مقدمه
دوره بسیار کوتاه عمر شریف حضرت زهرا(سلام الله علیها) بعد از رحلت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، نقطه عطفی در تاریخ صدر اسلام به شمار می‌رود که برکات فراوانی از وجود مقدس این بانوی بزرگ بر امت اسلام افاضه شده است. شاخص‌ترین این آثار، پدید آمدن کتاب ارزشمند «مصحف حضرت فاطمه(سلام الله علیها)» است که افزون بر زمینه‌سازی تحمل بر مصائب و صبر و استقامت آن گرامی در حمایت از جانشین رسول مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، یک رخداد مهم غیبی است و از شخصیتی همانند حضرت صدیقه طاهره(سلام الله علیها)، بانوى بانوان جهان و پاره‌اى از روح پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پدید می‌آید. امام خمینی درباره این مجموعه مهم که از افتخارات مکتب شیعه به شمار می‌آید، فرموده است: «ما مفتخريم كه … صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است، از ماست». در این فرصت، در مورد این اثر علمی و فرهنگی و شبهات مطرح درباره آن، در دو بخش سخن خواهیم گفت.
آشنایی با مصحف فاطمه(سلام الله علیها)
کلمه «مُصْحَف» امروزه به معناى «قرآن» به کار مى‌رود، اما در لغت به مجموعه برگه‌هایى که میان دو جلد جمع‌آورى شده و مطلق «کتاب» را می‌گویند. مصحف فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نیز از این معنا مستثنی نیست و به مجموعه‌ای گفته می‌شود که توسط جبرئیل امین(علیه السّلام) به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) الهام شده است. امام صادق(علیه السّلام) در معرفی این اثر معنوی و آسمانی فرموده است:
فاطمه(سلام الله علیها) پس از رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، هفتاد و پنج روز حیات داشت و بر اثر رحلت پدرش اندوه فراوان بر او وارد شد. جبرئیل ـ فرشته وحى ـ پیوسته بر او فرود مى‌آمد و ناگواری‌ها و اندوه جدایى پدر را به خوبی‌ها جلوه مى‌داد و به جانش آرامش مى‌بخشید. به او از پدر و جایگاه بلندش در نزد پروردگار خبر مى‌‌رساند و نیز از حوادث آینده که بعد از فاطمه(سلام الله علیها) نسبت به فرزندانش واقع خواهد شد، گزارش مى‌داد. على(علیه السّلام) تمام آن گزارش‌ها و اخبار را مى‌نوشت که مجموعه این گزارش‌ها در مصحف فاطمه(سلام الله علیها) قرار داده شد.
آقابزرگ تهرانی در مجوعه ارزشمند الذریعه می‌نویسد: «مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، از امانات امامت است که در نزد امام و مولایمان صاحب‌الزمان(علیه السّلام) موجود است».
برکات مصحف فاطمه زهرا(سلام الله علیها)
مصحف حضرت زهرا(سلام الله علیها) برکات فراوانی برای امت اسلام داشته است که به برخی از آنان اشاره می‌شود.
1. برترین دلیل بر عظمت حضرت زهرا(سلام الله علیها)
یکی از فضائل فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بلکه برترین فضیلت آن گرامی که اهل‌بیت(علیهم السّلام) نیز بارها آن را مورد توجه و اشاره قرار داده‌اند و نیز فضیلت و منشأ علم و دلیل امامت برای اهل‌بیت(علیهم السّلام)، وجود مصحف فاطمه(سلام الله علیها) است. بزرگ‌ترین فضیلت حضرت زهرا(سلام الله علیها)، مکالمه با فرشته وحی و ثمره آن یعنی کتاب مصحف فاطمه(سلام الله علیها) است. امام خمینی در این زمینه فرموده است:
من راجع به حضرت صديقه(سلام الله علیها) خودم را قاصر مى‌دانم كه ذكرى بكنم … من اين شرافت و فضيلت را از همه فضايلى كه براى حضرت زهرا(سلام الله علیها) ذكر كرده‌اند ـ با اينكه آن‌ها هم فضايل بزرگى است ـ اين فضيلت را من بالاتر از همه مى‌دانم كه براى غير انبيا(علیهم السّلام) آن هم نه همه انبيا، براى طبقه بالاى انبيا(علیهم السّلام) و بعض از اوليايى كه در رتبه آن‌ها هست، براى كس ديگر حاصل نشده و با اين تعبيرى كه مراوده داشته است جبرئيل در اين هفتاد و چند روز، براى هيچ كس تا كنون واقع نشده و اين از فضايلى است كه از مختصات حضرت صديقه(سلام الله علیها) است.
2. منبعی برای علم اهل‌بیت(علیهم السّلام)
مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، یکی از منابع علم اهل‌بیت(علیهم السّلام)است که بارها به آن احتجاج کرده و حقانیت بیان خویش را به آن مستند نموده است. استناد مکرر ائمه(علیهم السّلام) به مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، از دیگر امتیازات این اثر علمی و الهامی است.
كلينی در الكافی چنین نقل کرده است:
أنّ المنصور كتب يسأل فقهاء أهل المدينة عن مسألة الزكاة، فما أجابه عنها الاّ الإمام الصادق(علیه السّلام) ولما سُئل عن أين أخذ هذا؟ قال: من كتاب فاطمة(سلام الله علیها)؛ منصور به فقهای مدینه نامه نوشت و از مسئله‌ای خاص در باب زکات پرسید. به غیر از امام صادق(علیه السّلام) از هیچ کدام پاسخی دریافت نکرد. وقتی منبع پاسخ را از امام صادق(علیه السّلام) جویا شد، حضرت فرمود: «از مصحف فاطمه(سلام الله علیها) این پاسخ را دادم».
3. نشانه امامت
امام رضا(علیه السّلام) در روایتی طولانی، نشانه‌های امام را برشمرده و فرموده است: «وَ يَكُونُ عِنْدَهُ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ(سلام الله علیها)؛ یکی از علامت‌های امام معصوم(علیه السّلام) این است که مصحف فاطمه(سلام الله علیها) نزد اوست». بنا بر نقل‌های فراوان، مصحف فاطمه(سلام الله علیها) چونان میراثی در نزد امامان شیعه بوده است و آنان در پایان عمرشان، آن را به امام بعدی تحویل می‌دادند.
4. تجلای محدَّثه بودن حضرت زهرا(سلام الله علیها)
یکی از نامهای معروف فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، محدثه است که امام صادق(علیه السّلام) در این باره فرموده است: «اِنَّما سُمِيَّتْ فاطِمَةُ(سلام الله علیها) مُحَدَّثَةً لاِنَّ الْمَلائِكَةَ كانَتْ تَهْبِطُ مِنَ السَّماءِ فَتُناديها كَما تُنادى مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرانَ؛ اینکه فاطمه(سلام الله علیها) به محدثه نامگذاری شد، چون فرشتگان پیوسته از آسمان فرود می‌آمدند و به فاطمه(سلام الله علیها) خبر می‌دادند؛ همان‌طور که به مریم دختر عمران(سلام الله علیها) خبر می‌دادند».
سخن گفتن حضرت زهرا(سلام الله علیها) با فرشته الهی در ماجرای مصحف، یکی از جلوه‌های محدثه بودن حضرت است.
5. تصریح به نام ائمه اطهار(علیهم السّلام)
در صحیفه‌ای که قسمتی از مصحف فاطمه زهرا(سلام الله علیها) است و توسط جابر بن عبدالله انصاری در اختیار همگان قرار گرفته است، نامهای مبارک ائمه معصومین(علیهم السّلام) یکی پس از دیگری ذکر شده است. این صحیفه با نقل‌های دیگری نیز رسیده است که در یکی از نقل‌ها افزون بر اسامی ائمه معصومین(علیهم السّلام)، نام مادر هر یک از امامان نیز ذکر شده است. امروزه بخشی از مصحف فاطمه(سلام الله علیها) که در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در اختیار جابر بن عبدالله انصاری قرار گرفته بود، در جوامع حدیثی شیعی در دسترس علاقمندان است. جابر بن عبدالله انصاری لوحی از صحیفه فاطمه(سلام الله علیها) را در اختیار داشت و با صحیفه امام باقر(علیه السّلام) مطابقت داد و حضرت آن را تأیید فرمود. حضرت به جابر فرمود: «ای جابر! نگاه کن در نوشته خودت تا من برایت بخوانم». جابر نیز در نوشته خودش نگاه کرد و پیشوای پنجم(علیه السّلام) از روی نوشته‌ای که داشت، خواند تا جایی که این دو نوشته حتی در یک حرف هم با یکدیگر تفاوت نداشتند.
6. وصیت فاطمه(سلام الله علیها)
امام صادق(علیه السّلام) در برابر کسانی که حرف‌هایی بی‌ربط می‌زدند، می‌فرمود: «وَ لْيُخْرِجُوا مُصْحَفَ فَاطِمَةَ(سلام الله علیها) فَإِنَّ فِيهِ وَصِيَّةَ فَاطِمَةَ(سلام الله علیها)؛ اگر راست می‌گویند مصحف فاطمه(سلام الله علیها) را در بیاورند و نشان دهند؛ مصحفی که در آن وصیت فاطمه(سلام الله علیها) موجود است».
7. پاسخ نیازهای جامعه
از روایات معلوم می‌شود که ائمه معصومین(علیهم السّلام) نیازهای جامعه را از مصحف فاطمه(سلام الله علیها) استخراج می‌کردند و در رهبری جامعه از آن بهره می‌بردند. امام صادق(علیه السّلام) در این باره فرموده است: «مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، نمى‌گويم در آن چيزى از قرآن هست؛ (بلكه) در آن امورى هست كه مردم را نيازمند ما مى‌كند و ما به كسى نيازى نداريم؛ حتى در آن (مجازات) يك تازيانه و نيم تازيانه و يك چهارم تازيانه و ديه كوچک‌ترين خراش وجود دارد».
شبهات اهل‌سنت درباره مصحف فاطمه(سلام الله علیها)
شبهه اول: شیعیان قرآن دیگری به نام مصحف فاطمه(سلام الله علیها) دارند
افرادی همچون «ایجى» در مواقف و «جرجانى» در شرح مواقف و ابوزهره در کتاب امام صادق(علیه السّلام) مدعى شده‌اند که شیعیان به قرآنى منسوب به فاطمه(سلام الله علیها) که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارند.
پاسخ: این شبهه ناشی از عدم رجوع به روایات شیعه و عدم دقت در معناى مصحف است. در حقیقت برداشت غرضمندانه از واژه مصحف، بهانه طرح این شبهه شده است. از آنجا که نام کتاب فاطمه(سلام الله علیها)، مصحف است و برخی از مسلمانان در صدر اسلام قرآن را مصحف می‌نامیدند، این اشتباه رخ داده است. در قرآن واژه «صحف » به معنای مطلق نوشته و کتاب آمده است: «وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ؛ آن‌گاه که نامه‌های اعمال منتشر گردد».
افزون بر آن، روايات متعددى درباره اين مصحف وجود دارد كه اين مصحف، قرآن نيست و نه حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و نه ديگرى ادعا نكرده‌اند كه اين مصحف در برابر قرآن معروف است؛ بلكه اين مصحف، كتابى مانند كتاب‌هاى ديگر است با این تفاوت که در این کتاب مطالبی همانند وصيت فاطمه(سلام الله علیها) و علم آنچه كه در آينده رخ مى‌دهد، وجود دارد. حضرات معصومین(علیهم السّلام) نیز به شدت وجود هر گونه آیات قرآن در این مصحف را انکار کرده‌اند؛ چنانکه امام صادق(علیه السّلام) فرموده است: «به خدا سوگند! از قرآن شما یک حرف هم در مصحف فاطمه(سلام الله علیها) نیست».
بنابراین جنجال بیهوده‌ای که به نام «قرآن شیعه» بر پا کرده‌اند، از کمترین پایه علمی و استدلال منطقی برخوردار نیست. افزون بر اینکه ائمه اطهار(علیهم السّلام) و تمامی علمای شیعه به اتفاق اعلام نموده‌اند: «این کتاب به اعتقاد همه شیعیان از کتاب مقدس قرآن متفاوت است و قرآن دیگری در کنار آن به شمار نمی‌رود».
چون غرض آمد، هنر پوشیده شد صد حجاب از دل به روی دیده شد
شبهه دوم: اعتقاد به مصحف فاطمه(سلام الله علیها) با اعتقاد به خاتمیت سازگار نیست
اهل‌سنت اعتقاد به مصحف فاطمه(سلام الله علیها) را با خاتمیت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و قطع نزول وحی بعد از رحلت آن حضرت، مغایر دانسته‌اند. برای مثال دکتر ناصر قفاری، از علمای وهابی معاصر مدعی شده است که شیعیان با اعتقاد به آمدن وحی بر اهل‌بیت(علیهم السّلام) «در واقع ادعای نبوّت بر امامان خود کرده است…مانند مصحف فاطمه…».
پاسخ: ختم پیامبری به معنای انقطاع نزول فرشته وحی نیست. طبق نص صریح قرآن، هر سال و در شب قدر فرشته وحی نزول می‌یابد: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ». اساساً شیعیان معتقدند الهامی که به معصومین(علیهم السّلام) می‌رسد، با وحی قرآنی تفاوت دارد و به معنای نبوت آنان نیست. شیعیان برای تببین این مفهوم از اصطلاح «مُحَدَّث» برای ائمه(علیهم السّلام) و اصطلاح «مُحَدَثَّه» برای حضرت زهرا(سلام الله علیها) استفاده می‌کنند. در برخی روایات اهل‌سنت نیز آمده است بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، افرادی هستند که با فرشته سخن خواهند گفت؛ همان‌طور که در بنی‌اسرائیل این‌گونه بود و این افراد از انبیاء نبوده‌اند.
برخی علمای اهل‌سنت نیز به اين شبهه جواب داده‌اند. سید محمود آلوسی، مفسر بزرگ اهل‌سنت، بعد از نقل روايتی در اين باره می‌گويد:
روايات بسياری وارد شده است كه صحابه ملائكه را می‌ديدند و سخن آنان را می‌شنيدند. برای اثبات آن، اين دليل كافی است كه خداوند كريم فرموده است: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتي كُنْتُمْ تُوعَدُون؛ بی‌ترديد كسانی كه گفتند پروردگار ما خداست، سپس [در ميدان عمل بر اين حقيقت] استقامت ورزيدند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند [و می‌گويند:] مترسيد و اندوهگين نباشيد. شما را به بهشتی كه وعده داده شده‌ايد، بشارت باد». اين آيه ثابت می‌كند كه ملائكه بر غير انبيا در دنيا نازل می‌شوند و با آن‌ها سخن می‌گويند و كسی هم نگفته است كه اين سخن گفتن مستلزم نبوت است.
مطمئناً فرشتگان الهی با کسی جز انبیای الهی گفتگو داشتند که چهار بانوی بزرگ در تاریخ انبیا، از شاخص‌ترین آن‌ها هستند و قرآن کریم و روایات اهل‌بیت(علیهم السّلام) از مکالمات‌شان خبر داده است: مریم(سلام الله علیها) مادر حضرت عیسی(سلام الله علیها)، همسر عمران(سلام الله علیها) مادر حضرت موسی(سلام الله علیها)، ساره(سلام الله علیها) مادر حضرت اسحاق و یعقوب(سلام الله علیها) و فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دختر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم).
نگارنده: حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا
فهرست منابع
کتب
1. ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب(علیه السّلام)، قم: نشر علامه، 1379ق.
2. امين، سيد محسن، أعيان الشيعة، بیروت: دارالتعا‌رف للمطبوعا‌ت،1403ق.
3. آلوسی بغدادی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسير القرآن العظيم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
4. بحرانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف والاحوال، چاپ اول، قم: تحقیق و نشر مدرسه امام مهدى، 1365ش.
5. حسینى جلالى، سید محمدرضا، تدوین السنة الشریفه، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1389ش.
6. صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، بیروت: مؤسسه الاعلمى، 1413ق.
7. صفار قمی، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم: مكتبة آية‌الله المرعشی النجفی، 1404ق.
8. عاملی، جعفر مرتضی، حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم، قم: دفتر نشر اسلامی، [بی‌تا].
9. ماساه الزهرا(سلام الله علیها)، بیروت: دارالسیره، 1418 ق .
10. عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، تهران: مجمع علمی اسلامی، 1413ق.
11. عطاردی، عزیزالله، مسند فاطمة الزهراء(سلام الله علیها)، قم: نشر انصاریان، 1386ش.
12. کیانی، مهدی، کدامین راه؟، قم: نشرمعصومین، 1385ش.
13. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ش.
14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفا، 1403ق.
15. معروف الحسنى، سید هاشم، سیرة الائمة الاثنى‌عشر(علیهم السّلام)، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1433ق.
16. مغنية محمد جواد، الشيعة فی الميزان، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1386ش.
17. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، قم: المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، 1413ق.
18. موسوی خمينى، سید روحالله، صحيفه امام، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1389ش.
19. وصيت‌نامه، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1387ش.
20. مهدوی راد، محمدعلی، پژوهش‌گونه‌ای درباره مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، قم: نشر مشعر، 1391ش.
سایت‌‌ها
1. اسلام وب، «قلة أحادیث فاطمة رضی الله عنها»، 15 رجب 1428
