هو الذى انزل علیک الکتاب منه آیات مح-کمات هن ام الکتاب واخر متشابهات فاما الذین فى قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تاویله وما یعلم تاویله الا الله والراسخون فى العلم یقولون آمنا به ک-ل من عند ربنا وما یذکر الا اولوا الالباب; (1)
اوست کسى که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پارهاى از آن، آیات محکم [ صریح و روشن] است. آنها اساس کتابند; و [پارهاى] دیگر متشابهند. اما کسانى که در دلهایشان انحراف است براى فتنهجویى و طلب تاویل آن، از متشابه پیروى مىکنند; با آنکه تاویلش را جز خدا و ریشهداران دانش کسى نمىداند. [آنان که] مىگویند: ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسى متذکر نمىشود.
آیه فوق، آیات قرآن را به دو گروه محکمات و متشابهات با ویژگىهاى خاص آنها تقسیم مىکند.
قبل از هر چیز لازم است با دو واژه «محکم» و «متشابه» آشنا شویم:
تعریف محکم و متشابه
1. محکم: راغب در مفردات گوید:
ریشه حکم به معناى «منع» است. و به همین جهت در زبان عرب به لجام اسب «حکمة» اطلاق مىگردد (زیرا لجام، حیوان را از حرکت و تمرد بازمىدارد).
بنابراین در این ماده نوعى معناى مانعیت و نفوذناپذیرى نهفته است. وقتى مىگوییم: قاضى «حکم» کرد; یعنى قضیه قبل از حکم او داراى تزلزل بود و پس از حکم، حالت ثبات و استحکام به خود گرفت. «محکم»بودن چیزى بدین معناست که عامل خارجى نمىتواند در آن نفوذ نماید و به قول راغب: «محکم، چیزى است که نهاز جهت لفظ و نه از حیث معنا شبههاى در آن وارد نگردد.» این ویژگى در یک کلام، هنگامى پدید مىآید که کلام در افاده معنا، هیچگونه ابهامى و ایهامى نداشته باشد و بهروشنى تمام بر مقصود خویش دلالت نماید.
2. متشابه: راغب گوید:
شبهه، آن است که به جهت وجود شباهت بین دو چیز، یکى از دیگرى تمیز داده نشود (چه شباهت عینى باشد و چه معنوى). متشابه در قرآن کلامى است که به دلیل مشابهت لفظى یا معنوىاش به چیز دیگر، تفسیر آن مشکل گردیده است. فقها مىگویند متشابه چیزى است که ظاهرش خبر از باطنش نمىدهد و گویاى مرادش نمىباشد.
«اشتباه» نیز به جهت مشابهت دو یا چند چیز به یکدیگر رخ مىدهد.
بنابراین متشابه -در اصطلاح قرآن- لفظى است که احتمال چندین معنا در آن وجود دارد; به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد مىگردد، وهمانگونه که امکان تاویل صحیح آن وجود دارد، احتمال تاویل فاسد نیز در آن مىرود و همین احتمال باعث گشته است تا منحرفان در صدد تاویل آن متناسب با اهداف خویش برآیند. (2)
گرچه در آیه مورد بحث، آیات به دو گروه «محکم و متشابه» تقسیم شده‌اند; اما در جاى دیگر همین دو عنوان، وصف کل قرآن نیز قرار گرفتهاند: کتاب احکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر. (3)
و در جاى دیگر:
الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانى. (4)
مراد از احکام آیات قرآن -در آیه فوق- به قرینه تفصیلى آیات، که در همان آیه ذکر گردیده است، وضعیت آیات قبل از نزول تدریجى و تفصیلى و آیه به آیه است. قرآن در مرحله قبل از نزول تدریجى از حقیقتى واحد و ثابت برخوردار بوده که تجزیه و تکثر آیات (تفصیل) در آن راه نداشته است و به هنگام نزول تدریجى از مرحله احکام به مرحله تفصیل و تکثر، تغییر حالت داده است. (5)
اطلاق وصف تشابه براى کل آیات در سوره زمر بدین معناست که قرآن کتابى است که همه آیاتش با یکدیگر هماهنگ است. کتاب متشابه، یعنى کتابى که در آن تضاد و اختلاف و اعوجاج راه ندارد، بلکه بر مجموعه آن نوعى مشابهت و یکنواختى و هماهنگى حاکم است و همگى یک هدف را دنبال مىکنند. (6)
پس از بررسى دو اصطلاح «محکم و متشابه» به آیه اصلى بازمىگردیم. در این آیه، آیات محکمات، «امالکتاب» معرفى شده‌اند. ام از ریشه ام یؤم به معناى قصد یقصد است. از آن جهت که فرزند به مادر متوجه مىشود و قصد او را مىکند، «ام» مىگویند. ام به معناى مرجع و مقصد است و امالکتاب، یعنى آیاتى که براى آیات دیگر مرجع واقع مىشود. محکمات به تصریح قرآن آیات مادر، مرجع و اساسى هستند; با این ویژگى که خود هیچ ابهامى نداشته، برطرفکننده ابهام و تشابه از آیات متشابهند. ازهمین آیه مىتوان استفاده نمود که گرچه بخشى از آیات قرآن «متشابه» مىباشند; اما با ارجاع متشابهات به آیات محکم، از این دسته از آیات نیز رفع تشابه مىگردد و مفهوم آنها نیز در سایه آیات محکمات معلوم مىشود; به عبارت دیگر گرچه بخشى از قرآن را آیات متشابه تشکیل مىدهد (بخش اندک) اما تشابه آیات، ذاتى و همیشگى نیست; زیرا قرآن خود، راه تبیین متشابهات را تعیین کرده، و در حقیقت راهکار رفع تشابه را نمایانده است.
تعیین محکم و متشابه (آرا و نظریات)
به طور کلى در زمینه محکم و متشابه نظریات ذیل اظهار شده است (7) :
1. متشابهات عبارت از حروف مقطعهاى هستند که در اوایل بعضى از سور نازل شده‌اند و مابقى محکماتند.
2. محکمات حروف مقطعهاند و غیر آنها آیات متشابهند.
3. آیات مبین در قرآن محکم و آیات مجمل، متشابهات قرآنند.
4. آیات ناسخ، محکم و آیات منسوخ، متشابهند.
5. محکمات، آیاتى هستند که دلایلى روشن و واضح دارند. اما بازشناسى متشابهات نیاز به تامل و تدبر دارد.
6. محکم عبارت است از: هر آیهاى که آگاهى به آن -با برهان خفى یا جلى- ممکن باشد; به خلاف متشابه; مثل علم به زمان قیامت و….
7. آیات الاحکام، محکمات قرآن و مابقى متشابهاتند.
8. آیات محکمات، تاویل واحدى دارند; در حالى که آیات متشابه، وجوه متعددى از تاویل در آنها محتمل است.
9. تقسیم آیات بر محکم و متشابه مختص به آیات قصص است; آیاتى که در آن اخبار پیامبران و امتهایشان به صورت روشن، تبیین شده محکمات، و آن دسته از آیات که با تکرار در سور متعدد الفاظ و محتواى آن در مورد سرگذشت پیامبران مشتبه شده، متشابهاتند.
10. آیات متشابه، آیاتى هستند که نیاز به توضیح و بیان دارند; برخلاف محکمات.
11. آیاتى که در قالب خبریه هستند، متشابهات و انشاءات قرآن محکماتند.
12. آیات صفات (خواه صفات خداوند و خواه صفات انبیا) آیات متشابه و بقیه محکماتند.
13. آیات قابل فهم و درک براى انسان، محکمات و آیاتى که عقل انسان قادر به فهم آنها نیست متشابهاتند.
14. آیاتى که ظاهر آنها مراد است، محکمات و آیاتى که خلاف ظاهر آنها مراد است، متشابهات قرآنند (مشهور مفسران متاخر همین قول را انتخاب کردهاند.)
15. محکم آیهاى است که در تاویل آن اتفاق نظر وجود داشته باشد; به خلاف متشابه.
بیان نظریات فوق صرفا جهت اطلاع است. درباره نارسایىهاى این انظار و آرا، علامه طباطبائى در المیزان به تفصیل سخن گفته است. به نظر مىرسد با توجه به تعریفى که از محکم و متشابه ارائه گردید، اشکالات وارد بر بعضى از نظریههاى ذکرشده روشن بوده نیازى به طرح آن نباشد.
گزیده مطالب
1. آیات قرآن به دو دسته محکمات و متشابهات تقسیم مىشود. این تقسیمبندى را قرآن به صراحت ذکر نموده است.
2. آیات محکمات، آیات مادر و مرجع در قرآن کریم هستند.
3. استفاده از آیات متشابه، منوط به ارجاع آنها به آیات محکمات است.
4. «محکم» آیهاى است که در افاده معناى خویش هیچگونه ابهام و ایهامى نداشته باشد و راه ورود به هرگونه شبهه و اشتباه را ببندد.
متشابه در اصطلاح قرآن به آیهاى اطلاق مىشود که احتمال چندین معنا در آن وجود دارد و به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد مىشود.
5. برخى از آرا و نظریات در مورد تعیین محکمات و متشابهات در قرآن، باتعریف ارائهشده انطباق ندارند. مثل آنکه گفتهاند: متشابهات، حروف مقطعه هستند; یا آیات مجمل، متشابهاتند، و یا آیات منسوخ و یا آنچه غیر از آیاتالاحکام است و….
6. پیدایش برخى از مذاهب انحرافى در اسلام به جهت پیروى از متشابهات قرآن بودهاست.
پىنوشتها
1. آلعمران (3) آیه 7 .
2. التمهید، ج3، ص9.
3. هود(11) آیه1.
4. زمر(39) آیه23.
5. ر.ک: المیزان، ج3، ص20.
6. افلایتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا.
7. ر.ک: مجمعالبیان، ج1، ص699 و ج2، ص 700; المیزان، ج3، ص32 – 40.
