مقدمه
۱. بیان مسئله
شعر عاشورا قدمتی به درازای حادثه کربلا دارد و از همان نخستین روزهای پس از واقعه عاشورا، شاعرانی به سرایش شعر پیرامون این حادثه عظیم، درس‌آموز و در عین حال غم‌بار، پرداختند. در شعر عاشورایی شخصیت‌های بزرگی محور چامه‌ها و چکامه‌های شاعران بوده‌اند.
اطز وجود مبارک سیدالشهدا (ع) و قهرمانان عظیم این حادثه همچون حضرت عباس (ع) و علی اکبر (ع) و … گرفته تا طفل شیرخوار حضرت و آزادمردانی چون «جون» غلام سیاه و … .
یکی از شخصیت‌هایی که حجم قابل توجهی از مراثی و مدایح عاشورایی را به خویش اختصاص داده، سترگ بانوی دشت کربلا و عقیله بنی هاشم زینب کبری (س) است. حضرتش در شعر عاشورایی معاصر فارسی و عربی جلوه خاصی دارد و شاعران بسیاری دفاتر شعر خود را به ابعاد گوناگون شخصیت این بانوی معظمه (س) مزین کرده‌اند.
نکته شایان توجه اینکه افزون بر شاعران غیرمسلمان متعددی هم مسحور شخصیت بزرگ حضرت (س) گشته و در بیان عظمتش اشعار زیبایی سروده‌اند.هم‌چنان که چکامه‌ها و مراثی زیبایی از این دلدادگان مسیحی درباره حضرت امیر (ع) و امام حسین (ع) وجود دارد. آنتوان بارا درباره محبوبیت حضرت سیدالشهدا (ع) و به تبع دیگر شخصیت‌های عظیم عاشورا چون حضرت زینب (س) می‌گوید:
امام حسین (ع) به خاطر حق قیام کرد و حق نیز از آنِ تمام ملتها است. هم‌چنین حسین (ع) به خاطر رضای خداوند قیام کرد و تا وقتی که خداوند خالق همه باشد، قیام امام حسین (ع) نیز به گروه خاصی اختصاص ندارد، بلکه برای تمام خلق است. (بارا، ۳۶۵:۲۰۰۹)
مقاله حاضر کوششی نو، به برخی از زوایای شخصیت عظیم حضرت زینب (س) در شعر شاعران مسیحی معاصر عرب پراخته است. شاعران و اندیشمندانی چون «جورج شکور»، «بولس سلامه»، «میشال شسلیم کعدی» و «راجی انور هیفا» که از مرزهای مذهب خویش فراتر رفته و نور وجود حضرت (س) بر دل‌های آنان تابیده است و در نوشته‌ها و اشعار خود از عظمت و نقشآفرینی این بانوی عظیم در کربلا، سخن گفته‌اند و سعی کرده‌اند در حد بضاعت خویش ایشان را به عنوان الگویی از پاکی و شجاعت و صلابت به جهانیان معرفی کنند.
۲. پیشینه پژوهش
در مورد موضوع حاضر پژوهش مستقل و مستقیمی انجام نشده است اما در خصوص حضرت زینب (س) در شعر عربی، کارهایی انجام شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از:
۱.الزینبیات (المختارات مِن الادب الزینبیّ). مجله موسوم، شماره ۴، ۱۴۰۴. (گزینشی است از برخی شاعران معاصر درباره حضرت زینب (س))
۲.السیده زینب (س) فی مرآه شعر عاشوراء المعاصر. (دراسه مقارنه بین الادبین الفارسی و العربی)، طیبه سیفی و نرجس انصاری، مجله الجمعیه العلمیه الایرانیه للغه العربیه و آدابها، العدد۳۱، صیف۱۳۹۳/۲۰۱۴م.
حضرت زینب (س) در اندیشه و شعر شاعران مسیحی معاصر
۱. پاک‌دامنی و طهارت حضرت زینب (س)
از ویژگی‌های حضرت زینب (س) پاک‌دامنی و طهارت و عفت ایشان است. امری که حضرت (س) را در زمره بزرگ بانوان پاک تاریخ همچون حضرت مریم (س)، آسیه (س) و از همه برتر مادر بزرگوارش صدیقه کبری (س) قرار می‌دهد.
اندیشمند و شاعر مسیحی «بولس سلامه[۱]» حضرت زینب (س) را دست‌پرورده خدا می‌داند، که خداوند بدو حسن و شکوه و پاکی را افاضه کرده است:
زینبُ الطهرِ و البهاءِ أفاض الـ
لهُ فیها مِن السماء البهاءَ
بنتُ بنتِ الرسول جمّلها البا
رِی فصاغَ الجمیلهَ العذراءَ[۲]
(سلامه، ۱۹۶۱ م:۲۴۸)
دیگر شاعر مسیحی «میشال سلیم کعدی[۳]» حضرت (س) را پاک‌بانویی سرشار از قداست می‌داند. بانویی که از پرتو بهترین پدرران روشنایی گرفته است:
یا زینب الطیب، زیدِی نسمهَ
بنتُ العلیّ، سَناها نورُ خیرِأب
فزینبُ الطهر، فی أحشائها قُدُسٌ
و زینبات التقی ضوءُ شذا النجبِ[۴]
(زمیزم، ۲۰۱۲ م:۱۷۵)
۲. حکمت و خردمندی حضرت زینب (س)
یکی از ویژگی‌های بارز حضرت زینب (س) دانش و حکمت سرشار اوست. علم و حکمتی که منبع الهی به حضرت (س) افاضه شده است، چنان‌که حضرت سجاد (ع) با اشاره به این ویژگی عمه بزرگوارشان فرمود:
یا عمه…انت بحمدلله عالمه غیرمعلمه و فهمه غیرمفهمه. (طبرسی ۱۴۰۳هـ، ج۲:۳۰۵)
بولس سلامه با اشاره به این ویژگی حضرت چنین می‌سراید:
أخذت حکمه الرجال فردّت
ما رواه الرواهُ عن حَوّاءَ
لورأتها حواءُ فی الغیب لارتَد
دت إلی الرشد حشمهً و إباءَ[۵]
(سلامه، ۱۹۶۱ م:۲۹۲)
۳. صبر و تحمل حضرت زینب (س)
یکی از ویژگی‌های بارزی که حضرت زینب (س) را بدان می‌شناسند و می‌ستایند «صبر» و شکیب اوست و حضرتش در این خصیصه تابع پیامبر اولوالعزم است. چنان‌که خداوند، پیامبرش (ص) را بدان فرمان می‌دهد:
فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ. (احقاف:۳۲)
یا می‌فرماید:
فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً. (معارج:۵)
و آیات و روایات فراوان دیگر که در آن‌ها به صبر امر و سفارش شده است.
بولس سلامه در توصیف صبر و شکیبایی حضرت زینب (س) به ایشان آفرین می‌گوید و او را حامل مصائبی می‌داند که زمین را به لرزه می‌افکند:
إیه أخت الحسین بنت علی
حُمّلَت ما یزلزلُ البطحاءَ[۶]
(سلامه، ۱۹۶۱ م:۲۸۵)
در ادامه در تعبیری عاطفی و ادبی بیان می‌دارد که گویا روزگار قسم خورده آنقدر بر سر تو مصیبت وارد آورد که مصائبش تمام شود!
أقسم الدهرأن یناک بالأر
زاء حتی یستنفذَ الأرزاءَ[۷]
(همان)
در پایان در مقام تسلی حضرت (س) را به صبر می‌خواند چرا که دنیا خانه رنج است و خطاب به حضرت می‌گوید بهشت برین و فراخ الهی تو را کافی است:
فاصبرِی فالحیاهُ دارُ عذابٍ
حسبُک الخلئُ جنهً فیحاءَ
(همان)
دیگر شاعر مسیحی «ریمون قسیس[۸]» نیز حضرت (س) را بهترین خواهر و غم‌خوار امام حسین (ع) می‌داند. خواهری که از شدت مصیبت لطمه برصورت می‌زند. وی با تضمین بیتی از حضرت زینب (س) چه زیبا می‌سراید:
زینب انت اختُه خیر أخت
اطُمت وجهَها و صاحت لتعسِیِ
عندما شاهدته رأسَ حسین
أانشدت شعرها تشیر بخمسِ
«یا هلالاَ لما استتمّ کمالا»
أنهت الحرب ناجذَیها بضَرسِ
«ما توهمتُ یا شفیقَ فؤادی»
کان هذا ما حقق الیوم أمسِ[۹]
(قسیس، ۲۰۱۱ م: ۳۷)
۳. صلابت و شجاعت حضرت زینب (س)
حضرت زینب (س) در مهد شجاعت زاده شد و رشد کرده است. خانواده‌ای که پدرشان دلاور بدر و احد و خندق و حنین و هوازن است و شیرمردانی چون حضرت امام حسین (ع) و امام حسن (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) از دامان آن سر برآورده‌اند. به راستی کدام زن را تاریخ دیده که در برابر سلطان گردن‌کش وقت بایستد و او را کوچک شمارد و بر سرش فریاد زند:
اِنّی لَاسْتَصْغِرُ قَدْرَکَ وَ اَستعْظِمُ تَفْریعَکَ و اَستکْبِرُ تَوْبیخَکَ. (ابن طاووس، ۱۳۴۸: ۱۸۴)
شاعر مسیحی «جوزف هاشم[۱۰]» حضرت (س) را همتای مردان می‌داند. کسی که برنردبان شجاعت پدر بالا رفته و عزم راستینش نشان از حکمت و استواری اندیشه‌اش دارد:
أخت الرجال، امتطُت معراجَ والدها
والعزمُ ینطقُ بالأحکام و الحِکم[۱۱]
(زمیم، ۲۰۱۲، ۸۱)
«میشال سلیم» حضرت (س) را نزد شهسواران «دختر خرد» می‌داند و می‌گوید به راستی، که جز حضرتش نشانه‌های دلیری را درک کرد؟
تلک التی عَدّها الفرسانُ بنت نهی
و من سِواها یَعی معالمَ الدُرَبِ[۱۲]
(همان: ۱۷۶)
بولس سلامه در توصیف شجاعت حضرت (س) در مجلس ابن زیاد، ایشان را شیرزنی می‌داند که گرچه مجروح است اما از غرش نایستاده و چون شیر مقاومت می‌کند:
اقتلوه قال الولی فهبّت
زینب هبّه الهصورِ العادِی
صرخت کاللَبوءه السمـــــ
حه التزأزمجروحهٍ بدون ضمادِ[۱۳]
(سلامه، ۱۹۶۱ م:۲۹۲)
«جورج شکور[۱۴]» در چکامه زیبای خود «ملحمه الحسین» به شجاعت حضرت (س) در مجلس یزید اشاره می‌کند و از زبان او، یزید و دیگر گردن‌کشان را عددی به حساب نمی‌آورد:
مهلا یزیدُ و لا تغررک منزلهٌ
کلّ الطغاه أاذا عدّو لأصغارٌ[۱۵]
(زمیزم، ۲۰۱۲: ۷۴)
در ادامه از زبان حضرت بر سر یزید بانگ می‌زند که ما عرش تو را به لرزه می‌اندازیم و نعمت‌های اخروی از آن ما و دوزخ از آن توست:
نهزّ عرشَک فی الجلّس نُزلزله
لنا النعیمُ لک الویلاتُ و النارُ[۱۶]
(همان)
۵. محافظت از اهل بیت و بازماندگان کربلا
یکی از اقدامات ارزشمند حضرت زینب (س) مراقبت و حفظ حریم آل الله (ع) پس از واقعه کربلا است. مراقبت از کودکان و خردسالان و آرامش دادن به ایشان، حفظ جان امام سجاد (ع) و در یک کلمه مدیریت بحران پس از حادثه روز عاشورا، همه به عهده حضرت (س) بود.
این بانوی عظیم برای پاسداری از دختران پیامبر (ص) چنین بر سر یزید فریاد زد:
أَمِنَ الْعَدْلِ یَا ابْنَ الطُّلَقَاءِ تَخْدِیرُکَ حَرَائِرَکَ وَسَوْقُکَ بَنَاتِ رَسُولِ اللَّهِ سَبَایَا؟ (طبرسی، ۱۴۰۳: ج۲: ۳۰۸)
ای پسر آزاد شده! آیا این عدالت است ه زنان و کنیزکان خویش را در پرده نشانی و دختران رسول خدا (ص) را اسیر به این سو و آن سو کشانی؟
اندیشمند و ادیب مسیحی «راجی انور هیفا[۱۷]» با اشاره به این نقش زینب (س) به دفاعش از جان امام سجاد (ع) اشاره کرد و می‌گوید:
حضرت (س) کاملا می‌دانست که اقدام شجاعانه‌اش در مجلس ابن زیاد مبنی بر مانع شدن از کشتن امام سجاد (ع)، ممکن است به قیمت از دست دادن جانش تمام شود (هیفا، ۲۰۰۹، ج۱: ۵۲۳)
یکی از صحنه‌هایی که حضرت (س) به طور مستقیم در برابر یزیدیان ایستاد و جان و عرض نوباگان پیامبر را حفظ کرد، آن‌جاست که در مجلس یزید، مرد شامی به فاطمه (س) دختر امام (ع) نظر سوء افکند و حضرتش را از یزید طلبید. بولس سلامه با اشاره به این صحنه به شجاعت حضرت زینب (س) و حمایت از فاطمه (س) دختر امام حسین (ع) در مقابل شامی بدسگال می‌پردازد:
و رأی فاطماً غریرٌ شآمـــــ
یٌ و کانت أختَ الصباحِ الشارِق
راح یستوهبٌ الفتاهَ فهبّت
زینبٌ هبهَ السهام الموارق[۱۸]
(سلامه، ۱۹۶۱ م: ۳۰۴)
در تصویری که سلامه ارائه می‌دهد، عقیله بنی هاشم (س)، بر سر یزید بانگ می‌زند که:
ای پست! نَسزد که دختران پیامبر (ص) اسیر گردند و در کنار هوس‌بازان قرار گیرند!
و با تصرف در مضمون از زبان حضرت می‌آورد که اگر قرار بر چنین پیوندی باشد، قبر بهترین همسر ماست و ما با آغوش باز پذیرای مرگ هستیم:
ما بنات الرسول یا وغد قالت
فی السبایا و لا قرائن عاشق
فأحبُّ الأزواجِ قبرٌ صَفیق
و أعزُّ الأصهارِ رَمساً نعانق
و یزید لا یستطیع الذی تبــ
ــغی فذاک الطعام مرلذائق[۱۹]
(همان)
۶. پاسداری از دین و رسالت پیامبر (ص)
یکی از کارهای مهم حضرت زینب (س) پاس‌داشت یاد و خاطره کربلا و جلوگیری از تحریف آن توسط مزدوران اموی در همان روزهای اول پس از واقعه بود. به راستی که «کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود.». به قول استاد شهید مطهری:
مقام شامخ زینب (س) در تبلیغ او بروز کرد و دشمن به خیال خودش اسیر حمل می‌کرد؛ اما در حقیقت داشت مبلغ می‌فرستاد تا پیام‌آور حادثه کربلا باشد (نک: مطهری، ج۱۷ ص۴۰۶).
راجی انور هیفا/ف نویسنده و اندیشمند و ادیب مسیحی می‌نویسد:
حضرت زینب (س) از رسالت جدش پیامبر (ص) و نیز اهل بیت که کشته و اسیر شدند، دفاع کرد (هیفا، ۲۰۰۹: ۵۲۳)
و در ادامه با تعبیری زیبا و ادبی چنین می‌گوید:
او همان زینب (س) عقیله بنی هاشم است که درباره نقش جاودان و فداکارانه او در حفظ رسالت اهل بیت پیامبر (ص) سزد که بگوییم: «اگر اسلام توسط پیامبر (ص) عرضه شد و ظهور یافت و توسط امام علی (ع) عرضه شد و ظهور یافت و توسط امام علی (ع) خون در رگ‌هایش جاری گشت و تپیدن آغاز کرد و توسط امام حسین (ع) جاودان شد، پس توسط حضرت زینب (س) بالا رفت و اوج گرفت!» (همان: ۵۲۴)
شاعر و اندیشمند مسیحی «جوزف هاشم» معتقد است زینب کبری (س) شعله دین و ایمان را برافروخت؛ چرا که اگر آن شعله به خاموشی می‌گرایید، مسیر اسلام و ایمان به انحراف می‌رفت:
و جذوه الدین لجّت فی النفوس بما
أاذکته زینبٌ فی الهامَات و الهِمُم
فأیقَظت شعلهَ الإیمان إن طُمست
زاغت و إن ألهِبت بالحق تضطرم[۲۰]
(زمیزم، ۲۰۱۲ م:۸۱)
میشل سلیم کعدی هم می‌گوید: حضرتش (س) به خاطر زنده نگه داشتن دین پیامبر (ص) از خوشی‌های خود گذشت و سختی‌ها را تحمل کرد:
تلک التی نَزلت عن خزّهودجها
لدین أحمد تحیا لا لمغتصبِ[۲۱]
(همان: ۱۷۶)
او در ادامه چنین می‌سراید که رسالت حضرت زینب (س) به ثمر نشست و بسیار سودمند واقع شد و لعنت ابدی را نثار دشمنان و امویان کرد:
الزینبُ امرأهٌ رسالتُها
و حطّت اللعنه علی أبی حرَبِ
(همان: ۱۷۸)
نتیجه‌گیری
در آنچه گذشت به بررسی مهم‌ترین ویژگی‌ها و فضائل حضرت زینب (س) در نوشته‌ها و چکامه‌های برخی شاعران و ادیبان مسیحی معاصر عرب، از مقام شامخ و عظمت روحی حضرت (س) به شگفت آمده‌اند و در اشعار خود به زیبایی به فضائلی چون پاکی و قداستش، شجاعت و صلابتش، صبر و تحملش و محافظت از اهل بیت (ع) و بازماندگان کربلا و انتقال پیام‌های حماسه عاشورا و پاسداری از دین پیامبر (ص)، اشاره کرده‌اند و این نشان از عظمت و محبوبیت حضرت زینب (س)، امام حسین (ع) و حماسه عاشورا در آن سوی مرزهای اسلام دارد.
منابع
ابن طاووس (۱۳۴۸ش)، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه: فهری، تهران، جهان.
بارا، آنتوان (۲۰۰۹)، الحسین (ع) فی الفکر المسیحی،، بیروت دارالعلوم.
زائری، محمدرضا، پدر، پسر، روح القدس، قم، خیمه.
زمیزم، سعید رشید (۲۰۱۲ م)، الامام الحسین (ع) فی الشعرا المسیحی، بیروت، دارالجواد.
سیات ویکی فقه، ذیل عنوان حوا (http://wikifeqh.ir)
سلامه، بولس (۱۹۶۱ م)، عیدالغدیر، بیروت، دار الأاندلس.
طبرسی (۱۴۰۳)، الاحتجاج، تحقیق: محمدباقر خراسان، مشهد، نشر مرتضوی.
قسیس (۱۴۰۳)، ملحمه الحسین (ع)، بیروت، دارالمحجه‌البیضاء.
مطهری، مرتضی (۱۳۸۹)، مجموعه آثار، تهران، صدرا.
هیفا، رتجی انور (۲۰۰۹)، فاجعه کربلا فی الضمیر العالمی الحدیث، بیروت، دارالعلوم.
یعقوب، امیل بدیع (۲۰۰۴ م)، معجم الشعراء منذ عصر النهضه، بیروت، دارالصادر.
