رِیاضُ السّالِکین فی شَرْحِ صَحیفَةِ سید السّاجدین(ع) از شرحهای مشهور صحیفه السجادیه، تألیف سید علی خان حسینی مدنی شیرازی (متوفای ۱۱۲۰ق) که به زبان عربی است. این شرح شامل ۵۴ بخش یا «روضه» است که در هر روضه یکی از دعاها شرح شده است. ریاض السالکین، شامل مباحث مختلفی از قبیل مباحث ادبی، قرآنی، فقهی، کلامی و تاریخی است.
سیدصدرالدین علی حسینی دشتکی شیرازی، معروف به سید علی خان مدنی، سید علیخان کبیر، یا سید علی شارح صحیفه (متوفای ۱۱۱۸ یا ۱۱۲۰ ق) در مدینه متولد شد[۱] و نسبش با ۲۶ واسطه به زید بن علی میرسد. سید علی خان به شهرهای مختلفی سفر کرد، تحصیلات خود را گذراند و منصبهای متعددی را عهدهدار شد. مشهورترین اثر سیدعلیخان مدنی کتاب ریاض السالکین در شرح صحیفه سجادیه است. مقبره او در شیراز در حرم شاه چراغ قرار دارد.[۲]
نام کتاب و تاریخ تألیف
آقابزرگ تهرانی درباره نام کتاب مینویسد:
سید علی خان در اجازهنامهاش به ابراهیم بن مراد الحسنی حسینی در سال ۱۱۰۹ق، نام اثرش را «ریاضُ الصّالحین فی شَرح صَحیفة سید العابِدین» ذکر کرده است و سپس آن را به «ریاضُ السّالکین» تغییر داده است.[۳]
گفتنی است عنوان این اثر در نشر امروزی «ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین» است.[۴] سید علی خان مدنی درباره تاریخ تألیف مینویسد شرح صحیفه را در سال ۱۰۹۴ق شروع کرده و در سال ۱۱۰۶ق پایان داده است، یعنی ۱۲ سال تألیف آن طول کشیده است.[۵] آقا بزرگ نیز در الذریعة همین تاریخ و مدت زمان (دوازده سال) را ذکر کرده، اما بهجای ۱۱۰۶ «۱۱۱۶ق» را آورده است.[۶]
محتوا و ساختار کتاب
مؤلف در مقدمه، ضمن معرفی کتاب صحیفه سجادیه و ارزش و مقام آن، برخی از شرحهای صحیفه از جمله حاشیه شیخ بهایی را بررسی کرده و ضمن بیان نقاط قوت و ضعف آنها، غرض خود از تألیف ریاض السالکین را بیان کرده است. وی در نقاط مختلفی از کتاب، از حاشیه شیخ بهایی یاد کرده است. همین امر منجر شده است ارتباط و تأثیر شرح شیخ بهایی بر ریاض السالکین مورد توجه محققان قرار گیرد.[۷]
این شرح شامل ۵۴ روضه است. در هر روضه که شامل چند سطر خطبه است، یکی از دعاهای صحیفه شرح شده است.[۸][۹]
روش مؤلف در بسط و شرح مطالب صحیفه بدین گونه است که پس از تقطیع قسمتهای مختلف هر دعا، مفردات هر قسمت را توضیح میدهد و سپس در قالب «تنبیه» و «تبصره» به برخی نکات، به تناسب میپردازد.
تسلط و تبحر مؤلف در علوم و فنون مختلف، در جایجای کتاب به چشم میخورد. از بحث «مراتب توحید» گرفته[۱۰] تا مباحثی همچون «اشتقاق لفظ ملائکه»[۱۱] و «تحقیق در جواب لو»،[۱۲] همگی نشانه تبحر مؤلف در مجموعه علوم اسلامی است.
نخستین مطلب کتاب در مقدمه روایتی است از پیامبر در پاسخ به این سؤال که خداوند درشب معراج با چه لغتی تو را مورد خطاب قرار داد که پیامبر در جواب گفت خداوند در شب معراج به زبان علی با او سخن گفته است. سید علی خان مدنی دو احتمال درباره این حدیث داده یکی این که خداوند با زبان علی که لغت عربی است با پیامبر سخن گفته و دیگر این که خدواند به لهجه علی با او سخن گفته است و در احتمال دوم معنای اول هم نهفته است. [۱۳]
مطالب پایانی کتاب برمحور گله و شکوه مولف از کسی است که مطالبی از این کتاب را به خود نسبت داده با این که اهل فضل و دانش نبوده است. وی همچنین از خوانندگان خواسته که با دیده انصاف در مطالب کتاب بنگرند و بدیها و کاستیهایش را بپوشانند و از نکات ناب و بینظیرش که در هیچ کتابی نبوده بهره بگیرند.نویسنده کتابش را با این دعا پایان داده است والله یقول الحق و هو یهدی السبیل علیه توکلت و هو علی کل شئ وکیل و الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الاکرمین آمین.