پیشینه و زمینههای تاریخی
معتصم سوم عباسی، با نام کامل زکریا بن ابراهیم بن محمد بن احمد، یکی از خلفای عباسی بود که در دوران حکومت مملوکها در مصر به خلافت رسید. او در سال ۷۷۸ هجری قمری برای اولین بار به خلافت منصوب شد، اما این دوره کوتاه بود و او به زودی از خلافت خلع شد. پس از مرگ برادرش الواثق، ملک ظاهر برقوق، سلطان مملوکی مصر، او را برای بار دوم در سال ۷۸۸ هجری قمری به خلافت بازگرداند. با این حال، این دوره نیز طولانی نبود و در نهایت در جمادیالاول سال ۷۹۱ هجری قمری، ملک ظاهر برقوق او را از خلافت خلع کرد و متوکلعلیالله را به جای او نشاند.
منبع: النجوم الزاهرة، جلد ۱۳، صفحه ۸
خلع معتصم سوم از خلافت
در جمادیالاول سال ۷۹۱ هجری قمری، ملک ظاهر برقوق تصمیم به خلع معتصم سوم از خلافت گرفت. این اقدام در قاهره، پایتخت حکومت مملوکها، انجام شد. پس از خلع، معتصم سوم تا پایان عمرش در انزوا زندگی کرد و دیگر هرگز به مقام خلافت بازنگشت. او در ۲۴ جمادیالاول همان سال درگذشت. خلافت او در هر دو دوره کوتاه بود و نتوانست تأثیر قابلتوجهی در تاریخ اسلام بر جای بگذارد.
منبع: النجوم الزاهرة، جلد ۱۳، صفحه ۸
تأثیرات و پیامدهای واقعه
خلع معتصم سوم از خلافت نشاندهندهی قدرت روزافزون سلاطین مملوکی در مصر بود که حتی خلفای عباسی را نیز تحت کنترل خود داشتند. این واقعه تأکیدی بر این واقعیت بود که خلافت عباسی در آن دوران بیشتر جنبهی تشریفاتی داشت و قدرت واقعی در دست سلاطین مملوکی بود. بازگرداندن متوکلعلیالله به خلافت نیز نشاندهندهی تلاش ملک ظاهر برقوق برای حفظ نظم و ثبات در حکومت خود بود.
منبع: النجوم الزاهرة، جلد ۱۳، صفحه ۸
منابع
و توفّى الخليفة أمير المؤمنين المعتصم بالله زكريا بن إبراهيم بن محمد بن أحمد – و هو مخلوع من الخلافة – فى رابع عشرين جمادى الأولى، و قد تقدم ذكر ولايته للخلافة فى أيام أينبك البدرى، بعد قتل الملك الأشرف شعبان بن حسين فى سنة ثمان و سبعين و سبعمائة، ثم خلع حتى ولاه الملك الظاهر برقوق ثانيا بعد موت أخيه الواثق، فلم تطل مدته أيضا، و خلعه الملك الظاهر من الخلافة فى أول جمادى الأولى من سنة إحدى و تسعين و سبعمائة، و أعاد المتوكل على اللّه، فاستمرّ المعتصم هذا معزولا طول عمره إلى أن مات فى هذه السنة، و خلافته الأولى و الثانية لم تطل مدته فيهما – انتهى
