یکی از مشکلاتی که امروزه با آن درگیر هستیم، رفتارهای ناشایست برخی از خانواده‌هاست. برخی فرزندان با والدین خود رفتاری شایسته ندارند و پاره‌ای از والدین نیز نسبت به تربیت فرزندان خود کوتاهی می‌کنند.
مقدمه
از نگاه اسلام رعایت حقوق خویشان و نیکی به آنها به‌ویژه پدر و مادر، از راه‌های رسیدن به قرب الهی است.[۱] امام حسین(علیه السلام) فرموده است: «اِبدَأ بِمَن تَعُولُ: اُمَّکَ، اَباکَ، اُختَکَ، اَخاکَ، ثُمَّ اَدنَاکَ فَاَدنَاکَ؛[۲] [در رعایت حقوق خویشاوندی] از خانواده خود آغاز کن: نخست به مادرت، پدرت، خواهرت، برادرت؛ سپس با رعایت مراتب نزدیکان، هر یک به تو نزدیک‌ترند». حقوق خانواده که بخشی از حق‌الناس به شمار می‌رود، به دو قسم مالی و آبرویی تقسیم می‌شود. در حقوق مادی، شخص باید به اموال دیگران احترام بگذارد و بدون اذن در آنها تصرف نکند. در حقوق آبرویی، شخص نباید کاری کند که موجب هتک حرمت والدین، همسر، فرزندان و یا دیگران شود. امام باقر(علیه السلام) فرموده است: «در معراج پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) از خداوند سؤال کرد: پروردگارا! منزلت مؤمن در نزد تو چگونه است؟ خداوند فرمود: یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ بَارَزَنِی بِالْمُحَارَبَةِ وَ أَنَا أَسْرَعُ شَیْءٍ إِلَی نُصْرَةِ أَوْلِیَائِی؛[۳]هر که به دوستی از من اهانت کند، آشکارا به جنگ من آمده و من به یاری دوستانم، از هر چیز شتابان‌ترم». این روایت، درباره به اهانت به مؤمن و بردن آبروی اوست. اگر مصداق مؤمن پدر، مادر، همسر، یا فرزند انسان باشد، گناهش بزرگ‌تر خواهد بود.
یکی از مشکلاتی که امروزه با آن درگیر هستیم، رفتارهای ناشایست برخی از خانواده‌هاست. برخی فرزندان با والدین خود رفتاری شایسته ندارند و پاره‌ای از والدین نیز نسبت به تربیت فرزندان خود کوتاهی می‌کنند. بعضی از همسران حقوق متقابل را نادیده می‌گیرند و مشکلاتی را بر جامعه تحمیل می‌کنند. بازخوانی و تأملی ژرف در رساله حقوق امام سجاد(علیه السلام)، می‌تواند تا حدود زیادی گره‌های موجود را بگشاید و از مشکلات جامعه بکاهد.
«رسالة الحقوق»، عنوان حدیثی طولانی از امام سجاد(علیه السلام) است که آن را ابوحمزه ثمالی(متوفای ۱۵۰ق) روایت کرده است. شیخ صدوق در کتاب الخصال[۴] و در کتابُ من لایحضره الفقیه[۵] و ابن‌شعبه در کتاب تحف العقول[۶] این حدیث را نقل کرده‌اند.[۷] در این رساله، حقوق به چند دسته تقسیم شده‌اند: حق‌الله، حق‌النفس و حق‌الناس. درباره حق‌الناس به حق پدر و مادر، حق فرزند، حق زوجین، حق همسایه، حق معلم، حق شاگرد، و … اشاره شده است. این نوشتار به توضیح و تبیین بخش‌هایی از حق‌الناس، یعنی حقوق خانواده می‌پردازد.
الف. حقوق مادر بر فرزند
امام سجاد(علیه السلام) برای بیان حقوق مادر بر موارد ذیل تأکید می‌کند:
۱. لزوم شناخت زحمات مادر
برای اینکه فرزند از عهدۀ شکر مادر برآید، ابتدا باید نعمت مادر و زحمات او را بشناسد. از این رو امام(علیه السلام) ابتدا به معرفی شخصیت مادر و زحمات او می‌پردازد:
۱/۱. زحمات مادر در زمان بارداری
فَحَقُّ أُمِّكَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا حَمَلَتْكَ حَيْثُ لَا يَحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَطْعَمَتْكَ مِنْ ثَمَرَةِ قَلْبِهَا مَا لَا يُطْعِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَنَّهَا وَقَتْكَ بِسَمْعِهَا وَ بَصَرِهَا وَ يَدِهَا وَ رِجْلِهَا وَ شَعْرِهَا وَ بَشَرِهَا وَ جَمِيعِ جَوَارِحِهَا مُسْتَبْشِرَةً بِذَلِكَ فَرِحَةً مُؤَمِّلَةً ُ[ مُوابِلَه] مُحْتَمِلَةً لِمَا فِيهِ مَكْرُوهُهَا وَ أَلَمُهَا وَ ثِقْلُهَا وَ غَمُّهَا حَتَّى دَفَعَتْهَا عَنْكَ؛ حق مادرت این است که بدانى او تو را به‌گونه‌ای حمل کرد که هیچ کس، دیگری را چنین حمل نمی‌کند و به تو از ثمرۀ قلب خود چیزی عطا کرد که هیچ کس به دیگری نمی‌دهد و به راستی تو را با گوش و چشم و دست و پا و مو و پوست و تمام اعضایش محافظت کرد و بدین فداکارى، شاد بود و هر ناگوارى، درد، گرانى و غمى را تحمل کرد تا اینکه تو را به دنیا آورد.
۲/۱. زحمات مادر پس از تولد فرزند
فَرَضِيَتْ أَنْ تَشْبَعَ وَ تَجُوعَ هِيَ وَ تَكْسُوَكَ وَ تَعْرَى وَ تُرْوِيَكَ وَ تَظْمَأَ وَ تُظِلَّكَ وَ تَضْحَى وَ تُنَعِّمَكَ بِبُؤْسِهَا وَ تُلَذِّذَكَ بِالنَّوْمِ بِأَرَقِهَا وَ كَانَ بَطْنُهَا لَكَ وِعَاءً وَ حِجْرُهَا لَكَ حِوَاءً وَ ثَدْيُهَا لَكَ سِقَاءً وَ نَفْسُهَا لَكَ وِقَاءً تُبَاشِرُ حَرَّ الدُّنْيَا وَ بَرْدَهَا لَكَ وَ دُونَكَ؛ و باز هم خوشحال بود از اینکه [بعد از تولدت] تو را سیر کند و خود گرسنه باشد، تو را بپوشاند و خود برهنه باشد، تو را سیراب کند و خود تشنه بماند، تو را در سایه بدارد و خود زیر آفتاب باشد، تو را در نعمت ببیند و خود در سختی باشد، تو را بخواب کند و خود بی‌خواب بماند. شکمش، ظرف وجود تو و دامنش، آسایشگاه تو و پستانش، مشک آب تو و جانش، فداى تو و به خاطر تو و به حساب تو گرم و سرد روزگار را چشید.
آسودگی از مِحَن ندارد مادر
آسایش جان و تن ندارد مادر
دارد غم و اندوه جگرگوشه خویش
ور نه غم خویشتن ندارد مادر[۸]
۲. قدردانی از زحمات مادر و نیکی به او
امام(علیه السلام) بعد از بر شمردن زحمات مادر، به قدردانی از مادر سفارش می‌کند: «فَتَشْكُرُهَا عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ لَا تَقْدِرُ عَلَيْهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ تَوْفِيقِهِ؛ پس به قدرشناسی از این همه، او را سپاس‌گذار و قدرش را بدان و این قدردانی نتوانی، جز به یارى و توفیق خدا».
تشکر از مادر، مصداق بارز شکر نعمت است. شکر به دو قسم زبانی و عملی تقسیم می‌شود. شکر زبانی، گفتن «الحمدلله» و «شکرالله» است. شکر عملی آن است که در عمل، از مادر به خاطر همه سختی‌هایی که کشیده است، قدردانی شود. فرزند با مادر با زبان محبت‌آمیز سخن بگوید و خواسته‌ها او را قبل از آنکه به زبان بیاورد، برآورده کند. شکر، یکی از راه‌های ازدیاد توفیقات و نعمت‌های الهی است: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ؛[۹]اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است».
قرآن دربارۀ لزوم احسان به مادر و تشکر از او می‌فرماید: «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً؛[۱۰]ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش، سی ماه است».
شیخ اعظم انصاری و قدردانی از مادر
شیخ مرتضی انصاری; که از مجتهدان و مراجع بنام زمان خودش بود، مادرش را تا نزدیک حمام به دوش می‌گرفت و او را به زن حمامی می‌سپرد. سپس می‌ایستاد تا بعد از پایان کار، او را به خانه برگرداند. هر شب به دست‌‌بوس مادر می‌‌آمد و صبح با اجازه او از خانه بیرون می‌‌رفت. پس از مرگ مادر به شدت می‌گریست و می‌فرمود: «گریه‌ام برای این است که از نعمت بسیار مهمی چون خدمت به مادر محروم شدم».[۱۱]
همیشه دختر امروز مادر فرداست
ز مادر است میسّر بزرگی پسران
اگر فلاطون و سقراط بوده‌اند بزرگ
بزرگ بوده پرستار خردی ایشان[۱۲]
ب. حقوق پدر بر فرزند
امام(علیه السلام) برای بیان حق پدر، بر امور زیر تأکید می‌کند:
۱. شناخت جایگاه پدر
امام(علیه السلام) پدر را ریشه و اساس فرزند می‌داند:
وَ أَمَّا حَقُّ أَبِيكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ أَصْلُكَ وَ أَنَّكَ فَرْعُهُ وَ أَنَّكَ لَوْلَاهُ لَمْ تَكُنْ فَمَهْمَا رَأَيْتَ فِي نَفْسِكَ مِمَّا يُعْجِبُكَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاكَ أَصْلُ النِّعْمَةِ عَلَيْكَ فِيهِ؛ و اما حق پدرت، این است که بدانی او ریشۀ توست و تو شاخه او هستى و بدانى که اگر او نبود، تو هم نبودى؛ پس هر گاه در خود چیزى دیدى که خوشت آمد، بدان که آن نعمت از پدرت دارى.
۲. قدردانی از پدر
امام(علیه السلام) پس از بیان جایگاه پدر، شکرگزاری از نعمت پدر و قدردانی از زحمات او را مورد توجه قرار داده است: «فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاكَ أَصْلُ النِّعْمَةِ عَلَيْكَ فِيهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ اشْكُرْهُ عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ پس هر گاه در خود چیزى دیدى که خوشت آمد، بدان که آن نعمت را از پدرت دارى و خدا را سپاس گزار و به همان اندازه شکر کن و نیرویی جز به خداوند نیست».
قدردانی از پدر، افزون بر محبت زبانی، باید عملی باشد. امام رضا(علیه السلام) در این زمینه می‌فرماید:
عَلَیْکَ بِطَاعَهْ الْأَبِ وَ بِرِّهِ وَ التَّوَاضُعِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْإِعْظَامِ وَ الْإِکْرَامِ لَهُ وَ خَفْضِ الصَّوْتِ بِحَضْرَتِهِ فَإِنَّ الْأَبَ أَصْلُ الِابْنِ وَ الِابْنَ فَرْعُهُ … تَابِعُوهُمْ فِی الدُّنْیَا أَحْسَنَ الْمُتَابَعَهْ بِالْبِرِّ وَ بَعْدَ الْمَوْتِ بِالدُّعَاءِ لَهُمْ وَ الرَّحْمِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُ رُوِیَ أَنَّ مَنْ بَرَّ أَبَاهُ فِی حَیَاتِهِ وَ لَمْ یَدْعُ لَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ سَمَّاهُ اللَّهُ عَاقّاً؛[۱۳] بر تو باد به فرمانبراری از پدر و نیکی به وی و فروتنی و خاکساری در برابر او و بزرگداشتن و گرامی داشتن او و نیز آرام سخن گفتن در حضورش؛ زیرا پدر، ریشه و پسر، شاخۀ اوست…. پس در دنیا از پدران به نیکی پیروی کنید و پس از مرگ‌شان برای آنان دعا و طلب رحمت کنید؛ زیرا روایت است که هر کس به پدرش در حیات او احسان کند و پس از مرگش برای او دعا نکند، خدا او را عاق می‌نامد.
آیت الله مرعشی نجفی; و احترام به پدر
آیتالله مرعشی نجفی می‌گوید:
زمانی که در نجف بودیم، روزی مادرم گفتند: «پدرت را صدا بزن تا برای ناهار تشریف بیاورد». به طبقه فوقانی رفتم، پدرم در حال مطالعه خوابش برده بود. ماندم چه کنم، امر مادرم را اطاعت کنم؟ از طرفی می‌ترسیدم با بیدار کردن پدر، باعث رنجش خاطر مبارکش شوم. خم شدم و لب‌هایم را کف پاهای پدر گذاشتم و چندین بوسه زدم تا اینکه به خاطر قلقلک پا بیدار شد و دید من هستم. پدرم وقتی این علاقه و ادب و احترام را از من دید، فرمود: «پسرم، خدا عزتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل‌بیت: قرار دهد». من هر چه دارم، از برکت دعای پدرم است.
ج. دعا برای توفیق خدمت به والدین
پس از بیان حقوق والدین، امام سجاد(علیه السلام) در دعایی برای پدر و مادر، از خداوند درخواست‌هایی دارد که نشان‌دهنده وظایف مهم فرزندان در مقابل والدین است:
الّلهُمَّ خَفِّض لَهُما صَوتِی، و اَطیِب لَهُما کَلامِی، وَ اَلِن لَهُما عَرِیکَتِی، و اَعطِف عَلَیهِما قَلبی، و صَیِّرنِی بِهِما رَفِیقا، وَ عَلَیهِما شَفِیقا؛ الّلهُمَّ اشکُر لَهُما تَربِیَتِی، وَ اَثِبهُما عَلی تَکرِمَتِی، وَ احفَظ لَهُما ما حَفِظاهُ مِنِّی فِی صِغَرِی؛[۱۴] خدایا! آواز مرا پیش ایشان، پست و سخن مرا با آنها، خوش گردان و خوی مرا نرم کن و دل مرا بر آنها مهربان و مرا نسبت به آنها، خوشرفتار و دلسوز گردان. خدایا! آنان را در ازای پروراندن من، جزای نیکو ده و در مقابل عزیز داشتن من، پاداش بزرگ مرحمت کن و چون مرا در خردی از آسیب و گزند نگاه داشتند، تو نیز آنان را نگاهداری کن.
د. حقوق متقابل زوجین
امام سجاد(علیه السلام) درباره حقوقی که زوجین بر یکدیگر دارند، به نکات مهمی اشاره کرده است که عبارتند از:
۱. قدردانی از خدا به خاطر نعمت همسر
از منظر امام سجاد(علیه السلام)، همسر چهار نعمت بزرگ الهی را برای شوهر خود به ارمغان می‌آورد: آرامش، آسایش، همدمی و پرستاری: «وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِمِلْكِ النِّكَاحِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ جَعَلَهَا سَكَناً وَ مُسْتَرَاحاً وَ أُنْساً وَ وَاقِيَةً؛ و اما حق همسرت که به نکاح تو در آمده، این است که بدانى خدا او را مایه آرامش و آسایش و همدم و پرستار تو ساخته است».
زن نیکوی نه بانوی خانه تنها بود
طبیب بود و پرستار و شِحنه و درمان[۱۵]
آیتالله ابراهیم امینی می‌گوید: وقتی همسر علامه طباطبایی; از دنیا رفت، استاد در فقدان همسر بسیار می‌گریست. عرض کردم: ما باید درس صبر را از شما بیاموزیم، چرا بی‌تابی می‌کنید؟ فرمود: «او بسیار مهربان و فداکار بود و اگر همراهی‌های ایشان نبود، من موفق به نوشتن و تدریس نمی‌شدم».[۱۶]
شکرگزاری از نعمت وجود همسر باید زبانی و عملی باشد. البته زن نیز باید به خاطر نعمت شوهر از خدا تشکر کند. امام سجاد(علیه السلام) می‌فرماید: «وَ كَذَلِكَ كُلُّ أَحَدٍ مِنْكُمَا يَجِبُ أَنْ يَحْمَدَ اللَّهَ عَلَى صَاحِبِهِ وَ يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ نِعْمَةٌ مِنْهُ عَلَيْهِ؛ و نیز هر کدام از شما زن و شوهر، واجب است که خداوند را به وجود همسرش سپاس گزارد و بداند که این نعمتی است که خدا به او بخشیده است».
۲. احترام به حقوق متقابل
امام سجاد(علیه السلام) دربارۀ حقوق زوجین به امور ذیل اشاره می‌فرماید:
۱/۲. لزوم خوشرفتاری با یکدیگر
«وَ وَجَبَ أَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ يُكْرِمَهَا وَ يَرْفُقَ بِهَا؛ و واجب کرده است که [هر یک از زوجین] با نعمت خدا خوشرفتاری کند و او را گرامی دارد و با او سازگاری کند». مطابق این سخن، زوجین وظیفه دارند که با هم مهربان و خوش رفتار باشند، با دیدۀ کرامت و احترام به هم بنگرند و بکوشند در همه زمینه‌ها با هم تفاهم و سازگاری داشته باشند.
قرآن کریم زوجین را لباس همدیگر معرفی کرده است: «هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ اَنتُم لِباسٌ لَهُنَّ».[۱۷] همان‌گونه که لباس پوشاننده عیوب، حافظ از سرما و گرما، زینت‌بخش و مایه آرامش انسان است، زن و شوهر نیز باید برای یکدیگر این چنین باشند.
۲/۲. سرپرستی شوهر و لزوم تأمین آرامش زن
هر جمعی برای رسیدن به موفقیت، باید کسی را به عنوان رهبر انتخاب کند تا همه اعضا را به سوی مقصد حرکت دهد. در کانون خانواده نیز شوهر و پدر خانواده، این نقش را بر عهده دارد. بنابراین اهل خانه باید از فرامین او تبعیت کنند تا با سلامت به هدف برسند. شوهر نیز وظیفه دارد با همسر خود مهربان باشد و آرامش و آسایش او را فراهم سازد: «وَ إِنْ كَانَ حَقُّكَ عَلَيْهَا أَغْلَظَ وَ طَاعَتُكَ لَهَا أَلْزَمَ … فَإِنَّ لَهَا حَقَّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤَانَسَةِ … وَ ذَلِكَ عَظِيمٌ؛ و هر چند حق تو بر زنت سخت‌تر و فرمانپذیری از تو … بر او لازم‌تر است، ولی او را نیز حق مهربانی و همدمی است و حق دارد آرامش و آسایشش … تأمین شود و این، حقی بس بزرگ است».
هـ. حقوق فرزند بر والدین
امام سجاد(علیه السلام) درباره حقوق فرزند بر والدین به نکات ذیل اشاره می‌کند:
۱. مسئولیت‌پذیری پدر در قبال فرزند خود
«وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ؛ اما حق فرزندت این است که بدانی او از توست و در این دنیا به تو وابسته است، خوب باشد یا بد».
یکی از حقوق اساسی فرزند، این است که پدر بداند فرزند از او و ثمرۀ حیات اوست و در این دنیا به نام او خوانده می‌شود. پدر باید نقش خود را در قبال فرزندش بپذیرد، نسبت به او احساس مسئولیت کند و در ولایت و سرپرستی‌اش کوتاهی نکند.
۲. حق تعلیم و تربیت
پدر وظیفه دارد فرزند خود را به خوبی تربیت کند. اگر پدر فرزند خود را مطیع حضرت حق تربیت کند، در دنیا ثمره خوبی از خود به یادگار گذاشته است و در آخرت نیز پاداش دریافت خواهد کرد و اگر با سوءتدبیر نتواند فرزند خود را با دین آشنا سازد، دچار کیفر خواهد شد:
وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ وَ فِي نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِي أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَيْهِ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ بِحُسْنِ الْقِيَامِ عَلَيْهِ وَ الْأَخْذِ لَهُ مِنْهُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ و تو با پرورش خوب و راهنمایی او به راه پروردگارش و کمک به او در فرمانبرداری‌اش، هم درباره خودت و هم درحق او مسئول هستی و بر اساس این مسئولیت، پاداش بری و کیفر بینی. پس در کار فرزند چنان کسی عمل کن که کارش در این دنیا به حسن اثر بیاراید و تو به سبب حسن رابطه فیما بین و سرپرستی خوبی که از او کرده‌ای و نتیجه‌ای الهی که از او گرفته‌ای، نزد پروردگارت معذور باشی و نیرویی جز به خدا نیست.
فهرست منابع
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی؛ تحف‌العقول؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری؛ قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ ق.
اعتصامی، پروین؛ دیوان اشعار؛ چاپ سوم، تهران: نشر قطره، ۱۳۷۷ ش.
امام زین‌العابدین، علی بن حسین(علیه السلام)؛ الصحیفه السجادیه؛ چاپ اول، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ ش.
انصاریان، حسین؛ نظام خانواده در اسلام؛ قم: انتشارات ام‌ابیها، ۱۳۷۵ ش.
جوادی آملی، عبدالله؛ مفاتیح الحیاه؛ قم: مرکز چاپ اسراء، ۱۳۹۵ ش.
شهیدی، سیدجعفر؛ زندگانی علی بن الحسین(علیه السلام)؛ چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ ش.
صدوق، محمد بن علی؛ الخصال؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، ۱۴۰۳ ق.
کتابُ من لایحضره الفقیه؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ ق.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ ق.
مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
نظری، مرتضی؛ آن مرد آسمانی: خاطره‌هایی از زندگی فیلسوف بزرگ قرن آیتالله علامه طباطبایی;؛ چاپ هفتم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ ش.
معیری، رهی؛ دیوان رهی معیری؛ چاپ هشتم، تهران: انتشارات مجید، ۱۳۸۸ ش.
مفید، محمد بن محمد؛ الاختصاص؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ اول، قم: کنکرۀ شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
[۱]. عبدالله جوادی آملی؛ مفاتیح الحیاه؛ ص ۲۰۹.
[۲]. محمد بن محمد مفید؛ الاختصاص؛ ص ۲۱۹.
[۳]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۲، ص ۳۵۲.
[۴]. محمد بن علی صدوق؛ الخصال؛ ص ۵۶۴.
[۵]. محمد بن علی صدوق؛ کتابُ من لایحضره الفقیه؛ ج ۲، ص ۶۱۸.
[۶]. حسن بن علی ابن‌شعبه حرّانی؛ تحف العقول؛ ص۴۳۰.
[۷]. سید جعفر شهیدی؛ زندگانی علی بن الحسین(علیه السلام)؛ ص ۱۸۸ – ۱۶۹.
[۸]. رهی معیری؛ دیوان رهی معیری؛ بخش رباعی‌ها.
[۹]. ابراهیم: ۷.
[۱۰]. احقاف: ۱۵.
[۱۱]. حسین انصاریان؛ نظام خانواده در اسلام؛ ج ۱، ص۴۷۰.
[۱۲]. پروین اعتصامی؛ دیوان اشعار.
[۱۳]. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۷۱، ص ۷۶.
[۱۴]. امام علی بن حسین زین‌العابدین۷؛ صحیفه کاملۀ سجادیه؛ دعای ۲۴.
[۱۵] . پروین اعتصامی؛ دیوان اشعار.
[۱۶] . مرتضی نظری؛ آن مرد آسمانی؛ ص ۴۱.
[۱۷]. بقره: ۱۸۷.
