مولفه‌های سبک زندگی فاطمی و علوی به مناسبت سالروز ازدواج فاطمه الزهرا و امام علی علیهما السلام.
بسیاری از محققان، ارزش ها را اصلی ترین منبع شکل گیری سبک زندگی دانسته و تأکید دارند که شناخت ساختار ارزش های فرد، اصلی ترین وظیفه برای درک سبک زندگی افراد است. موافقان این نظر معتقدند که ارزش های فعلی فرد تعیین کنندۀ سبک زندگی اوست. از طرفی دیگر، بروز برخی سبک های زندگی نیز حاصل تحول ارزشی در جامعه و تلاش افراد برای وفق دادن خود با نظام ارزشی جدید دانسته می شود (الفت و سالمی، 1391، ص 32). در این جا به برخی از مهم ترین این اصول اخلاقی و ارزشی از منظر حضرت زهرا(ع) اشاره می کنیم:
1. سادگی و پوشش
حضرت فاطمه(ع) دو ویژگی سادگی و پوشانندگی را در پوشیدن لباس رعایت می کردند. وصله های چادر فاطمه(ع) که سبب اظهار شگفتی سلمان فارسی شد (ابن طاووس، 1414، ص 275) و بلندی و پوشاننده بودن چادر حضرت هنگام رفتن به مسجد برای احتجاج با ابوبکر (مغربی، 1383، ج 3، ص 34) نمونه هایی از سیرۀ حضرت در پوشش و لباس است.
2. قناعت
هرگاه مستمندی به در خانۀ فاطمه(ع) می رفت، آن حضرت نیاز او را تا حد امکان بر طرف می کرد، تا جایی که قرص نان قوت خود و خانواده اش را می بخشید و خود گرسنه می ماند. مرحوم مجلسی از جابربن عبدالله نقل می کند که گفت: یا رسول الله (ص) بر فاطمه(ع) وارد شدیم؛ صورتش زرد بود. پیامبر(ص) پرسید: چرا صورتت زرد است؟ گفت: ای رسول خدا(ص) از گرسنگی. پیامبر(ص) فرمود: بار خدایا، گرسنگی او را رفع کن و سختی آن را از او بگیر. جابر گفت به خدا قسم بعد از دعا، صورت فاطمه(ع) قرمز شد و بعد از آن روز گرسنه نشد (مجلسی، 1403، ص 62).
3. انفاق
ایشان، همسر و فرزندانش به فقرا کمک شایانی می کردند، چه از انفاق لباس نو در شب عروسی، چه از انفاق به پیرمرد نادار یا انفاق گردنبند اهدایی حمزه عموی پیامبر (قزوینی، بی تا، ص 201) و چه از ماجرای نذر برای بیماری حسنین و انفاق افطار به مسکین، اسیر و یتیم و نزول هفده آیه از سورۀ هل اتی (فخر رازی، 1308، 44، ص 276) و چه تقسیم عوائد فدک میان نیازمندان، چه از بنی هاشم و چه از سایر مسلمانان (ابن شهر آشوب، 1376، ص 123) در همه جا یار و یاور مسلمانان بودند و همۀ این ها از مؤلفه های مهم همیاری جامعه و ایجاد فضای امنیت و آرامش روحی و اخلاقی محسوب می شود که با بررسی شرایط آن ایام و وضعیت اجتماعی عرب جاهلی قابل توجه است.
4. عبادت
ما دو نوع عبادت را در زندگی حضرت می بینیم؛ عبادت هایی مثل نماز که نیاز به فراغت از امور زندگی داشت و نمازهای خاصی به نام نماز حضرت صدیقۀ طاهره(ع) مشهور شده که ساعتی وقت می برد. این نمازها که از حضرت بر جای مانده، نشان می دهد که ایشان در عین رسیدگی به امور زندگی، فرصتی را نیز به این عبادات اختصاص می دادند؛ چنان که امام حسن(ع) از نماز و شب زنده داری و عبادت های طولانی مادر خود گزارش داده است. طولانی ترین تعقیب ها در نماز نیز از حضرت صدیقۀ طاهره (ع) نقل شده است که برخی تعلیم پیامبر(ص) به ایشان است و برخی را خود حضرت انشا فرموده اند. این تعقیبات، مضامین و نکات بسیار ناب توحیدی و معرفتی را دربردارد و توجه به معاد، یاد مرگ و ترسیم حال سکرات مرگ و احوال قیامت، در آن ها بسیار برجسته است. همچنین با وجود منابع محدود، از آن حضرت دعاهای بسیاری به ما رسیده است. نوع دیگر از عبادت ایشان، با کار و مشغله های زندگی قابل جمع است؛ مانند تلاوت قرآن که در زندگی حضرت پررنگ است و از آن به عنوان یکی از سه محبوب خود در این دنیا یاد می کنند. در گزارشی آمده است که سلمان خدمت حضرت رسول(ص) رسید و اظهار شگفتی کرد که دیده است حضرت فاطمه(ع) در حالی که کار می کرد، قرآن نیز تلاوت می فرمود. همچنین حضرت روزه های مختلف و مستحبی می گرفت. از دیگر عبادت های حضرت، برنامۀ منظم هفتگی برای زیارت قبور، به ویژه قبر حمزۀ سیدالشهداء بود.
عبادت حضرت فاطمه(ع) برنامه و زمان خاصی داشت. در خانه محلی را برای محرابش قرار داده بود. لباس مخصوصی برای نماز می پوشید. برای نماز از بوی خوش استفاده می کرد. به غروب و شب جمعه برای استجابت دعا اعتقاد داشت. برای درک شب قدر و احیای آن برای فرزندانش برنامه ریزی می کرد، نمازها و دعاهای ویژه ای برای موضوعات مختلف و روزهای هفته داشت. مناجات و تعقیبات خاصی پس از نمازهای واجب داشت، به حدی برای نماز و عبادت به پا می ایستاد که پاهایش ورم می کرد (مجلسی، 1403، ج43، ص 76). برای دیگران و همسایگانش بسیار دعا می کرد و در یک کلام هرگاه در برابر پروردگارش به عبادت می ایستاد، بندبند بدنش از خوف خدا می لرزید (صدوق، 1385، ج1، ص 180). بنابر نظر حضرت فاطمه(ع) خداوند متعال بهترین پاداش را به عبادت خالصانۀ بندگانش عطا خواهد کرد: «کسی که عبادت های خالصانۀ خود را به سوی خدا بفرستد، پروردگار بزرگ برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد (مجلسی، 1403، ج67، ص 249)». حضرت فاطمه(ع) حتی در اولین لحظه های زندگی مشترک شان با حضرت علی(ع) به نماز و عبادت پروردگار مشغول بودند. پیامبر اکرم(ص) فردای آن شب از حضرت علی(ع) پرسید: «همسرت را چگونه یافتی؟» امام علی(ع) بی درنگ فرمودند: «نِعمَ العون علی طاعة الله» (مجلسی، 1403، ج42، ص 117)؛ بهترین یاور برای اطاعت پروردگار. نکاتی که از سیرۀ عبادی حضرت نقل شد، خود یک الگو و سبک زندگی است که بیان می دارد در کنار انجام وظایف خانه و مسئولیت و مشغله های زندگی، چه مقدار باید روزانه به عبادت پرداخت.
5. مسئولیت خانوادگی (همسری و مادری)
مسئولیت همسری: خانواده جامعۀ کوچکی است که نیازمند مدیریت است. بهترین نمود مدیریت خانواده تثبیت نقش زن یا مادر در خانواده است. بی تردید مهم ترین لازمۀ رسیدن به یک خانوادۀ مستحکم و موفق آن است که در یک نظام صحیح، موقعیت هر فرد طراحی و تعیین شود و بپذیرد که نسبت به دیگری حقوقی دارد و در قبال آن وظایفی را نیز متعهد می شود که انتظارات و نقش ها در خانواده نسبت به یکدیگر تعدیل می شود. مثلاً مادر را به عنوان یک نقش در جایگاه واقعی آن درک کنند و نه به عنوان یک خدمۀ مهربان و زحمتکش. البته همسران نیز باید نسبت به موقعیت یکدیگر آشنایی داشته باشند. به بیان دیگر، هرجا تکلیف و مسئولیتی است، بحث از حقوق هم در کنار آن مطرح است. نقش همسری در اسلام جایگاه ویژه ای دارد. در روایت های اسلامی «حسن تبعل» (خوب شوهر داری کردن) در حد جهاد در راه خدا ارزشمند است(مجلسی، 1403، ص 597). خداوند متعال برخوردها و رفتارهای صحیح انسانی را در خانواده با «حسن معاشرت» معرفی می فرماید و از مرد و زن رعایت آن را با میزان «معروف» یعنی رفتاری پسندیده و انسانی می خواهد: «وَقُولُوا لَهمْ قوْلًا مَعْرُوفًا»(نساء/5)؛ و با آن ها سخنی شایسته بگویید. «… وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ…»(نساء /19)؛ و با آنان به گونه ای شایسته رفتار کنید. خداوند در یک کلام، حق و وظیفۀ میان زن و شوهر را بیان نموده است: «… هُنَّ لِبَاسٌ لَکم وَأَنتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ» (بقره/187)؛ آن ها لباس شما هستند و شما لباس آن ها هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید. لباس از یک سو انسان را از گرما و سرما و خطر برخورد اشیاء به بدن حفظ می کند و از سوی دیگر عیوب را می پوشاند و زینتی است برای تن آدمی.
امیرمؤمنان(ع) می فرماید: «تا فاطمه(ع) زنده بود کاری نکردم که او را به خشم آورد و بر هیچ کاری او را مجبور نکردم او نیز هیچگاه مرا به خشم نیاورد و در هیچ کاری از من نافرمانی نکرد. به راستی هر وقت به او نظر می کردم، غم و اندوهم برطرف می شد» (مجلسی، 1403، ص 134). امیر المؤمنین(ع) همواره از لحظات زندگی با حضرت فاطمه(ع) نهایت آرامش و محبت را کسب می کرد. به نحوی که خود می فرمود: هرگاه به فاطمه(ع) می نگریستم همۀ رنج ها و ناراحتی هایم را فراموش می کردم. ازدواج ایشان در نهایت سادگی برگزار شد و بنا بر برخی روایات با عنایت به شرایط خاص قرن دوم هجری، ابتدا عقد و بعد از 9 ماه یعنی پس از جنگ بدر و با دادن ولیمۀ عمومی در مسجد به عروسی انجامید و امیرالمؤمنین(ع) که تا آن هنگام با مادرش فاطمه بنت اسد زندگی می کرد زندگی مشترک خود را آغاز کرد. سادگی منزل ایشان و مهریۀ آن ها همراه با جهیزیۀ مختصر مؤلفۀ مهمی جهت زدودن زنجیرهای تفاخر جاهلی که بین اشراف بود (قهرمانی نژاد، 1394، ص 220). علی(ع) و زهرا(ع) با محبت با یکدیگر رفتار می نمودند و همدیگر را بهترین همسر می دانستند (ابن شهر آشوب، 1376، ص 121) و در جمع ابوالحسن می خواندند (همان، ص 352). او در خانه خود را برای امیرالمؤمنین(ع) زینت می داد (صدوق، 1417، ص 552) و هیچ گاه در هیچ برنامه ای با همسر خود مخالفت نکرد (خوارزمی، بی نا، ص353). بحث دیگر در سبک تعامل با همسر در زندگی حضرت زهرا(ع)، اطاعت از همسر است. ایشان می گوید من به توصیۀ پدرم همواره عمل کردم که فرمود: «از همسرت اطاعت کن و از او چیزی نخواه که در توانش نباشد». در اواخر عمر خود نیز فرمود: «من همواره سعی کردم این نکته را در زندگی ام رعایت کنم و به آن پایبند باشم». حضرت امیر(ع) هم می فرمود: «هیچگاه ندیدم آن حضرت کاری کند که مرا خشمگین و دل آزرده کند». گفتنی است که اطاعت صدیقۀ طاهره(ع) از امیرمؤمنان(ع) و همراهی با ایشان، الزاماً از آن باب نبود که همسرش، امام بود و علم غیب داشت؛ بلکه قبول این زندگی دو طرفه و مدیریت زندگی از جانب حضرت امیر(ع) بوده که این همراهی را ایجاد می کرد. نکتۀ بعدی هم تناسب درخواست هاست. حضرت فرمودند: «این توصیه را همواره از پیامبر(ص) دارم که از پروردگار خود حیا می کنم چیزی از همسر بخواهم که در توانش نباشد (همان، ص616).
مسئولیت مادری
در حوزۀ جامعه پذیری دین نیاز است دو دسته از مفاهیم، آموزش داده شوند: دستۀ اول اعتقادات مذهبی، مجموعه ای از ارزش های فردی را در برمی گیرد و هدف آن ایجاد تصویری در ذهن است که احساسات فردی و جمعی هویت را در کنشگر تقویت می کند. دستۀ دوم را می توان در قالب شعائر دسته بندی کرد. شعائری که معطوف به رفتارهای اخلاقی (Ethical Behaviors) هم معطوف به رفتارها و کنش های دینی است (میرعباسی، 1394، ص 76-77).
در بحث تربیت روحی و عاطفی فرزندان و شفقت و مهربانی مادر به آن ها، سلمان نقل می کند که به خانۀ فاطمه(ع) رفتم و دیدم که حضرت مشغول آسیاب کردن است و طفل ایشان گریه می کند. عرض کردم: چرا از فضه کمک نمی گیرید؟ فرمود: امروز نوبت استراحت ایشان است. سلمان گوید: حضرت آنقدر آسیاب کرد که خون دستش بر دستۀ آسیاب جاری شد و به سنگ آسیاب رسید. عرضه داشتم: من بروم بچه را ساکت کنم؟ حضرت فرمود: تو بیا آسیاب کن و من به بچه رسیدگی می کنم. من مادرم و به فرزندم مهربان تر هستم. یعنی حضرت هنگامی که میان بچه داری و کار خانه تعارض ایجاد شد و ناچار بود که یکی را انتخاب کند، رسیدگی به فرزند را انتخاب می کند و می فرماید: «انی ارفق»؛ من مهربان ترم به این بچه. فاطمه(ع) اصرار داشت حتماً مادر به فرزندانش شیر دهد (طبرسی، 1392، ص 117). در طفولیت اطفالش، با ایشان بازی می کرد و برایشان شعر می خواند (ابن شهرآشوب، 1376، ص 159). گاه به همراه همسرش میان حسنین مسابقۀ کشتی ترتیب می داد و اطفالش را تشویق می کرد (صدوق، 1417، ص 361). او فرزندانش را به عبادت شوق می داد و در شب های قدر با کم کردن غذا و اموری مانند آن سعی می کرد بچه ها را موفق به شب زنده داری کند (مغربی، 1383، ص 281). او در دعا دیگران را مقدم می ساخت و به فرزندانش می فرمود: اول همسایه، بعد خانه (صدوق، 1385، 182). همۀ این مؤلفه ها نکات مهمی است که در بحث تربیت فرزندان و ایجاد آرامش روحی و تأمین امنیت اخلاقی اجتماع، اهمیت به سزایی دارد. چون از نیاز فرزندان به مهر و محبت پدر و مادر کاملاً آگاه بود، به عنوان اولین وصیت به علی از ایشان خواست که پس از او با دختر خواهرش، امامه، ازدواج کند، زیرا او همانند خود (فاطمه(ع)) به فرزندانش مهربان می دانست (فتال نیشابوری، بی تا، ص 151). اقدام دیگری که در این زمینه در زندگی حضرت زهرا(ع) مشاهده می شود، توجه به زینت فرزندان است که به نوعی آن ها را به سمت زیبایی هدایت می کند: «أن فاطمة حلت الحسن و الحسین» (بحرانی، 1413، ج 11، ص 174)؛ فاطمه(ع) حسن و حسین(ع) را می آراست. این کار نیز علاوه بر نشاط إِنَّ فَاطِمَةَ(ع) کانَتْ تمْضَغُ لِلْحَسَنِ ثُمَّ لِلْحُسَینِ(ع) وَ هِی صَائِمَةٌ فِی شَهْرِ رَمَضَانَادق(ع) آمده است: «إِنَّ فَاطِمَةَ(ع) کانَتْ تمْضَغُ لِلْحَسَنِ ثُمَّ لِلْحُسَینِ(ع) وَ هِی صَائِمَةٌ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ» (حرعاملی، 1414، ج 4، ص190)؛ فاطمه(ع) غذا می جوید برای حسن(ع) سپس برای حسین(ع) در حالی که در ماه رمضان روزه بود. این روایت نیز اشاره به این دارد که ایشان در حال عبادت و روزه داری نیز از توجه به فرزندان غافل نمی شدند و در حین عبادت، به وظیفۀ مادری خود و برآورده کردن نیازهای آنان می پرداختند. حال مادرانی که با کوچک ترین بهانه خود را از وظایف مادری معاف می کنند، باید بازنگری در رفتار خود داشته باشند و به دنبال راهی باشند که هم به وظیفۀ مادری خود عمل کنند و هم سایر برنامه های خود را اجرا نمایند.
6. مسئولیت اجتماعی
از دیدگاه بسیاری، سپردن کودکان به سازمان های خاص، آن هم در زمانی که کودک بیشترین نیاز را به مادر دارد، نابسامانی های روانی خاصی را در بزرگسالی فراهم می کند (ساروخانی، 1370، ص 172). این مسأله از موضوعات مهم روانشناسی و جامعه شناسی خانواده در دهه های اخیر است. عدم حضور مادر در مدت زمان طولانی، به تنظیم روابط و ادارۀ منزل لطمه می زند و در انهدام خانواده بی تأثیر نیست. «هر قدر اقتصاد و زندگی خانوادگی توسط زنان بیشتر اداره شود، قدرت اجتماعی (Social power) آن ها نیز در خانواده بیشتر خواهد شد و اشتغال در کار خارج از خانه، در چگونگی روابط عاطفی آن ها با اعضای خانواده اثر می گذارد و هر قدر نظام جدید خانواده تغییر شکل یابد، روابط عاطفی ضعیف تر می شود (فرجاد، 1372، ص 15). یکی از اساسی ترین اهداف تشکیل خانواده بقای نسل و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز جامعه است و توسعه و رشد اقتصادی در گرو نیروی کار فعال و تحصیل کرده است. که این افراد نوعاً از میان خانواده ای برنامه ریز، منظم و مشوق بیرون می آید. زنان با فراهم کردن و آماده ساختن محیطی بانشاط و صمیمی برای تأمین نیازهای مادی و معنوی و توجه به بهداشت روحی، جسمی و روانی اعضای خانواده اثر مستقیم بر اقتصاد جامعه می گذارند.
جمع میان کار و فعالیت های اجتماعی (غیر از اشتغال) یکی از دغدغه های امروزی بخش وسیعی از بانوان است. سیرۀ حضرت زهرا(ع) حاکی است که وظیفۀ مادری تنها شیر دادن به فرزند، تنظیف و نگهداری خانه و مراقبت از کودکان نبوده، بلکه بزرگ ترین نقش یک مادر، تربیت اجتماعی و سیاسی کودکان است. چنانچه حضرت فرزندانش را به مسجد می فرستاد و در همۀ صحنه های سیاسی، اجتماعی و مبارزاتی خود مانند: رفتن به در خانۀ مهاجران و انصار و نیز زیارت قبر پیامبر(ص)، حمزه، قبور شهدا و رفتن به بیت الاحزان آن ها را با خود به همراه می برد. تربیت سیاسی، دینی و اجتماعی کودکان نیازمند دانایی، اطلاع کافی از مسائل مربوط به این حوزه ها، حضور یافتن در متن جریان های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و نیز آگاهی، بصیرت و تحلیل درست مسائل گوناگون است. بنابراین برای آن که مادر بتواند در کانون خانواده، فرزندان را متناسب با نیازهای اجتماعی زمان خود تربیت کند، بایسته است که خود به اندازه کافی در کانون این رویدادها و مباحث حضور داشته باشد؛ بدین ترتیب به هر میزانی که زنان در متن حادثه حضور داشته باشند، قدرت توان افزایی و تربیت دینی، اجتماعی و سیاسی فرزندان فزونی می یابد (بهجت پور، 1394، ص 108).
در سلوک اجتماعی فاطمه(ع) نمونه های بسیاری از تلاش برای احقاق حق، جلوگیری از انحراف جامعه از جادۀ حقیقت و افتادن در مسیر سراشیبی هلاک و ظلم ستیزی و عدالت گرایی به چشم می خورد به طوری که پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) به دفاع از همسرش امیر مؤمنان(ع) در برابر تضییع حقوق ایشان برخاست. در آغازین روزهای پس از سقیفه نیز، با ایراد خطبه هایی تمام تلاش خویش را برای بیان حق و یادآوری سفارش های پیامبر در مورد اهل بیت(ع) به کار بست (همان، صص 114 -115) سیرۀ عملی حضرت زهرا(ع) جهت گیری صحیح این رویکرد را نشان می دهد.
نتیجه گیری
به باور بسیاری از اندیشمندان، رفتار تجلی ارزش ها و باورهای فرد است و سبک زندگی صرفاً باورهای عینی افراد را در برمی گیرد. از آنجا که در جامعۀ ما اعتقاد بر این است که ارزش ها و باورها خصوصاً دینی بر تمامی شئونات زندگی ما تأثیر گذار هستند و سنگ بنای فعالیت ها و اعمال ما محسوب می شوند و از سوی دیگر، رسانه رسالت شکل دهی به رفتارهای مبتنی بر ارزش ها و اصول اسلامی را بر عهده دارد، بنابراین، هم به عنصر نگرش (باورها، ارزش ها و ترجیحات) و هم بر عنصر رفتار (کنش عینی) باید توجه کرد.
با اصلاح نگرش و رفتار زوجین نسبت به تشکیل خانواده و الگوگیری از سیره حضرت زهرا(ع) می توان به تحکیم مبانی خانواده در جامعۀ اسلامی و عدم الگو محوری نمادهای غربی و سبک زندگی امریکایی، امیدوار بود. روش هایی که حضرات معصومین علی(ع) و فاطمه(ع) در زندگی مشترکشان به کار بردند، کاملاً عملیاتی، دست یافتنی و اجرایی هستند. می توان دریافت سبک زندگی فاطمه(ع) در تمامی ابعاد، الگوی زنان مسلمان به شمار می رود؛ زیرا همۀ استعدادهای وی در ابعاد، هم در گسترۀ ذهنی (نظام ارزشی) و هم در گسترۀ عینی (مسئولیت های خانوادگی و اجتماعی) به صورت هماهنگ شکوفا گردیده است.
منابع
* قرآن کریم.
1. ابن شهرآشوب، محمدبن علی؛ مناقب آل ابی طالب، نجف، حیدریه، 1376.
2. ابن طاووس، علی بن موسی؛ الدروع الواقعیه، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1414.
3. بحرانی اصفهانی، عبد الله بن نور الله؛ عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، قم، مؤسسة الإمام المهدی(عج)، 1413.
4. بوردیو، پیر؛ نظریه کنش؛ دلایل عملی و انتخاب عقلانی، ترجمۀ مرتضی مردیها، تهران، انتشارات نقش و نگار، 1390.
5. چانی، دیوید؛ سبک زندگی، ترجمۀ حسن چاووشیان، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.
6. حر عاملی، محمد بن حسن؛ تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1414.
7. خوارزمی؛ مناقب الامام امیرالمؤمنین (ع)، قاهره، بی نا، بی تا.
8. ساروخانی، باقر؛ طلاق پژوهشی در شناخت واقعیت و عوامل آن، تهران، انتشارات دانشگاه، 1370.
9. شیلینگ، لوییس؛ نظریه های مشاوره (دیدگاه های مشاوره)، ترجمه خ، آرین، تهران، انتشارات اطلاعات، چهارم، 1382.
10. صدوق؛ علل الشرایع، نجف، مکتب حیدریه، 1385.
11. الامالی، قم، مؤسسه بعثت، 1417.
12. فتال نیشابوری، محمدبن حسن؛ روضة الواعظین، قم، الشریف الرضی، بی تا.
13. فخر رازی؛ تفسیر الکبیر، استانبول، مطبعه عثمانیه، 1308.
14. فیست، جس و گریگوری فیست؛ نظریه های شخصیت، تهران، ویرایش، 1387.
15. قزوینی، محمدکاظم؛ فاطمه الزهرا من المهد الی اللحد، نجف، بی نا، بی تا.
16. کوزر، لوییس و برنارد روزنبرگ؛ نظریه های بنیادی جامعه شناسی، ترجمۀ فرهنگ ارشاد، تهران، نشرنی، 1382.
17. گیدنز، آنتونی؛ تجدد و تشخص، ترجمۀ ناصر موفقیان، تهران، نشرنی، 1385.
18. مجلسی، محمدتقی؛ بحارالانوار، بیروت، بی نا، چاپ دوم، 1403.
19. مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی؛ دعائم الاسلام، تحقیق آصف فیضی، القاهره، دار المعارف، 1383.
20. مهدوی کنی، محمدسعید؛ دین و سبک زندگی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1388.
مقالات
21. ازکیا، مصطفی و سکینه حسینی رودبارکی؛ تغییرات نسلی سبک زندگی در جامعۀ روستایی، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال دهم، ش 37، 1388.
22. الفت، سعیده و سالمی، آزاده؛ مفهوم سبک زندگی، فصلنامۀ مطالعات سبک زندگی، سال اول، ش 1، ص9-36، 1391.
23. بهجت پور، عبدالکریم؛ سبک زندگی فاطمی، پژوهشنامۀ سبک زندگی، سال اول، ش 1، ص99-120، 1394.
24. خان شیر، موسی و سالاری، اسلام؛ حضرت زهرا(ع) الگوی زنان و دختران جامعه امروزی، مجموعه مقالات اولین کنفرانس پژوهش در فقه، حقوق و علوم انسانی، 1396.
25. خوشنویس، ناهید؛ رسانه و سبک زندگی، مجله روابط عمومی، ش 73، ص9-17، 1390.
26. قهرمانی نژاد، بهاءالدین؛ زندگی و سیرۀ حضرت زهرا(ع) به عنوان الگوی سبک زندگی دینی، فصلنامه راهبرد اجتماعی –فرهنگی، سال چهارم، ش 15، ص 219-241، 1390.
27. کوهی، کمال و عباس زاده، محمد و خواجه بی شک، علی و قاسم زاده، داود؛ مطالعۀ جامعه شناختی تعیین کننده های سرمایه ای سبک زندگی، فصلنامۀ جامعه شناسی سبک زندگی، سال اول، ش 4، 1394.
28. میرعباسی، حمید؛ جامعه پذیری دینی وقف و نقش رسانه در آن، مجموعه مقالات کنگرۀ ملی وقف حماسه اقتصادی و سبک زندگی اسلامی، 1394.
نویسنده: محمد علی نجفی
