اقتصاد مقاومتی، تولید، اشتغال

اقتصاد مقاومتی، تولید، اشتغال
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدرسول آهنگران
دانشیار دانشگاه تهران

اشاره
کشور ما با داشتن منابع غنی نفت و گاز، در جایگاه ممتازی در جهان قرار دارد؛ اما امروز به‌جای بهره‌مندی از این مزیت، با مشکلات اجرایی اقتصادی، بودجه‌ای، و معیشتی دست‌به‌گریبان است؛ چرا که بسیاری از آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، به‌واسطه اقتصاد بیمار و وابسته به صادرات این منابع طبیعی است.[1] دشمنان با آگاهی از این وابستگی، اقتصاد کشور را هدف قرار داده و با اتخاذ شیوه‌های گوناگون، به‌ویژه اعمال تحریم‌های ظالمانه، سعی در وارد کردن خدشه به عزت و اقتدار این مردم و کشور دارند. ازاین‌رو، تلاش برای داشتن اقتصادی سالم و بی‌نیاز از نفت و گاز، از اولویت‌های کشور عزیزمان، ایران، به شمار می‌رود و شعار اقتصاد مقاومتی نیز مبتنی بر همین رویکرد است؛ چنان‌که رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی امسال فرمودند: «شعار امسال را اقتصاد مقاومتی، تولید، اشتغال قرار می‌دهیم؛ یعنی اقتصاد مقاومتی، پایه اصلی است؛ بعد تولید و اشتغال».

آنچه در این نوشتار بیان می‌شود، بررسی دو محور مهم اقتصاد مقاومتی، یعنی رویکرد تولید داخلی و ایجاد اشتغال است که در هریک، راهکارها و بایسته‌هایی چند مورد بررسی قرار گرفته است.

محور نخست: ترویج تولید داخلی

الف. بایسته‌های رفتاری تولیدکنندگان

1. خداباوری و خودباوری علمی و عملی
   از قدیم‌الایام، تجربیات بیان‌گر این مطلب است که در هر جا و در هر دوره‌ای، ملتی که با داشتن روحیه قوی و اعتماد به نفس قدم برداشته و چشم طمع به بیگانگان نیندوخته، موفق به فتح قله‌های پیشرفت و پیروزی شده است و در مقابل، هرجا دست نیاز به سوی اجانب دراز شده، نه‌تنها عزت و اقتدار را به نابودی کشانده، بلکه اسیر آن‌ها نیز شده است. راه افتخارآمیز ایران اسلامی پس از پیروزی انقلاب و دستیابی به دانش‌های نوین، مانند: دانش هسته‌ای، سلول‌های بنیادی و تجهیزات دفاعی، همگی مرهون قدرت روحیه قوی و خودباوری ملت، به‌ویژه نیروی مولد جوان است.
2. کیفیت‌سازی
   داشتن وجدان کاری و ارائه خدمات و کالای بدون عیب و نقص در کار، همواره مورد تأکید اسلام بوده است؛ چنان‌که پیامبر اکرم (ص) در این باره می‌فرماید: «إن اللهَ تعالی یُحِبُّ إذا عَمِلَ أحدُکُم عَمَلاً أن یُتقِنَهُ»؛ خداوند متعال دوست دارد که هرگاه فردی از شما کاری انجام داد، آن را محکم [و بی‌عیب] انجام دهد.[2]در ایران امروز، یکی از مهم‌ترین دلایل عدم اقبال بازار داخلی و روی آوردن به مصرف برخی کالاهای خارجی، عدم اهتمام تولیدکنندگان در ارائه کالا با کیفیت مناسب است. متأسفانه، نبود نظارت کافی و پایین بودن کیفیت محصولات صادراتی، باعث صدور کالاهای بی‌کیفیت به بازار کشورهای دیگر، به‌ویژه کشورهای همسایه ما نظیر عراق و افغانستان شده که این امر، موجب شده تا کالاهای دیگر کشورها از جمله ترکیه، جای محصولات ایرانی را پر کند.[3]
3. پرهیز از غش در تولید کالا
   «غش»، در لغت به معنای گول‌زدن، برخلاف واقع نشان‌دادن، کالای نامناسب را سودمند جلوه‌دادن و خیانت آمیز است.[4] در فرهنگ اسلامی، این امر، ناپسند و مذموم به حساب آمده است؛ چنان‌که پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «هرکس با برادر مسلمان خود خیانت ورزد، خداوند بر او خشم گیرد، اعمال او را بی‌اثر کند و او را به خودش واگذارد».[5] امنیت اخلاقی و اعتماد، سرمایه‌های ارزشمند است و غش و دروغ‌بازی، سبب بی‌اعتمادی و ضربه به ارکان اقتصادی و اجتماعی شده، جامعه را در شرایط بحران قرار می‌دهد و راه برکت و پیشرفت را مسدود می‌کند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «هرکس در خرید و فروش، مسلمانی را فریب دهد، از ما نیست و در روز قیامت با یهود محشور می‌شود؛ زیرا این‌گونه دروغ‌بازی، گناه کبیره‌ای است».[6]

ب. بایسته‌های رفتاری مصرف‌کنندگان

1. بها دادن به تولید داخلی
   تولید کالا در گرو رونق بازار است و هرچه تقاضا بیشتر باشد، تولید نیز رونق یافته، بسیاری از مشکلات اقتصادی حل می‌شود؛ به‌ویژه بیکاری که خود منشأ بسیاری از آسیب‌های اجتماعی چون طلاق، فقر، اعتیاد و سرقت است. با مصرف کالاهای داخلی، زمینه اقتدار و خودکفایی کشور بیش از پیش فراهم خواهد شد. پس از جنگ جهانی دوم، آلمان و ژاپن به کشورهای مخروبه و ویران‌شده بدل شدند و در همان شرایط، به این نتیجه رسیدند که برای خروج از این بحران تنها راه، تولید داخلی و ایستادن بر پای خویش است. ازاین‌رو، با همت ملت خویش چرخ کارخانجات را به حرکت درآوردند و قدرت خود را بر پایه اقتصاد تولید داخلی قرار دادند. این روش، در کوتاه‌مدت و در برخی شرایط، مقرون‌به‌صرفه و اقتصادی جلوه نمی‌کند؛ ولی در درازمدت بدل به فرهنگ بنیادی برای ملت شد و در نهایت، به دو قدرت اقتصادی در بین کشورهای پیشرفته مبدل گردید. متأسفانه، اشاعه فرهنگ مصرف‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی و مصرف کالاهای لوکس خارجی و هدردادن سرمایه کشور در این راه و توجه به برندهای کلاس و فاخر خارجی، یکی از مهم‌ترین دلایلی است که سبب تعطیلی بی‌سابقه کارخانجات معروف و پیشروی ایران شده و البته برای حل این معضل، راهی جز توجه به مصرف کالاهای داخلی و حمایت از تولیدکننده ملی وجود ندارد.[7]
2. خیرخواهی برای تولیدکننده داخلی و انتقاد سازنده
   رفع عیب و تلاش برای دفع نقص، یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشرفت و رسیدن به قله‌های موفقیت به شمار می‌رود. برای این هدف، انتقاد و انتقادپذیری، بسیار مهم است؛ چنان‌که دین اسلام وجهه ویژه‌ای به این موضوع مبذول داشته و یکی از ارکان اصلی خویش را امر به معروف و نهی از منکر در راستای برطرف کردن نقصان انسان‌ها قرار داده است. از دیگر سو، انتقادپذیری امری پسندیده است و قرآن در این باره می‌فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»؛ پس، بندگان مرا که به سخن گوش می‌دهند و از بهترین آن پیروی می‌کنند، بشارت ده.[8] تولید نیز از این قاعده مستثنا نیست و برای عرضه کالایی که قابل رقابت با محصولات خارجی و مشابه باشد، باید مصرف‌کننده با داشتن روحیه خیرخواهی تلاش ویژه‌ای در راه رفع عیب مبذول دارد و معایب کالا را به هدف بهبود و اصلاح و ایجاد انگیزه‌های بیشتر، به تولیدکننده با بیان شفاف و به دور از تخریب یا بی‌اعتبار کردن کالا، بیان کند و تولیدکننده را به ساخت محصول بهتر ترغیب و امیدوار سازد.
3. آگاهی از مصرف کالای داخلی
   آگاهی از مزایای تولیدات داخلی و فواید استفاده از آن، همچون: اشتغال، رونق اقتصادی، استقلال فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، و نیز آگاهی از پیامدهای منفی مصرف کالاهای خارجی و مصونیت در برابر تبلیغات و القائات سودجویان خارجی، از مهم‌ترین وظایف آحاد ملت در راستای پیشرفت و توسعه کشور به شمار می‌آید.

ج. بایسته‌های مسئولان و تصمیم‌گیرندگان امر تولید

برخی از اهم وظایف دولتمردان و مسئولان در امر تولید بدین شرح است:

1. اتخاذ سیاست‌های حمایتی از تولیدات داخلی
   اسلام بر به گردش درآوردن چرخه تولید و بهره‌وری صحیح و قرار گرفتن سرمایه‌ها در مسیر تولید و رونق بخشیدن به آن، تأکید دارد و از آن به «مروت»[9] و «ایمان»[10] یاد می‌کند. همچنین، در خصوص به جریان انداختن سرمایه توصیه‌های مهمی دارد؛ چنان‌که از نگاه قرآن کریم، سرمایه‌گذاری که در راستای رشد جامعه، مال خویش را به کار می‌گیرد، به «مُنفِق فی سبیل الله» تعبیر شده و اجرای عظیم در انتظار چنین شخصی است.[11] کشور ما از لحاظ منابع طبیعی و مواد خام، جزء ثروتمند‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌آید و از نظر مساحت هجدهمین کشور جهان است که از نظر وسعت از 32 کشور جهان بزرگ‌تر است؛ کشورهایی چون: ژاپن، انگلستان، سوئد، هلند، آلمان، دانمارک، و اتریش.[12] با وجود این همه ظرفیت، از مهم‌ترین وظایف کارگزاران امر تولید را می‌توان فراهم آوردن شرایط و جلب و جذب سرمایه‌گذاران، به‌ویژه در سطح کلان و همچنین توسعه بازار بورس برای سرمایه‌گذاری و واگذاری امور به بخش خصوصی و مردم و در مقابل، جلوگیری از انحراف سرمایه‌گذاری آحاد مردم از تولید به سوی دلالی و راکد گذاشتن آن در گاوصندوق‌ها دانست. امیر مؤمنان، علی (ع) می‌فرماید: «اینک سفارشم را در حق بازرگانان و پیشه‌وران بپذیر و درباره آن‌ها به کارگزارانت سفارش کن».[13] نقش تصمیم‌گیرندگان امر تولید در این راستا و پرهیز از انحراف سرمایه به سمت دلالی و راکد گذاشتن آن و جریان انداختن آن در تولید و بهره‌وری بهینه، دارای اهمیت ویژه‌ای است. بنابراین، احترام و تکریم سرمایه‌گذاری که در امر تولید و رشد اقتصاد مسلمانان با انگیزه الهی به سرمایه‌گذاری می‌پردازد و از سوی دیگر، آگاه‌سازی ایشان از زمینه‌ها و ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری و حمایت از ایشان به وسیله حذف موانع و ایجاد فضای امن، از اساسی‌ترین وظایف مسئولان امر است.
2. اتخاذ سیاست‌های اقتصادی درباره رونق تولید داخلی
   • بازنگری و تصحیح سیاست‌های اقتصادی کلان کشور:
     استفاده صحیح و بهینه از سرمایه‌های طبیعی و انسانی، از مهم‌ترین وظایف مسئولان تصمیم‌گیرنده است. ضایع کردن بیت‌المال، چه به صورت اهمال در امر تولید و فروش خام منابع طبیعی و چه نادیده انگاشتن نیروی کارآمد جوان و متبحر و چه مصرف‌گرایی و رواج این فرهنگ در جامعه، مورد نکوهش قرار گرفته است؛ تا جایی که امام صادق (ع) در این باره می‌فرماید: «هر کس متصدی امری از امور مسلمانان شود و آن را ضایع کند، خداوند او را از رحمت خویش دور خواهد کرد».[14] مراکز دولتی باید الگوی مردم در زمینه مصرف تولیدات داخلی باشند و از خرید و مصرف کالاهای خارجی که نمونه داخلی دارند، پرهیز کنند؛ برای مثال، مهاتما گاندی، رهبر انقلابی هند، تصمیم گرفت به‌جای استفاده از پارچه‌های انگلیسی، پارچه دستباف هندی را بر تن کند. اقدام ساده گاندی، به موجی ملی بدل شد و به‌تدریج صنایع پارچه انگلیسی واقع در هند به سوی نابودی رفتند؛ به‌گونه‌ای که در یک اقدام نمادین در بمبئی مردم پارچه‌های خارجی را به آتش کشیدند.[15]
   • برقراری ثبات سیاسی:
     بنا بر فرمایش قرآن کریم، حضرت ابراهیم (ع) پس از بنای کعبه، درخواست قضای امنیت کرد و سپس، درخواست مواهب اقتصادی نمود[16] و این خود، گویای این حقیقت است که تا امنیت در شهر یا کشوری حکم‌فرما نباشد، اقتصاد سالم ممکن نیست؛ بی‌ثباتی در ساختارهای سیاسی و اجتماعی، می‌تواند اثر زیان‌باری بر پیکره اقتصاد کشورها حاکم کند و عملکرد اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد؛ آثاری چون: متزلزل‌شدن حقوق مالکیت فردی، جلوگیری از سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و معاملات اقتصادی، ایجاد محیط غیرقابل پیش‌بینی و با خطرپذیری بالا در سرمایه‌گذاری، سوق دادن بازار به سمت دلالی و واسطه‌گری و روی آوردن به فعالیت‌های غیر مولد.[17]
   • امنیت اجتماعی:
     اسلام برای حفظ و برقراری امنیت اجتماعی، توجه خویش را به تربیت نیروهای نظامی و انتظامی کارآمد مبذول داشته و به مسئولان و فرماندهان دستور می‌دهد که با این نیروها به‌گونه‌ای شایسته رفتار کنند و تلاش بر فراهم کردن شرایط دلگرم‌کننده و آرامش خاطر ایشان را نیز بنمایند تا، موجبات آرامش عمومی در جامعه فراهم آید.[18]
   • برقراری امنیت اقتصادی:
     امنیت، بهترین موهبت الهی برای هر مملکتی است؛ تا جایی که در روایات دینی، از بلاد امن، به بهترین شهرها تعبیر شده است.[19] در این میان، دولتمردان و رجال حکومتی، بیشترین نقش را در راستای استقرار و حفظ امنیت و به‌ویژه امنیت اقتصادی بر عهده دارند. برخورد قضایی با مفاسد اقتصادی، به‌ویژه پول‌شویی و اختلاس، مبارزه با رانت‌خواری، ممانعت از اعمال تحریم و تلاش در جهت لغو آن، مبارزه با قاچاق کالا و مواد مخدر، جلوگیری از واردات بی‌رویه کالاهای لوکس و غیرضروری، ایجاد امنیت قضایی و حقوقی و تضمین سرمایه سرمایه‌گذار در ایران و مبارزه با اخلالگران امنیت را می‌توان از مهم‌ترین وظایف دولتمردان و مسئولان امر برشمرد.
3. فرهنگ‌سازی
   اصلاح روحیه معنوی و تلاش در جهت نهادینه‌سازی آموزه‌های دینی، به‌ویژه مبارزه با روحیه مصرف‌گرایی و اسراف، از مؤثر‌ترین راه‌های تحقق اقتصاد مقاومتی به شمار می‌آید که در این میان، نقش مبلغان و فعالان عرصه فرهنگ و هنر، به‌خصوص رسانه‌های گروهی، حیاتی است. ترغیب آحاد ملت به ورود در عرصه تولید و سرمایه‌گذاری در این راه و آگاهی از برکت مادی و معنوی آن در جامعه و در زندگی فردی، از مهم‌ترین وظایف دستگاه‌های تبلیغی است. بر اساس آمار، 11 میلیارد تومان سرمایه در خانه‌های مردم ایران بدون استفاده است که از حجم ذخایر بانک مرکزی کشور هم بیشتر شده است؛ درحالی‌که اگر این میزان سرمایه در امر تولید و اشتغال به کار گرفته شود، بسیاری از مشکلات فرهنگی و اقتصادی و آسیب‌های اجتماعی از بین خواهد رفت.[20] همچنین، آگاه‌سازی مردم از پیامدهای منفی مصرف کالاهای خارجی و ترغیب به مصرف کالاهای داخلی که سبب بازگشت حجم وسیعی از سرمایه به کشور شده و به اشتغال‌زایی جوانان می‌انجامد، بهترین مشوق در این زمینه خواهد بود. اطلاعات آماری چون: ایجاد 1100 شغل پایدار با مصرف خودروی داخلی، 800 شغل پایدار با مصرف مصالح ایرانی، 2300 شغل با مصرف شامپوی داخلی و 26000 شغل پایدار با مصرف گوشت داخلی، بهترین زمینه‌سازی برای تولید و مصرف کالاهای ایرانی خواهد بود.[21]

محور دوم: اشتغال

الف. اتخاذ سیاست‌های مفید برای اشتغال

1. استفاده از ظرفیت‌های فضای مجازی
   به دلیل پیشرفت‌های گسترده در حوزه اطلاعات و دنیای الکترونیک، دنیای مجازی می‌تواند منبعی بسیار غنی برای اشتغال و رفع بیکاری جوانان باشد و مورد توجه بسیاری از کشورها و بازار جهانی است. بدون شک، رفع مشکلات و موانعی که برای استفاده از این فرصت وجود دارد و نیز آگاه‌سازی و آموزش در این زمینه و در جهت استفاده بهینه و هدف‌دار، یکی از مؤثر‌ترین و پربازده‌ترین راه‌ها در راستای ایجاد اشتغال جوانان خواهد بود. با توجه به میانگین حضور 7 ساعته ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی و صرف 0.6 میلیون ساعت در سال برای بازی، سیاست‌های مبتنی بر صرف وقت مطلوب و متناسب با نیاز جوانان و هم‌سو با اشتغال و شناسایی قابلیت‌های این فضا برای تبدیل به فرصت‌های علمی و اقتصادی، مشکل اقتصادی بسیاری از جوانان این مرز و بوم را برطرف خواهد کرد.[22]
2. کمک و حمایت از کارجویان تا انتخاب شغل
   روایات زیادی در مورد اهمیت رفع نیاز و عدم بی‌توجهی به این مهم وجود دارد. ازاین‌رو، کمک‌رسانی و یاری افراد نیازمند، بر هر شخصی که ممکن بداند، لازم و واجب است. در این میان باید به این نکته مهم توجه شود که رفع نیاز، به معنای کمک مستقیم مالی و تضعیف روحیه خوداتکایی نیست؛ بلکه آموزش و یا در اختیار قرار دادن سرمایه در جهت اشتغال مورد نظر است؛ چنان‌که در سیره اهلبیت (ع) نیز از این موارد به وضوح دیده می‌شود.[23]
3. ایجاد شغل متناسب با استعداد کارجویان و آموزش آن‌ها
   آمار نشان می‌دهد که تنها 10 درصد شغل‌ها با تحصیلات دانشگاهی در کشور تناسب دارد، بیان‌گر آن است که امروز یکی از آفات جامعه، به‌کارگماردن افراد در مشاغل غیرمرتبط با تخصص و رشته تحصیلی‌شان است که علاوه بر تحمیل هزینه‌ها و خسارات زیاد، نوعی بیکاری پنهان به شمار می‌آید و خسارات جبران‌ناپذیری را به فرد و اجتماع وارد خواهد کرد. بنابراین، با توجه به مشکلات اقتصاد کشور، باید با نگاهی دقیق و علمی اقدام به شناسایی نیازهای جامعه کرد و سپس، با هماهنگی بین سیستم آموزش عالی و نیاز بازار، به پرورش استعدادهای افراد در زمینه‌های گوناگون، به تربیت نیروهای متخصص و مورد نیاز جامعه پرداخته شود.[24]
4. هماهنگی با مراکز خصوصی و دولتی برای جذب کارگران
   مراکز کاریابی بسیاری در سطح کشور در حال فعالیت هستند؛ ولی یکی از مهم‌ترین مشکلات جوانان برای یافتن شغل مناسب، عدم وجود سازوکار و نهاد مستقلی است که ضمن استخدام مشاوران شغلی و استعداد‌یابی جویندگان کار، بین ایشان و مراکز خصوصی و دولتی نیازمند به نیروی کاری و تخصص مورد نظرشان، هماهنگی لازم را ایجاد کند و بدین روش، افراد با در نظر گرفتن تخصص و علاقه و استعدادشان، به کار گمارده شوند.

ب. بایسته‌های رفتاری جویندگان کار

1. کار، عار نیست
   به‌طور کلی می‌توان گفت مشکل اصلی کشور ما در زمینه اشتغال، نبود یا کمبود کار نیست؛ بلکه آنچه سبب آمار 20 درصدی بیکاری و در نیروی انسانی بالای 20 درصد است، موارد فوق و مهم‌تر از آن، ضعف فرهنگ کاری و تلاش و پشتکار است که نه‌تنها شامل افراد جویای کار می‌شود، بلکه گریبان بسیاری از شاغلان را نیز گرفته و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، ساعت کاری مفید در ایران، حداکثر 2 ساعت در روز است که میانگین هفتگی آن، به بیش‌تر از 22 ساعت می‌رسد؛ درحالی‌که ساعت کاری مفید هفتگی در ژاپن، 40 تا 60 ساعت و در کره جنوبی، 50 تا 52 ساعت است.[25] این، در شرایطی است که دیگر ملت‌ها، به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته و غیرمسلمان، برای کار ارزش ویژه‌ای قائل‌اند و در عمل از دستور اسلام که ارزش انسان را به سعی و تلاش او می‌داند، سبقت را از پیروان امیر مؤمنان ربوده‌اند؛ آن‌گونه که امام در واپسین لحظات عمر شریف‌شان و با زبان شکافته، جامعه اسلامی را از سستی در عمل به اوامر قرآن نهی کرد.[26]
2. چشم ندوختن به کمک مالی دولت
   ارزش تلاش برای کسب روزی، به حدی است که در روایتی از پیامبر اکرم (ص) از آن به عنوان امری واجب یاد شده[27] و از سوی دیگر نیز روایات زیادی، دست‌روی دست گذاشتن و فقط از خدا طلب کردن و امید به مساعدت و یاری دیگران داشتن را به‌شدت مذموم کرده است؛ چنان‌که امام باقر (ع) می‌فرماید: «همانا آن کس که در درون خود چنین می‌پندارد که بدون تلاش به روزی می‌رسد، بر او دشوار می‌آید که بر پشت بخوابد و بگوید: خدایا! مرا روزی بخش».[28] ارزش موفقیت سرمایه‌دارانی که از صفر شروع به کار کردند، آن است که بدون چشم‌داشت به یاری دولت و کمک مردم و با تلاش و کوشش و پشتکار خویش، پله‌های ترقی را طی کرده، به قله موفقیت صعود کردند.
3. وجدان کاری
   عدم وجود وجدان کاری، موجب ضایع شدن حقوق و ظلم به دیگران شده، جامعه را به دچار آسیب‌ها و هرج و مرج می‌کند. جامعه‌هایی که به بیماری‌های رایج چون: دروغ، بی‌قانونی و theft و کم‌فروشی مبتلا است، در معرض فروپاشی است. امیر مؤمنان، علی (ع) خطاب به خیاطی می‌فرماید: «ای خیاط! نخ را محکم بگردان، دوخت را محکم کن و درزها را به هم بدوز؛ زیرا من از پیامبر خدا (ص) شنیدم که فرموده: خداوند در روز واپسین، خیاط خیانت‌کار را در حالی محشور می‌کند که لباسی که خیاط آن را دوخته و در آن خیانت ورزیده، بر تن کرده است…».[29]

ج. بایسته‌های رفتاری کارفرمایان

1. شایسته‌گزینی
   یکی از مهم‌ترین دلایل وجود مشکلات جدی در جامعه در حال توسعه، عدم شایسته‌سالاری و به‌کارگماردن نیروهای ضعیف و نالایق، در اداره امور، به‌ویژه در بخش‌های مدیریتی است. در شرایطی که روابط، جایگزین ضوابط شده و سم مهلک «پ» (پارتی‌بازی) در روح جامعه نفوذ کرده، افراد شایسته و صاحب لیاقت ناامید و منزوی شده و کشور در گرداب گمراهی افراد نالایق فرو خواهد رفت. امیر مؤمنان، علی (ع) در مورد استخدام کارگزاران به مالک اشتر می‌فرماید: «ایشان (کارگزاران) را با آزمودن به‌کار گیر و بی‌مورد استخدامشان مکن؛ زیرا این روش، مقدار زیادی از خیانت و ظلم را به همراه دارد».[30]
2. رعایت حقوق و مزایای کارگران
   روایات متعددی از جانب اهلبیت (ع)، به تکریم و بوسیدن دست کارگر از سوی رسول خدا (ص) و عیسی بن مریم و پرداخت به‌موقع مزد، حتی پیش از خشک‌شدن عرق پیشانی او اشاره دارد و پیامدهای منفی ظلم به کارگر و عدم پرداخت شایسته حقوق او را گوشزد می‌کنند.[31]
3. اعتماد‌سازی و جذب سرمایه
   مهم‌ترین و مؤثر‌ترین شیوه در راستای جذب سرمایه و ترغیب افراد به مشارکت در سرمایه‌گذاری، عمل به دستورات شرع مقدس اسلام است. امام سجاد (ع) در مورد احترام به حق شریک می‌فرماید: «حق شریک، این است که او را فریبی و به او خیانت کنی و بر ضد او حیله به کار بری و در راه او از خدا پروا مایی».[32] عمل به این سخن گران‌قدر، نمونه‌ای از اعتماد‌سازی و جذب سرمایه به حساب می‌آید؛ برخلاف اعتقاد رایج امروز که اساس کار آن، منفعت شخصی و سود بیشتر است. در قوانین اقتصادی اسلامی، قواعد الهی سرلوحه کار است؛ چنان‌که در گذشته‌های نه چندان دور، افراد پیش از ورود به بازار کار، با قوانین اقتصادی اسلامی آشنا شده، ابتدا به یادگیری آداب تجارت و تعالیم دینی می‌پرداختند و کسب و کارشان از رونق و برکت خوبی برخوردار بود.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابوالقاسم پاینده، نهج‌الفصاحه، ج ۲، ص ۱۱۴
2. داود ادهم بستانی، فرهنگ امجدی، ص ۱۳۹
3. شیخ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج ۱۷، ص ۲۱۴
4. شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۹۳
5. زمر، آیه ۳۹
6. شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۹۱۱
7. همان
8. سوره سبأ، آیه ۱۰
9. نهج‌البلاغه، نامه ۵۳
10. علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۴۳۰
11. سوره بقره، آیه ۱۲۶
12. حسن اصغرپور، رسول حمیدیان و امید منیعی، «اثر بی‌ثباتی بر رشد اقتصادی ایران»، فصلنامه پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، شماره ۱۱، ص ۹۷۱
13. محمدرسول آهنگران، بنیادهای فقهی‌حقوقی نظم اجتماعی، ص ۹۰۹
14. تمیمی امدی، غررالحکم، ج ۳، ص ۹۷۹
15. پایگاه خبرگزاری دانشجو، تاریخ دسترسی: ۹۴/۱۱/۵۴، کد خبر: ۹۴۱۱۵۲۴۹۵۵۴۱، http://isfahan.farsnews.com
16. پایگاه همشهری آنلاین، تاریخ دسترسی: ۹۴/۱۱/۵۰، کد خبر: ۴۳۵۱۷۱، http://hamshahrionline.ir
17. ابن‌ابی‌دارس، تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر، ج ۱، ص ۳۰–۳۱
18. نهج‌البلاغه، خطبه ۳۷
19. علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج ۹۴، ص ۹۵۱
20. شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۹۰۱
21. ابن‌ابی‌دارس، تنبیه‌الخواطر و نزهة‌النواظر، ص ۳۲
22. نهج‌البلاغه، نامه ۵۳
23. ابن‌اثیر، اسدالغابه، ج ۲، ص ۲۱۱
24. شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۲۳