیت و تحولات کمی و کیفی آن و تأثیرات متقابل آن در مؤلفههای تشکیل، اقتدار و بقای تمدنهای بشری از دیرباز مورد توجه نخبگان و حاکمان بوده است. بسیاری از نظریهپردازان در طول تاریخ، جمعیت را مهمترین مؤلفه اقتدار اجتماعی و نیروی محرکه جوامع بشری میدانند. ادیان آسمانی، فرق، نحل و مکاتب بشری نیز در باب تحولات جمعیتی جوامع بشری، واجد راهبرد و نگاه کلان بلندمدت بودهاند که آموزههای مشوق ازدواج، فرزندآوری و تکثیر نسل در شریعت نورانی اسلام نیز گویای همین دیدگاه راهبردی است. تحولات کمی و کیفی در عصر کنونی و مطالعات تمدنی، گویای این واقعیت است که تحولات جمعیت بهعنوان یک پیشران قدرتمند اجتماعی، به شکل جامع و تخصصی مورد مداقه قرار گرفته است.
بعد از رنسانس و انقلاب صنعتی در مغرب زمین که سبب تولد مدرنیته و تغییر بنیادین سبک زندگی و نگرش بشر به حیات شد، همه ابعاد زندگی انسان متأثر از فضای نوین بهوجود آمده، دگرگون شد. از جمله مهمترین مفاهیم دگرگونشده در سبک زندگی جدید بشر غربی، خانواده، ازدواج، روابط جنسی و الگوی فرزندآوری است که در مطالعات اجتماعی با عناوینی همچون دگرگونی سبک زندگی، انقلاب خانوادگی و انقلاب جنسی از آنها یاد میشود. با رسیدن امواج مدرنیته و مؤلفههای سبک زندگی غربی به دیگر جوامع جهان، سیر تغییرات الگوی فرزندآوری در جهان آغاز شد که در ادامه با اجرای ابرپروژههای مهندسی اجتماعی جهان و طرحهای مدیریت کنترل جمعیت جهان، این تحولات جمعیتی در جوامع شرقی سرعت و عمق بیشتری گرفت.
ایران از نخستین کشورهای مجری سیاستهای کنترل جمعیت بود و از همان سال ۱۹۸۹ که روز ۱۱ جولای آن بهعنوان روز جهانی جمعیت نامگذاری شد، اولین اقدامات ملی خود برای کاهش رشد جمعیت را آغاز کرد. اگرچه سیر کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری کل در جهان طی نیم قرن گذشته وجود داشته است، اما میزان و سرعت این سیر کاهشی است که بسیار مهم، تعیینکننده و منشأ بسیاری از تحولات مدیریتنشده اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی است.
در سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۳ شمسی)، کنفرانسی در شهر قاهره برگزار شد که برخی جمعیتشناسان آن را نقطۀ عطفی در تاریخ فعالیتهای مربوط به جمعیت و توسعه و نیز تحولی در ساختار اجتماعی جوامع مسلمان میدانند [۲]. در این سمینار که به نقش اساسی زنان در اجرا و موفقیت برنامههای تنظیم خانواده اشاره شد، نمایندگان ۱۷۹ کشور جهان حضور داشتند تا نیازهای آموزشی و بهداشتی زنان را در سراسر جهان بررسی کنند و برای ارتقای کیفی زندگی زنان که یکی از پیششرطهای اساسی دستیابی به توسعه است، گام بردارند. از اهداف اصلی این همایش، کاهش مرگومیر نوزادان، کودکان و مادران و تضمین دسترسی همگانی به آموزش و بهداشت باروری از جمله تنظیم خانواده، پیشگیری از عفونتهای قابل انتقال، ایدز و توانمندسازی زنان بوده است. در این کنفرانس برنامۀ عمل بیستسالهای تدوین شد که بر توجه به نیازها و حقوق افراد بهعنوان اهداف جمعیتی تأکید داشت. این برنامۀ عمل، دولتهای حاضر را تشویق میکرد تا برای پیشبرد این اهداف، اقدامات، طرحها و برنامههایی را اتخاذ نمایند و مقرر شد این برنامه تا سال ۲۰۱۵ میلادی امکان دسترسی همۀ کشورهای شرکتکننده به خدمات و اطلاعات مربوط به کنترل جمعیت و بهداشت باروری فراهم شود. پس از پایان دفاع مقدس، از سال ۱۳۶۷ دولت وقت سیاست تحدید موالید را اعلام کرده و متعاقب آن، برنامههای تنظیم خانواده را به مرحلۀ اجرا درآورد.
تحولات جمعیت کل کشور
طبق نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت ایران به ۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار و ۲۷۰ نفر در سال ۱۳۹۵ رسید و تا پایان سال ۱۳۹۷ جمعیت کل کشور از مرز ۸۲ میلیون نفر عبور نمود، اما علیرغم این افزایش جمعیت و در مطالعۀ کارشناسی تحولات جمعیتی کشور، گزارههایی بهدست میآید که حاوی پیامهای هشداردهنده و به صدا درآمدن زنگ خطر برای جمعیت کشور است. در ادامه برای آیندهپژوهی و فهم بهتر این تحولات، به گوشهای از این گزارههای تأملبرانگیز اشاره میشود.
روند تحولات جمعیت کل کشور با توجه به شاخصهای جمعیتشناختی، بسیار نامطلوب و نگرانکننده است و از حدود دو دهه آینده، جمعیت کل کشور در مسیر کاهش قرار خواهد گرفت.
روند تغییرات نرخ باروری کل کشور
با اجرای برنامۀ جامع کنترل جمعیت و قانون تنظیم خانواده که از اواسط دهۀ شصت در دستور کار دولت وقت قرار گرفت، نرخ باروری از ۶/۵ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۳۶۵ به ۲/۰۱ فرزند به ازای هر زن در سال ۱۳۹۵ و تا پایان سال ۱۳۹۷ به ۱/۸ فرزند به ازای هر زن سقوط کرد و این روند نزولی همچنان تداوم خواهد داشت. این در حالی است که حداقل میزان نرخ باروری برای ثابت ماندن جمعیت یا همان نرخ جایگزینی، ۲/۱ فرزند به ازای هر زن است. بر اساس آمارهای موجود، در حال حاضر ایران پایینترین نرخ باروری دنیای اسلام را به خود اختصاص داده است.
روند تغییرات نرخ رشد جمعیت
نرخ رشد جمعیت کشور از ۳/۹ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۱/۲۴ درصد در سال ۱۳۹۵ تنزل پیدا کرد و با تداوم روند کنونی در حدود سالهای ۱۴۲۵ نرخ رشد جمعیت کل کشور صفر خواهد شد. بر اساس الگوی پیشبینی جمعیت توسط صندوق جمعیت سازمان ملل متحد و در صورت تداوم روند کنونی، ایران از سال ۱۴۲۵ یعنی از کمتر از ۳۰ سال آینده در مسیر کاهش جمعیت قرار خواهد گرفت و سالانه از جمعیت کل کشور کاسته خواهد شد.
روند تغییرات نرخ موالید
تعداد تولدها که بهواسطۀ فرزندآوری متولدین دهۀ ۶۰ در حال افزایش بود، در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال قبل از آن، برای اولین بار پس از ۱۵ سال کاهش پیدا کرد. پیشبینی جمعیتشناسان این بود که سیر کاهش تعداد تولدها از سال ۱۳۹۶ آغاز شود، اما آمارها نشان میدهد که این سیر کاهشی دو سال زودتر یعنی از سال ۱۳۹۴ به بعد آغاز شده است. در سال ۱۳۹۴ یک میلیون و ۵۷۰ هزار و ۲۱۹ تولد ثبت شده است. این تعداد تولدها در سال ۱۳۹۵ به یک میلیون و ۵۲۸ هزار و ۵۳ تولد کاهش یافته، در سال ۱۳۹۶ میزان تولدها به یک میلیون و ۴۷۸ هزار و ۹۰۸ نفر و در سال ۱۳۹۷ تا یک میلیون و ۳۶۶ هزار و ۵۰۹ تولد تنزل پیدا کرده است. به عبارت دیگر فقط در سال ۱۳۹۷ با کاهش بیش از ۱۲۰ هزار تولد در این مدت، حدود ۸/۵ درصد کاهش یافته است.
افزون بر اینکه سیر کاهشی تولدها زودتر از پیشبینیها در ایران آغاز شده، کاهش نرخ موالید را با شیب تندتری آغاز کردهایم و این یعنی سرعت کاهش تعداد تولدها، فراتر از تصور ما بوده است.
سیر سالمندی جمعیت کشور
سالمندی جمعیت [۳] کشور و تغییرات نگرانکنندۀ ساختار هرم سنی، یکی از پیامدهای سقوط نرخ باروری بوده است که بر اساس الگوهای آیندهنگاری جمعیت، همچنان تداوم خواهد داشت. مطالعات جمعیتی اثبات میکنند که طی سالیان آینده، روند سالمندی جمعیت ایران با سرعت و شدت بیشتری تداوم خواهد داشت و در آینده نه چندان دوری، ایران با پدیدۀ سالمندی قطعی جمعیت روبهرو خواهد شد.
یکی از نتایج قابل تأمل پژوهشهای تحولات سالمندی، این است که اکنون نرخ رشد جمعیت سالمندان کشور بیش از سه برابر میانگین نرخ رشد جمعیت کل کشور است. بدین ترتیب زنگ خطر سالمندی جمعیت در ایران به صدا در آمده است و باید بهزودی منتظر پدیدهای تحت عنوان سونامی سالمندی در ایران باشیم. این آمارها حاکی از آن هستند که طی حدود ۲۰ سال آینده، نسبت نرخ رشد جمعیت سالمندان به نرخ رشد جمعیت کل کشور، شانزده به یک خواهد بود.
بر اساس مقایسه نقشۀ توزیع سالمندی جهان در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۵۰ در مییابیم که ایران تنها طی ۳۰ سال آینده از یک کشور جوان به یک کشور سالمند قطعی تبدیل خواهد شد. به عبارت دیگر در حالی که در سال ۲۰۱۵ سالمندان بالای ۶۰ سال تنها ۸ درصد جمعیت ایران را تشکیل دادهاند؛ ولی در نتیجۀ سرعت پدیدۀ سالمندی جمعیت در سال ۲۰۵۰ حدود ۳۳ درصد جمعیت کل کشور سالمند خواهد بود. علیرغم اینکه ایران هنوز مسیر پیشرفت تکنولوژیک و پویایی اقتصادی را نپیموده است، درصد قابلتوجهی از جمعیت خود در چرخۀ کار و تولید را از دست خواهد داد.
تغییرات میانۀ سنی کشور
میانۀ سنی کشور از ۲۵ سال در سال ۱۳۸۵ به ۳۰ سال در سرشماری سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است.
به عبارت دیگر در همین دهه گذشته، چهرۀ ایران بهطور میانگین ۵ سال پیرتر شده است که واکاوی تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بالا رفتن میانۀ سنی کشور، مبحث مفصل و مهمی است که مجال دیگری میطلبد.
بر اساس دادههای آماری منتشر شده، در دهۀ اخیر تعداد خانوادههای بدون فرزند و تکفرزند (دو نفره و سه نفره)، بیش از ۵/۶ درصد افزایش پیدا کردهاند و در مقابل، خانوادههای بیش از دو فرزند (پنج نفره و بیشتر) با کاهش سقوطگونه و کاملاً محسوس در حدود ۱۷/۵ درصد روبهرو شده است.
در شرایطی که بر اساس آمارهای منتشر شده و الگوهای آیندهپژوهی جمعیت، کشور با سرعت بسیار زیادی به سوی بحران گستردۀ جمعیت در حال حرکت است و به زعم کارشناسان ملی و بینالمللی بهزودی شرایط هشدار جمعیت در ایران به وضعیت بحرانی تبدیل خواهد شد و نیز علیرغم تکالیف قانونی تصریح شده مخاطبان نامۀ ابلاغ و مفاد مواد چهاردهگانۀ سیاستهای کلی جمعیت، طی شش سالی که از ابلاغ این سیاستها گذشته است، هیچ اقدامی برای تحقق اهداف این سیاستها انجام نشده است.
پینوشتها
- کارشناس تحولات جمعیت و نویسندۀ مجموعۀ «جنگ جهانی جمعیت».
- کنفرانس بینالمللی جمعیت و توسعه (ICPD) از ۵ تا ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۴ با شرکت ۱۰۷۵۷ نماینده از ۱۷۹ کشور در قاهره مصر برگزار شد. در پایان این کنفرانس که به منظور تکمیل «برنامۀ عمل» مربوط به امور جمعیت و توسعه در ۲۰ سال آینده تشکیل شد، سند ۱۱۵ صفحهای مشتمل بر استراتژی جدید تأکید بر ارتباطات متعدد بین امور جمعیت و توسعه و برآوردن نیازهای زنان و مردان بهعنوان فرد (و نه رسیدن به اهداف جمعیتی) به تصویب رسید. روش مورد نظر در این استراتژی جدید، توانمندسازی زنان و افزایش دسترسی آنها به خدمات بهداشتی، تحصیلی، شغلی و دیگر امکانات بود.
- سازمان بهداشت جهانی (WHO) ردهبندی سنی را اینگونه طبقهبندی میکند: ۴۵-۵۹ میانسال (Middle age)، ۶۰-۷۹ سالمند جوان (Young old)، ۷۵-۹۰ سالمند (Old)، ۹۰ به بالا خیلی سالمند (Oldest old).
