مهم‌ترین حرکت فرهنگی امام هادی(علیه السلام)، تبیین مسأله امامت و تعمیق افکار شیعیان پیرامون مبحث امام‌شناسی است. یکی از نیازهای اصلی جامعه اسلامی به‌ویژه شیعیان در دوران حکومت عباسی و به‌خصوص متوکل، شناخت خاندان پیامبر بود. امام هادی(علیه السلام) همانند امام سجاد(علیه السلام) در قالب دعا و زیارت، به تبیین مقام امامت و جایگاه اهل‌بیت پرداخت.
*******
مقدمه
امروزه اهمیت و ضرورتِ انجام فعالیت‌های فرهنگی بر احدی پوشیده نیست. رسیدن به این امر مهم، نیازمند حرکتی جهادی و انقلابی است. اصلاح جامعه، بدون اصلاح فرهنگ آن میسر نخواهد بود؛ زیرا فرهنگ همانند روحی است که جامعه را به حرکت وا می‌دارد و به فعالیت‌های آن جهت می‌بخشد. فرهنگ به مجموعه‌ای از اعتقادات، باورها و ارزش‌های اخلاقی گفته می‌شود که ریشه در دین اسلام و مکتب تشیع دارد و زمینه‌ساز اعمال و رفتارهای فردی و جمعی می‌شود. فعالیت‌های فرهنگی، همان تلاش‌هایی است که برای تبیین، تبلیغ و ترویج فرهنگ اسلامی صورت می‌گیرد. برای کامیابی در رسیدن به اهداف فرهنگی، شناخت دین و راهنمایان صادق آن، یعنی پیامبر اعظم و ائمه اطهار و روش‌های فعالیت‌های فرهنگی آنان، امری شایسته و بایسته است. اگر چه دامنۀ فعالیت‌های فرهنگی عصر حاضر نسبت به آن عصر بسیار گسترده‌تر و متنوع‌تر شده است، اما مبنای هر حرکت مهم فرهنگی باید ریشه در فرهنگ قرآن و سنت نبوی داشته باشد که از بنیان‌های اصیل آن، فهم روش‌های فرهنگی امامان است. این نوشتار فعالیت‌های فرهنگی امام هادی(علیه السلام) را تبیین و بررسی می‌کند.
الف. اوضاع اجتماعی ـ سیاسی عصر امام هادی(علیه السلام)
عصر زندگی امام هادی(علیه السلام)، عصر اختناق و استبداد بود؛ به‌گونه‌ای که دولت عباسی کوچک‌ترین حرکت نهضت علویان را بی‌رحمانه سرکوب و نابود می‌کرد. متوکل عباسی نسبت به امام علی(علیه السلام) و خاندانش، کینه و عداوت عجیبی داشت و اموال علاقمندان آن حضرت را مصادره می‌کرد و آنها را به قتل می‌رساند. شرایط بسیار دشوار سیاسی ـ امنیتی عصر امام هادی(علیه السلام) به‌ویژه در دورۀ حکومت متوکل، به‌گونه‌ای بود که آن حضرت حتی در برخی از شرایط زمانی و مکانی نمی‌توانست به راحتی به پرسش‌های شیعیان پاسخ دهد. محمد بن شرف می‌گوید: «همراه امام هادی(علیه السلام) در مدینه راه می رفتم، امام(علیه السلام) فرمود: آیا تو پسر شرف نیستی؟ عرض کردم: آری. آن‌گاه خواستم از حضرت پرسشی کنم، امام(علیه السلام) بر من پیشی گرفت و فرمود: ما در حال گذر از شاهراه هستیم و این محل برای طرح سؤال مناسب نیست». امام هادی(علیه السلام) با وجود این شرایط سخت، فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را متوقف نکرد و وظایف الهی خود را به صورت مخفیانه و حساب‌شده انجام می‌داد.
ب. شیوه‌های فعالیت‌های فرهنگی امام هادی(علیه السلام)
فعالیت‌های فرهنگی امام هادی(علیه السلام) را می‌توان در محورهای ذیل بیان کرد:
1. تبیین جایگاه امامت اهل‌بیت
مهم‌ترین حرکت فرهنگی امام هادی(علیه السلام)، تبیین مسأله امامت و تعمیق افکار شیعیان پیرامون مبحث امام‌شناسی است. یکی از نیازهای اصلی جامعه اسلامی به‌ویژه شیعیان در دوران حکومت عباسی و به‌خصوص متوکل، شناخت خاندان پیامبر بود. امام هادی(علیه السلام) همانند امام سجاد(علیه السلام) در قالب دعا و زیارت، به تبیین مقام امامت و جایگاه اهل‌بیت پرداخت. چند دعا و زیارت‌نامه از امام هادی(علیه السلام) بر جای مانده است که از مشهورترین آنها، زیارت جامعه کبیره است. این زیارت که دارای سند صحیحی است، از نظر بلاغت نیز در بالاترین درجه قرار دارد. زیارت جامعه کبیره، شیعیان را از خطر افراط و تفریط حفظ کرده است؛ خطری که متوجه دو گروه شد: اهل غلو و دشمنان و منکران مقام ائمه. امام هادی(علیه السلام) در این زیارت مطالب ارزشمند و بنیادینی را درباره اهل‌بیت و امامان معصوم بیان می‌دارد که به چند فراز آن اشاره می‌شود:
۱/1. امامان بندگان مخلَص خدا
امام هادی(علیه السلام) در این زیارت، در مقام معرفی انوار پاک ائمه اطهار و نحوه ارتباط وجودی آنان با حضرت حق می‌فرماید:
السَّلامُ عَلَی الدُّعاةِ إِلَی اللّهِ، وَالْأَدِلَّاءِ عَلَی مَرْضاةِ اللّهِ، وَالْمُسْتَقِرِّینَ فِی أَمْرِ اللّهِ، وَالتَّامِّینَ فِی مَحَبَّةِ اللّهِ، وَالْمُخْلِصِینَ فِی تَوْحِیدِ اللّهِ، وَالْمُظْهِرِینَ لِأَمْرِ اللّهِ وَنَهْیهِ، وَعِبادِهِ الْمُکرَمِینَ الَّذِینَ لَایسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بأَمْرِهِ یعْمَلُونَ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ؛ سلام بر دعوت‌کنندگان به سوی خدا و راهنمایان بر خشنودی خدا و استقراریافتگان در امر خدا و کاملان در محبّت خدا و مخلصان در توحید خدا و آشکارکنندگان امر و نهی خدا و بندگان گرامی خدا، آنان که به گفتار بر خدا پیشی نمی‌گیرند و به دستورش عمل می‌کنند و رحمت و برکات خدا بر آنان باد.
امام(علیه السلام) در این فراز تأکید دارد که امامان، بندگان مطیع خداوند هستند که در راستای تبلیغ و دعوت عموم مردم به سوی خداوند گام بر می‌دارند. آنان در این مسیر، در مدار عبودیت حرکت، و به دستورات الهی عمل می‌کنند.
2/1. تلاش فداکارانه و صبورانه امامان در راه تبلیغ دین
ائمه اطهار در راه هدایت انسان‌ها، همه مشکلات را تحمل نمودند و پذیرفتند که در این راه حتی جان خود را تقدیم خدا کنند: «وَ دَعَوْتُمْ إِلَی سَبِیلِهِ بِالْحِکمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ، وَبَذَلْتُمْ أَنْفُسَکمْ فِی مَرْضاتِهِ، وَصَبَرْتُمْ عَلَی مَا أَصابَکمْ فِی جَنْبِهِ، …؛ و مردم را با حکمت و پند نیکو به راه او دعوت کردید و جان خود را در خشنودی او نثار نمودید و بر آنچه در کنار او به شما در رسید، صبر کردید». مطابق این فراز، ائمه اطهار با روش حکمت و موعظه حسنه و بر اساس صبر و بردباری به هدایتگری می‌پرداختند: «وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَ كَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ».
زیارت جامعه کبیره، مملو از مطالب ارزشمند درباره معارف اسلامی و مقام اهل‌بیت است که شایسته است به طور مستقل به آن پرداخته شود.
2. جهاد علمی امام هادی(علیه السلام) و تربیت شاگردان
زمان امامت امام هادی(علیه السلام)، زمان درگیری میان دو مکتب بزرگ کلامی، یعنی اشاعره و معتزله بود. چالش‌های میان این دو مکتب در عرصه‌های کلامی، تفسیری، حدیث و فقه، پیامدهای بسیاری به دنبال داشت. «اندیشه‌های سطحی و ظاهرگرایی اشاعره، سبب رکود علمی و عدم باز تولید مباحث عقلی و فلسفی در حوزه‌های علمی مسلمانان شد». طرح مباحث جدید مانند جبر و تفویض، امکان یا عدم امکان رؤیت خدا، جسمیت خدا، خلق قرآن، عدل الهی و جایگاه عقل در دین، از مباحث مورد نزاع میان اشاعره و معتزله بود. امام هادی(علیه السلام) در برابر شبهات، پرسش‌ها و مباحث علمی مطرح شده، تلاش های متعدد و متنوع زیر را انجام می‌داد:
۱/2. تشکیل جلسات علمی و مناظره
امام هادی(علیه السلام) برای تبیین اندیشه صحیح و ناب اسلامی و نقد و بررسی آرای اندیشمندان و به‌خصوص رهبران فکری اشاعره و معتزله، مناظراتی را ترتیب می‌داد و با استدلال‌های روشن و قاطع بطلان نظریه جبر و نظریه جسم داشتن خدا را اثبات می‌کرد.
۲/2. تألیف اثر
امام هادی(علیه السلام) در پاسخ به پرسش‌های مردم اهواز درباره جبر و تفویض، رساله‌ای مفصل نوشت و با بیانی روشن و استدلالی قاطع نظریه صحیح «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» را اثبات کرد.
3/2. تربیت شاگردان و تألیف کتاب توسط آنان
عصر امام هادی(علیه السلام) را می‌توان عصر انقلاب فرهنگی شیعه از نظر تألیف کتاب دانست. در این زمان اصحاب و شاگردان امام(علیه السلام)، 429 کتاب نوشته‌اند. شیخ طوسی تعداد شاگردان آن حضرت را در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی، 185 نفر می‌داند. شاگردانی مانند احمد بن محمد خالد برقی که افزون بر کتاب المحاسن، 119 عنوان کتاب دارد یا محمد بن علی بن سعید که 17 کتاب نوشته است و … .
3. بیان احکام الهی
یکی از روش‌های امام هادی(علیه السلام) برای تبیین احکام اسلامی و اثبات برتری مکتب امامیه، پاسخ به پرسش‌های خلیفه و علمای دربار بود که به دو نمونه اشاره می‌شود:
اول: در زمان متوکل، مرد نصرانی در زمه با زن مسلمانی مرتکب خطا شد. قرار شد بر او حد جاری سازند و او را بکشند که مرد نصرانی مسلمان شد. یحیی بن اکثم، قاضی‌القضات مانع قتل او شد و گفت: «الاسلامُ یَجُبُّ ما قَبلَهُ؛ ایمان شرک و گناه او را نابود ساخت، پس حد و قتل بر او جاری نیست». متوکل مسأله را به امام هادی(علیه السلام) ارجاع داد. امام(علیه السلام) در جواب نوشت: «به او تازیانه بزنید تا بمیرد»، ولی یحیی بن اکثم مانع شد و بقیه فقها نیز گفتند این حکم، نه در قرآن است و نه در سنت پیامبر. امام(علیه السلام) در نامه دیگری نوشت که این حکم از آیه «فَلَمْ يَکُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا» استفاده می‌شود. مطابق این آیه مجرم و گناهکاری که پس از اثبات جرم و مشاهده مجازات و کیفر اظهار ایمان کند، نفعی برای تخفیف کیفر عذاب ندارد. ایمان باید پیش از آن باشد.
دوم: زمانی متوکل بیمار شد و نذر کرد اگر شفا یابد، تعداد کثیری دینار در راه خدا صدقه دهد. وقتی بهبود یافت، از فقها پرسید چند دینار باید صدقه دهد تا کثیر محسوب شود؟ فقها فتاوای مختلفی دادند. متوکل مسأله را از امام هادی(علیه السلام) پرسید. امام(علیه السلام) پاسخ داد که باید 83 دینار بپردازد. فقها از این فتوا تعجب کردند و به متوکل خواستند که از امام(علیه السلام) بپرسد این فتوا را بر چه اساسی داده است؟ حضرت(علیه السلام) در پاسخ فرمود: «خداوند در قرآن می‌فرماید: لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ کَثِيرَةٍ؛ و همه خاندان ما روایت کرده‌اند که جنگ‌ها و سریّه‌های زمان پیامبر، 83 جنگ بوده است».
4. نهادینه‌سازی باورها و ارز‌ش های دینی
امام هادی(علیه السلام) با استفاده از همه موقعیت‌ها، می‌کوشید فرهنگ دینی را میان مردم ترویج و به استحکام و درونی‌سازی آن بپردازد که به چند مورد آن اشاره می‌شود:
4/1. مخالفت با هر گونه انحرافات فکری وعملی
امام هادی(علیه السلام) در راستای کارهای فرهنگی خود، با افکار و مکاتب انحرافی به‌ویژه اهل غلو به مبارزه شدید پرداخت. اهل غلو، دارای افکار و اعتقادات باطل بودند و می‌کوشیدند دیگران را به انحراف بکشانند. آنها از یک سو مقام امام(علیه السلام) را تا حد الوهیت و حلول بالا می‌بردند و از سوی دیگر با ادعای نبوت و نیابت از امام(علیه السلام)، سبب رواج خرافات، بدعت، اباحیگری و آزادی شهوات و هوا و هوس می‌شدند. برخی از غالیان، فرایض را انکار و محرمات را مباح و حلال می‌دانستند. امام هادی(علیه السلام) در مخالفت با غالیان به دو شیوه مبارزه کرد: مبارزه منفی و مبارزه مثبت. امام(علیه السلام) در مبارزه منفی، غالیان را لعن کرد، عقاید آنان را بدعت و باطل شمرد، خون‌شان را هدر و دستور مرگ آنان را صادر فرمود. در مبارزه مثبت نیز به تبیین دیدگاه درست درباره اهل‌بیت و مقام امامان پرداخت و با ارائه زیارت جامعه کبیره و نیز سخنان ارزشمند دیگر مقام واقعی امامان را تبیین نمود و خط بطلانی بر مدعیان دروغین کشید.
در مباحث فرهنگی، شناخت حد و مرزهای دقیق دینی و تشخیص انحراف‌ها بسیار مهم و حائز اهمیت است؛ از این رو باید حساب‌شده و با دقت عقاید و افکار خود را مورد ارزیابی قرار داد تا گرفتار افراد و تشکل‌های تقلبی نشد. برای این منظور باید ارتباط خوب و قوی با علمای راستین و مراجع عظام تقلید و روحانیت معزز برقرار کرد و درباره اعتقادات و اصول اساسی و سبک زندگی مؤمنانه به آنان مراجعه نمود؛ چنان‌که عبدالعظیم حسنی(علیه السلام) به خدمت حضرت هادی(علیه السلام) رسید و دین و اعتقاداتش در زمینه اصول و فروع دین را بر حضرت عرضه داشت تا از صحت آنها اطمینان حاصل کند. امام هادی(علیه السلام) در تأیید اعتقادات و دین او فرمود: «ای اباالقاسم! به خدا سوگند این است دین خدا که آن را برای بندگانش پسندیده است، بر همین عقیده ثابت باش که خداوند تو را به همین طریق در زندگی دنیا و آخرت پایدار بدارد».
2/4. تأسیس سازمان وکالت و عنایت ویژه به تحکیم فرهنگ دینی در میان شیعیان
شرایط امنیتی ـ سیاسی دوران امام هادی(علیه السلام)، موجب شد ایشان برای برقراری ارتباط با شیعیان همانند پدر بزرگوارشان امام جواد(علیه السلام)، به سازمان وکالت و تعیین کارگزاران ادامه دهد. هدف از تأسیس سازمان وکالت، افزون بر جمع‌آوری اموال و حفظ وحدت میان شیعیان، رسیدگی به امور فرهنگی، عقیدتی و اخلاقی شیعیان بود. برای مثال هنگامی که امام هادی(علیه السلام) وکیل خود را به شیعیان بغداد، مدائن و اطراف آن معرفی کرد، نامه‌ای همراه او برای پیروان خود فرستاد و آنان را به حفظ فرهنگ اسلامی و مواظبت از عقاید دینی و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی توصیه کرد. امام(علیه السلام) به درستی می‌دانست که تنها راه حفظ شیعیان از خطر افکار انحرافی و یا التقاطی و یا خطر پیوستن به گروه‌های مخالف، پاسداری و صیانت از فرهنگ قویم دینی است. امام در این نامه می نویسد:
نزد شما خدا را بر این عافیت و منت دیرینش سپاس می‌گویم، و بر پیامبر و آلش بهترین صلوات، و کاملترین رحمت و رأفت او را می‌فرستم، من ابوعلی بن راشد را به جای حسین بن عبدربه، و وکلای پیشینم نصب کردم، ابن راشد نزد من منزلت او را دارد، او را بر همه آنچه وکلای پیشینم مأمور بودند گماشتم، تا حق مرا دریافت کند، من او را برای شما پسندیدم، و بر دیگران مقدمش داشتم، زیرا شایستگی آن را دارد. رحمت خدا بر شما باد! در پرداخت حقوق، [و ارجاع امور] به او و به من رو آورید، … به اطاعت خدا شتاب گیرید، و اموال خود را حلال کنید، و خونتان را حفظ کنید، «و در راه نیکی و تقوا به هم یاری رسانید»، «و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید»، «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید»، و «جز به آیین اسلام از دنیا نروید». اطاعت از او اطاعت از من، و معصیت او معصیت من است، ملازم راه خدا باشید تا پاداشتان دهد، و از فضل خود بر شما بیفزاید، که خدا گشایشگر، کریم، بخشنده، و بر بندگان خود مهربان است، ما و شما در پناه خدا.
امام هادی(علیه السلام) در این نامه کوتاه، ضمن معرفی وکیل خود، به امور اعتقادی و اخلاقی شیعیان اهتمام ورزید و درصدد بود که با عنایت به قرآن کریم، مباحث مهمی را به مردم یادآوری کند تا در پناه قرآن حیات فردی و جمعی خویش را به سوی سعادت رهنمون سازند. بندهای مهم نامه امام(علیه السلام) بدین قرار است:
الف. تأکید بر حرکت در مسیر الهی: امام(علیه السلام) درباره امور اعتقادی تأکید دارند شیعیان تنها در مسیری حرکت کنند که امام(علیه السلام) آن را به آنها نشان داده است و به خدا اطمینان و اتکا داشته و به رحمت واسعه او امیدوار باشند؛ زیرا خداوند بخشنده، کریم، سخاوتمند و رحیم است و از فضل خود وضع بندگانش را بهبود خواهد بخشید.
ب. یاری رساندن به یکدیگر در راه نیکوکاری: امام(علیه السلام) با اشاره به آیه «وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى» یاد‌آور می‌شود که شیعیان مطابق فرهنگ قرآنی، باید در امور اجتماعی ـ سیاسی و انجام کارهای نیک اخلاقی و دینی تعاون داشته باشند و همدلانه درصدد رفع مشکلات فرهنگی، اخلاقی و مادی یکدیگر برآیند. کمک‌رسانی به برادران و خواهران مؤمن و هموطن، از کارهای نیکی است که مورد سفارش دین و بزرگان ماست و انصافاً مردم نجیب ایران اسلامی در این‌گونه موارد به زیبایی می‌درخشند؛ مانند یاری رساندن به زلزله‌زدگان کرمانشاه، سیل لرستان و خوزستان و اخیراً در بیماری کرونا.
ج. تقوا مایه جلب رحمت الهی: امام(علیه السلام) بر اساس آیه «وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» تأکید دارد که انسان باید در مناسبات و روابط فردی و جمعی، تقوای الهی را مد نظر داشته باشد. تقوا، معیار ارزش‌های اخلاقی و دینی است و شامل حوزه‌های فردی، اجتماعی و سیاسی می‌شود.
د. حفظ وحدت و یکپارچگی: امام(علیه السلام) بر اساس آیه شریفه «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لاَ تَفَرَّقُوا» بر وحدت شیعیان تأکید دارند و برای حفظ وحدت میان شیعیان، اطاعت از وکیل خود را همچون اطاعت از خود و نافرمانی از او را همچون نافرمانی از خود می‌داند.
این درس بزرگی برای همه شیعیان در طول تاریخ است که در حفظ وحدت و اطاعت از نائبان امامان معصوم، منسجم و مستحکم باشند. امروز به برکت انقلاب اسلامی، یکی از شاگردان مکتب اهل‌بیت، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی هدایت و رهبری امت اسلامی را بر عهده دارد؛ از این رو بر همه مسلمانان واجب است که از اوامر ایشان اطاعت کنند و با همبستگی و وحدت به سوی فتح اهداف عالی و تمدن نوین اسلامی گام بردارند.
هـ. توجه به عاقبت‌بخیری: امام(علیه السلام) با اشاره به آیه «وَ لاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» شیعیان را به کوشش برای رسیدن به حسن عاقبت توجه می‌دهد. علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریفه تأکید دارد که انسان در زندگی دنیوی خود باید همواره ملازم با اسلام باشد و مطابق برنامه‌های اسلام زندگی کند تا مرگش نیز در حال اسلام واقع شود. در واقع اگر چه زمان و مکان مردن به دست ما نیست، ولى مى‌توانیم زمینه حُسنِ عاقبت خود را از طریق عقیده و عمل درست، دعا و دورى از گناه فراهم کنیم.
فهرست منابع
1. ابن‌اثیر، علی بن محمد؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار صادر، 1399 ق.
2. ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی؛ تحف‌العقول؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری؛ چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین؛ 1404 ق.
3. احمدی، حمید؛ تاریخ امامان شیعه؛ چاپ نهم، قم: نشر معارف، 1391 ش.
4. پیشوایی، مهدی؛ سیره پیشوایان؛ چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق(علیه السلام)، 1372 ش.
5. حسنی، علی‌اکبر؛ تاریخ تحلیلی و سیاسی اسلام؛ چاپ پنجم، تهران: نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1392 ش.
6. صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ ترجمه محمدباقر کمره‌ای؛ چاپ ششم، تهران: کتابچی، 1376ش.
7. کتابٌ من لایحضره الفقیه؛ تصحیح علی‌اکبر غفاری؛ چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق.
8. طباطبایى، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه محمدباقر موسوى؛ چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374 ش.
9. طوسی، محمد بن حسن؛ اختیار معرفه الرجال (رجال الکشی)؛ تحقیق محمدتقی فاضل میبدی و سید ابوالفضل موسویان؛ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382 ش.
10. الرجال؛ تصحیح و تعلیق سید محمدصادق بحرالعلوم؛ چاپ اول، نجف: المطبعه الحیدریه، 1381 ق.
11. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ چاپ دوم، تهران: المکتبة الاسلامیة، 1395 ق.
