وضعیت محیط زیست در قوانین و مقررات افغانستان و مبنای فقهی آن

چکیده
دخالت انسانها در طبیعت به ویژه در اکتشاف، توسعه، بهره برداری، حمل و نقل و تصفیه نفت و گاز موجب آلودگی محیط زیست شده و تبعات بسیار زیان باری برای زندگی انسان، حیوانات، گیاهان و سایر موجودات زنده داشته است و این یک چالش بزرگ برای تمدن بشری به حساب می‌آید. حفاظت از محیط زیست و مواظبت از آن، یک مسؤولیت اجتماعی، فرهنگی، ملی و بین المللی، حقوقی، دینی و انسانی است که کشورها در سطح ملی و بین المللی اقداماتی را در این راستا اتخاد نموده‌اند. از جمله یکی از مؤثر‌ترین تدابیر در کنترل و کاهش تبعات منفی دخالت انسانها در طبیعت به خصوص در پروژه‎های نفتی که بیشترین سهم آلودگی محیط زیستی را به خود اختصاص داده است، وضع قوانین و مقررات مناسب و اتخاذ اقدامات دقیق در اجرای آن، به شمار می‌آید.
افغانستان نیز در راستای حفاظت از محیط زیست اقدامات قانونی اندیشیده و مقرراتی وضع نموده است. لذا در این تحقیق تلاش شده است که با تبیین مبانی فقهی محیط زیست، قوانین و مقررات افغانستان در حوزه محیط زیست را مورد بررسی قرار دهد. با توجه ماده 15 قانون اساسی و باب یازدهم قانون کود جزا و ماده 807 آن که ایجاد آلودگی محیط زیست را جرم تلقی نموده و مواد59، 60، 61، 62، و 63 قانون نفت و گاز و قانون مصوب 1385 محیط زیست افغانستان، می توان گفت که قوانین و مقررات افغانستان در حوزه محافظت از محیط زیست به خصوص در پروژه‌های نفتی مناسب و کافی به نظر می رسد.

مقدمة
موضوع محیط زیست یکی از موضوعات مهم است که در سطح ملی و منطقه ی و جهانی در دههای اخیر مطرح گردیده است و کشورها اهمیت آن را درک نموده اند چون متوجه شدند که دخالت انسانها در طبیعت پیرامون خود از جهات بسیاری به تخریب محیط زیست می انجامد. آلودگی محیط زیست بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر می گذارد و پی آمدهای زیان باری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها دارد. در جهان امروز، مسئله آلودگی، یکی از مهم ترین و حادترین مشکل تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشم گیر است. طبیعت، برای بقای نسل بشر آفریده شده است و پیوندی ناگسستی میان انسان و طبیعت وجود دارد. محيط زيست به عنوان يكي از مهمترين اركان توسعه پايدار محسوب مي شود و رشد ساير بخش ها در گرو پايداري و كاركرد صحيح آن معنا و مفهوم پيدا مي كند.
حفاظت از محیط زیست و حمایت و اصلاح و مواظبت از آن و مسؤولیت در قبال آن از موضوعاتی است که رابطه نزدیک و تنگاتنگی با نوع زندگی اجتماعی و فرهنگ جامعه دارد. حیات و بقا بشر، بستگی به حفاظت از محیط زیست داشته و رعایت حقوق عناصرزیست محیطی و احترام به حق حیات همه موجودات، نباید تنها در برهه ای خاص از زمان مدنظر قرار گیرد، بلکه انسان می بایست خود را پیوسته در طول تاریخ و در برابر آیندگان مسئول بداند و متوجه این امر مهم باشد که هر نوع افراط و یا تفریط در استفاده از منابع و هر گونه بی مهری نسبت به طبیعت، اثرات سویی در کل نظام طبیعت خواهد گذاشت.بنابراین، باید به حفظ محیط زیست و عدم تخریب آن به عنوان یک وظیفه انسانی و الهی نگاه نمود.
علاوه بر آنکه آگاهی عمومی نسبت به اهمیت محیط زیست و سبگ زندگی متناسب با محیط زیست لازم و ضروری به نظر می رسد، ظوابط و مقررات بازدارنده برای محافظت از آن در سطح ملی و بین المللی اندیشیده شده است. بسیاری از کشورها قوانین متناسب برای محافظت از محیط زیست تصویب نموده اند و در سطح جهانی نیز اقدامات قانونی بسیاری صورت گرفته است.
از سوی دیگر، انرژی منبع حرکت و فعالیت است و دنیا بدون انرژی دنیایی راکد و مرده است. کشف نفت و گاز تحول بزرگ در زندگی بشر ایجاد نموده و منابع عظیم انرژی در اختیار وی قرار داده است. زندگی بشر با استفاده از این منابع توسعه پیدا کرده و سطح رفاه و آسایش بسیار افزایش یافته است و بر اساس آن تمدن نوین ایجاد کرده است.
یکی از موارد که آثار بسیار مخرب بر محیط زیست دارد و منجر به آلودگی محیط زیست می شود، عملیات نفتی اعم از اکتشاف، توسعه، بهره برداری، حمل و نقل و تصفیه نفت و گاز است. از آنجاییکه آثار مخرب عملیات نفتی با اقدامات پیشگیرانه قابل کنترل و کاهش است، کشورها تلاش می کنند که با وضع قوانین و مقررات مناسب تبعات مخرب عملیات نفتی را کاهش دهند.
با این وجود که نفت و گاز تأثیرات عمیق بر زندگی بشر گذاشته و راه توسعه و پیشرفت بشر را فراهم نموده است، اما تبعات منفی قابل توجه نیز بر انسان و محیط زیست داشته است و اگر کشورها به استفاده بی رویه از آن ادامه دهند و ضوابط و مقررات متناسب با محیط زیست برای استفاده از آن وضع نکنند، بعید نیست که موجبات نابودی تمدن نوین فراهم شود، چون نفت از آغاز تا پایان روی محیط زیست آثار بسیار زیان بار دارد.
تبعات مخرب محیطی عملیات نفتی از آغاز اکتشاف نفت شروع می‌شود حفر چاه‌های نفت و گاز و استخراج از آن صدمات زیادی بر محیط زیست وارد می‌کند؛ زمین و دریا را آلوده می سازد، آبهای زیر زمینی را نا سالم می کند، هوا با سوزاندن نفت و گاز آلوده می‌شود، حمل و نقل نفت و گاز نیز آثار مخرب جبران ناپزیر بر محیط وارد می کند، نشت آنها از طریق لوله‌های فرسوده، تصادفات، خرابکاری‌ها هر سال مقادیر زیادی از نفت و گاز را وارد آب، زمین و هوا می کند و علاوه بر آلودگی محیط زیست به تغییرات اقلیمی نیز می‌انجامد.
با آگاهی عمومی از اثرات مخرب تولید، حمل و مصرف نفت بر محیط زیست اقدامات ملی و بین المللی تشدید شده است. کشورها در سطح ملی و بین المللی از طریق وضع قوانین و مقررات محدود کننده و تشویق کننده در تلاش هستند که آثار مخرب آن را کاهش دهند.
در این تحقیق تلاش می‌شود که قوانین و مقررات زیست محیطی افغانستان را که در مواجهه با تأثیرات مخرب تولید، حمل و مصرف نفت و گاز مقرر شده است، مورد بررسی قرار دهد و در ضمن مبانی فقهی حفاظت از محیط زیست را نیز به صورت مختصر تبیین می کند.
مفهوم محیط زیست
محیط زیست در لغت به معنای جای زیست، زیستگاه و محیط پیرامونی است، محیط واژه عربی، اسم فاعل باب افعال ماده حوط است به معنای احاطه کننده است و اقیانوس را در عربی از آن جهت محیط می نامند که آب آن را احاطه نموده‌است و زیست واژه‌ای فارسی مترادف زندگی و حیات است (مشهدی: 1393، 14) لذا محیط زیست به مجموع محیط‌هایی اطلاق می‌شود که در آنها زندگی جریان داشته باشد و در زبان عربی به آن البیئة گفته می‌شود.
معنای اصطلاحی آن نیز از معنی لغوی دور نیافته است لذا در کتاب الاسلام و البیئة چنین تعریف نموده است: محیط زیست؛ محیطی است که تمام موجودات زنده در آن زندگی می کنند و از سطح زمین، هوا، آب، گیاهان و دیگر موجودات زنده بوجود می‌آید.
(المحيط الذي تعيش فيه جميع الكائنات الحية، وتتألف من سطح الأرض والهواء، والماء، والنبات، وسائر الكائنات الحية)( حسن بلال، 1437: 214).
در قانون محیط زیست افغانستان مصوب 1385 در بنده 10 از ماده 4 ، محیط زیست را چنین تعریف نموده است: منابع طبیعی، تعاملات بین اجزای منابع طبیعی یا بین اجزای مذکور و انسانها و حیوانات، خواص فزیکی، فرهنگی، تزئینی یا شرایطی است صحت و سلامت آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بر این می توان گفته که محيط زيست عبارتست محيطي شامل هوا ، آب ، خاك ،منابع طبيعي ، گياهان ، جانوران ، انسان و روابط متقابل بين آنها است.
مفهوم آلودگی
مفهوم آلودگی یکی از مفاهیم پر کار‌برد است که همزمان با مفهوم محیط زیست در ادبیات حقوقی رایج شده است و در زبان عربی بر آن تلوث اطلاق می‌شود. آلودگی به فرایندی گفته می‌شود که منجر به افزودن مواد مضر یا کثیف به زمین، هوا، آب و محیط و غیر شود به طوری که استفاده مطلوب از آنها امکان پذیر نباشد و تخریب محیط زیست شامل هوا، آب، زمین و آلودگی زباله‌های سخت و خطرناک می‌شود. (تشتمل انواع التلوث البیئی عل تلوث الهواء، الماء، التربة، التلوث الناتج عن المخلفات الصلبة و المخلفات الخطرة و التلوث بالضجیج) ( امین حسین،2010، 17).
قانون محیط زیست افغانستان در بند 23 از ماده 4 آلودگی را چنین تعریف نموده‌است:
آلودگی: تغییر مستقیم یا غیر مستقیم خواص فزیکی، حرارتی، کیمیاوی یا بیولوژیکی محیط زیست است که به اثر دفع و انتشار مواد مضره بر استفاده درست، اثر وارد نموده و باعث ایجاد وضعیت پر خطر برای صحت، مصونیت و رفاه عامه یا محیط زیست گردیده و یا منجر به نقض شرایط، حدود یا قیودی شود که اجازه آن تابع احکام این قانون می‌باشد. بنابر این آلودگي عبارتست از پخش يا آميختن مواد خارجي به آب ، هوا ، خاك به ميزاني كه كيفيت فيزيكي ، شيميايي و يا بيولوژيكي آن را به گونه اي تغيير دهد كه به حال انسان ، ساير موجودات و آثار و ابنيه مضر باشد.
اقسام آلودگی
آلودگی انواع مختلف دارد و هر چیزی که به محیط زندگی انسان و دیگر موجودات زنده در ارتباط باشد و در استفاده از آن تغییر منفی ایجاده شده باشد، در محدوده آلودگی قرار می گیرد. لذا ایجاد صوت و موجهای نامطلوب که برای انسان و دیگر موجودات زنده ممکن است ضرر و یا آثار منفی داشته باشد، نیز از انواع آلودگی به حساب می‌آید ولی مهمترین آنها آلودگی آب، زمین و هوا است که عملیات نفتی به صورت مستقیم در ایجاد آن نقش دارد، از این رو، تنها به این سه مورد پرداخته میشود. در قانون محیط زیست افغانستان به این سه مورد به صورت خاص اشاره شده است در ماده 27 این قانون آمده است که: «هیچ شخص حق ندارد آلوده‌کننده را در محیط زیست تخلیه نموده یا سبب آلوده ساختن محیط زیست گردد و یا اجازه دهد محیط زیست ( زمین، آب و هوا ) تا حدی آلوده شود…» به نظر می رسد که ذکر این سه مورد از آن جهت اهمیت دارد که بالاترین موارد آلودگی محیطی و تأثیر گزارترین آن مربوط به این سه نوع می‌گردد. در حالیکه در بند 22 از ماده 4 این قانون، معنی اصطلاح آلوده کننده را بسیار وسیع دانسته است و صوت، ارتعاش، حرارت، تشعشع، نور و انرژی را نیز از مصادیق آلوده‌کننده تلقی نموده است. باب یازدهم قانون جدید مجازات افغانستان که کد جزا نامیده شده است، به جرائم مربوط به محیط زیست اختصاص داده و از ماده 807 تا ماده 850 حدود چهل و سه ماده به احکام مربوط به محیط زیست پرداخته است. در ماده بند 1 از ماده 807 جرم محیط زیستی را چنین تعریف نموده است: «شخصی که مواد مضره یا مواد آلوده‌کننده را در آب، خاک، هوا یا زمین به اندازه‌ای که کیفیت فیزیکی، کیمیاوی یا بیولوژیکی آنها را طوری که به انسان یا سایر موجودات زنده، گیاهان یا بناها مضر باشد، پخش یا مخلوط کند، مرتکب جرم محیط زیستی شناخته شده، به حبس متوسط، محکوم می‌گردد.»
1. مفهوم آلودگي هوا
منظور از آلودگي هوا، ورود عناصر و تركيبات تازه به هوا يا تغيير در ميزان عناصر و تركيب هايي است كه در ساختار طبيعي آن، وجود دارد. به تعبير ديگر، آلودگي هوا عبارت است از نفوذ يك يا چند ماده آلوده كننده از نوع گاز، مايع، جامد و تشعشعات پرتوزا و غيرپرتوزا در هواي آزاد به مقدار و مدتي كه كيفيت آن را تغيير دهد (تركيب طبيعي هوا را برهم بزند) و براي انسان و موجودات زنده ديگر و همچنين آثار و ابنيه زيان آور باشد. براي مثال، با توجه به اينكه سرب در تركيب طبيعي هوا وجود ندارد، ورود آن به هوا، نوعي آلودگي است. افزايش دي اكسيد كربن نيز كه با مقداري مشخص در تركيب اتمسفر وجود دارد، آلودگي هوا به شمار مي آيد.
آلودگي هوا يكي از پديده هاي زنـدگي مـدرن امـروزي و ناشي از تمدن است كه در اثر فعاليت هـاي شـبانه روزي بشر بوجود مي آيد . اين تمدن ناشي از توليد مواد غذايي ، صنعتي ، كالاهاي مختلف و انرژي اسـت . تـداوم ايـن آلودگي ها باعث بيماري ها يا اختلالاتـي بـراي انسـان ، حيوانات و گياهان ايجاد مي كند و به ميزان قابل ملاحظه اي ، زندگي بشر را به مخاطره مي اندازد.
نشت و تخلیه همیشکی در طی فرایند استخراج، پردازش و حمل و نقل گاز طبیعی منجر به انتشار گاز های گل خانه ای می‌شود، البته بسته به ترکیب گاز فراوری نشده، آلاینده‌های دیگر نیز وارد هوا می‌شود و با آلودگی هوا سلامتی انسان و دیگر موجودات زنده تهدید می شود. ترکیبات فراوانی در سیستم های تولید نفت وگاز استفاده می شود که امکان دارد از طریق کمپرسورها، شیرها، پمپ‌ها، کلاهک ها و برابط لوله ها نشت کند. علاوه بر آن نشت‌های نا خواسته‌ تعدادی از منابع، گاز را به صورت عمدی به بیرون تخلیه می کنند. به طور مثال شیرهای تحت فشارهای که در سیستم های گاز طبیعی استفاده می شوند، دارای نشتی دائمی هستند. HAPs آلاینده‌های خطرناک هوا هستند که از فرایندهای نفت و گاز طبیعی منتشر می شود، مهم ترین این آلاینده‌ها شامل هیدروژن سولفید، فرمالید و هیدروکربن‌های خاص مانند بنزن که یک ماده سرطان زای شناخته شده است، می‌باشند. ( سینا دو براردان و فردیس محمد زاده: شماره 1، 1393، 89). لذا هوا بر اثر عملیات نفتی آلوده می شود عمده دلیل آلودگی هوا سوزاندن گاز همراه نفت است. در بسیاری از موارد گاز همراه نفت سوزانده می شود تا امکان تولید نفت فراهم شود ( شیروی: 1395، 566 ). قانون کد جزای افغانستان در بند3 از ماده 819 ایجاد آلودگی هوا جرم انگاشته و چنین مقرر نموده است که: «شخصی که عمداً یا به اهمال بخار، دود، آب کثیف یا مواد دیگری را که باعث ضرر، اذیت یا الوده شدن محیط زیست برای ساکنین گردد، در فضا رها کند.» و در صدر ماده جزای مرتکب این جرم بیان شده است.
2. مفهوم آلودگی آب
بر اثر فعاليتهاي انساني در تركيب يا خواص آن به طور مستقيم و يا غير مستقيم تغييراتي حاصل مي شود تا حدي آب بطور طبيعـي نامطلوب گردد . يا بعبارتي ديگر، آبي را آلوده مي گويند كه مقدار اكسيژن محلول در آن از مقـداري مخلوط شدن با عوامل آلوده كننـده مخصوصـا مـواد آلـي مـثلا از كه براي زندگي آبزيان ضـروري اسـت كمتـر باشـد . در صـورت طريق تخليه فاضلاب به آب ، اين مواد به علـت خاصـيت اكسـيد شوندگي شديد ، با مصرف اكسيژن محلول در آب ، اكسيد شـده و لذا اكسيژن محلول در آب به شدت تقليل يافته تا جـايي كـه گـاه مقدار آن به صفر مي رسد . آلودگي آب بر اثر ورود فاضلاب انساني ، بهداشـتي ، خانـه هـا و فاضلابهاي صنعتي كارخانجات به آبهاي آلودگی خاک آلودگي خاك بيشتر بواسطه زباله و فاضـلاب و همچنـين
نشتي و نفوذ مواد نفتـي و روغنـي و اسـيدي و ……… بـه زمين ايجاد مي شود مهمترين گازهاي آلوده كننـده SH4.CH4.CO2,CO است اين گازها در خـاك نيـز توليـد آلـودگي مـي كنـد . پلاستيك مهمترين زباله اي است كه سـال هـا در خـاك باقي مي ماند و تنفس خاك را مختل مي كند.
به دلیل اینکه همه پالایشگاه‌ها فرایند یکسانی در تصفیه و پردازش ترکیبات نفتی ندارد، مواد موجود در پساب خروجی آنها دارای ترکیبات شیمیایی متفاوت خواهند بود. قبل از اینکه مواد خروجی پالاشگاه به محیط تخلیه شود، 3 فرآیند عمده جهت تصفیه آنها صورت می گیرد که شامل جداسازی بر اساس نیروی گرانش( جدا سازی API، جداسازی در تانک)، تصفیه پیشرفته، تصفیه بیولوژیکی، می‌باشد. زمانی که مواد نفتی وارد آب می‌شود به سرعت پخش می شود اجزای گاز و مایع تبخیر می شود و بعضی دیگر از اجزای در آب حل و یا حتی اکسید می شود. انحلال مواد با فراریت کم باعث تبدیل آب به آمولسیون می شود . تعدادی از باکتری‌ها موجود در آب‌های پدیرنده پساب نفتی دستخوش تغییراتی می شود و سر انجام و به دلیل گرانش به اعماق آب نفوذ می کنند. زمانی که مواد خروجی حاصل از پالایشگاه‌های نفتی وارد محیط می شود، ناگزیر با آب پذیرنده رقیق میشود. ( سینا دو براردان و فردیس محمد زاده، ش1، 1393، ص، 89). این مواد نفتی منحل شده در آبها بر سلامتی و موجودات آبزی و انسان و دیگر موجودات زنده تبعات بسیار مضر دارد.
3. مفهوم آلودگي خاك
خاك، ماده پرارزشي است؛ زيرا زندگي انسان و بسياري از موجودات زنده ديگر، بدون وجود خاك، ناممكن است. خاك، لايه نازكي از زمين را تشكيل مي دهد و از مواد گوناگوني مانند مواد معدني جامد، مواد آلي، آب، هوا و ميكروارگانيسم تشكيل شده است. در قسمت معدني آن، فرسايش ها و ديگر تغييرات فيزيكي دوران مختلف زمين شناسي، صخره ها را به خاك تبديل كرده است. قسمت آلي موجود در خاك، شامل پس ماند هاي گياهي و حيواني در پي عمل تخريب و حتي باكتري ها و قارچ ها و موجوداتي همچون كرم خاكي است. يك خاك نمونه براي توليد محصول بايد در حدود 5 درصد مواد آلي و 95 درصد مواد معدني داشته باشد.
از آنجا كه فرايند تشكيل خاك، به زماني طولاني نياز دارد، چنان كه تشكيل يك سانتي متر آن، به صد تا هزار سال نياز دارد، بايد در بهره برداري و نگه داري از آن بسيار بكوشيم.
آلودگي خاك عبارت است از هرگونه تغيير در ويژگي هاي متشكله خاك، به گونه اي كه استفاده از آن ناممكن شود.
مطالعه گياهان نشان داده است كه برخي از آفت كش ها به دليل پايداري شان در خاك، نه تنها ممكن است محيط را براي نباتاتي كه در تناوب زراعي وارد مي شوند، نامطلوب سازند، بلكه ممكن است به وسيله نقل و انتقال و سرانجام ورود به زنجيره غذايي، اسباب آلودگي بخش هاي مختلف بيوسفر را فراهم سازند و حيات انسان و ديگر جانداران را به خطر اندازند.
آلودگي خاك ناشي از به كارگيري كودهاي شيميايي، از راه تغيير در ويژگي هاي فيزيكي، شيميايي و سرانجام بيولوژيكي است. كودهاي معدني، در تغيير غلظت املاح، تغيير PH و ايجاد مسموميت و كاهش در عناصر جزئي خاك دخالت دارند.
آلودگي ناشي از فضولات آلي، اعم از خانگي، صنعتي و روستايي، داراي مزيت هايي در توليدات زراعي هستند، ولي اين فضولات بدون توجه به استفاده درست، سبب ورود فلزات سنگين به آب هاي سطحي و زيرزميني مي شوند. سموم، كودها، پس ماندها و شيرابه و شيرابه شهري، سال ها مي تواند در خاك، انباشته و سبب آلودگي آن شود. (http://pajuhesh.irc.ir/)
پدیده انتقال آلودگی در خاك را مـی تـوان بـا مثـالی از تزریق آلاینده در یک لوله که حاوي خـاك ماسـه اي اسـت، بیان کرد. ـا تزریـق آلـودگی در لولـه، فـرض میشود آلودگی با سرعت ثابت v همراه سیال در طول لوله حرکت میکند. با توجه به تعاریف ارائهشده مشخص است که به این انتقال آلودگی همراه سیال در طـول لولـه پدیـده جابهجایی آلودگی گفته میشود. همینطور کـه آلاینـده بـه همــراه ســیال در طــول لولــه پــیش مــی رود، دچــار یــک پخششدگی نیز میشود و یـا بـه عبـارت دیگـر، آلـودگی همراه سیال هنگام جابهجـایی دچـار پراکنـدگی نیـز شـده است. این موضوع ناشی از وجـود ذرات خـاك و حفـرات بین آنها است. ( محمد حیدرپور، محمد علیایی: ویژهنامه، 1392، 41.)
مبانی فقهی حفاظت محیط زیست
از آنجاییکه مبانی قوانین و مقررات در حقوق اسلام باید از فقه استخراج شود، در وضع قوانین و مقررات حفاظت از محیط زیست مورد توجه قرار گرفته است. قواعد زیادی در فقه وجود دارند که بر اساس آن می توان از محیط زیست محافظت نمود و از تجاوز و آلودگی آن جلوگیری نمود. در این بخش به چند قاعده فقهی که مبنای مقررات محیط زیست قرار گرفته است، اشاره می شود.
1. قاعده لا ضرر
قاعده لا ضرر در فقه یکی قواعد پر کاربرد و معروف است که فقهاء بسیاری از احکام ضرری را بر اساس آن ممنوع می دانند. در مورد این قاعده، فقهاء بحث های بسیار وسیع و گسترده انجام داده‌اند که نیاز به یاد آوری ندارد.
در حوزه محیط زیست نیز می توان بر اساس این قاعده استدلال کرد و از آسیب رساندن بر محیط جلوگیر نمود و هر نوع ضرر و زیان به منابع طبیعی را ممنوع اعلام نمود.
آلودگی های که بر محیط زیست اعم از خاک، هوا و آب وارد می شود به چند بخش قابل ترسیم است؛
الف) آسیبهای جسمی به انسانها
برخی از آلودگی ها به طور مستقیم سلامتی جسمی انسان را مورد تهدید قرار می دهد و منجر به امراض زیادی می گردد. لذا بر اساس این قاعده؛ هر شخص حقیقی و یا حقوقی که سبب آلودگی آب، هوا و زمین و دیگر آلودگی ها می‌شود و این آلودگی ها آسیب و زیان به سلامتی اشخاص و افراد جامعه می‌رساند، علاوه بر ارتکاب حرمت شرعی، مسؤول زیان های افراد آسیب دیده نیز می شوند و باید ضرر های این افراد را جبران کنند. بنا بر این اگر ایجاد آلودگی موجب زیان جسمی به دیگر انسانها شود، باید شخص وارد کننده، همه زیانهای وارده را به صورت عادلانه جبران کند و در صورت عدم امکان، رضایت آسیب دیده را بگیرد. شرکتهای که عملیات نفتی انجام می دهند در قدم اول باید طوری عمل کنند که به هیچ کسی آسیب وارد نشود و در صورت ناگزیر، باید ضررهای وارده را جبران کند و در غیر این صورت مسؤولیت شرعی و حقوقی بر عهده آنها باقی می‌ماند.
لذا اگر شرکتهای نفتی از طریق عملیات نفتی به خاک و آب و هوا آلودگی وارد نمودند و آبهای زیر زمین، یا زمین های کشاوزی و یا هوای اطراف پالاشگاه‌ها را آلوده نمودند و به اثر آن سلامتی مردم آسیب دیدند، این شرکتها مسؤول هستند. به این مورد در بند 4 از ماده 59 قانون نفت و گاز افغانستان اشاره نموده و شرکت نفتی را ملزم کرده که پلان مدیریتی محیط زیست را تهیه کند و از جمله مواردآن؛ رفع یا کاهش و جبران خسارت به مردم متضرر را بر شمرده است. در قانون جدید مجازات افغانستان که به کود جزا معروف است، تخریب محیط زیست و ایجاد آلودگی در آن جرم تلقی شده است و در صورتی که این عمل به صدمه جسمی، یا روحی یا مرگ شخص منجر شود علاوه بر مجازات حبس، به جزای این جرم های مرتکب شده، نیز محکوم می‌شود. در بند 2 از ماده 807 کود جزا آمده است که: هر گاه جرم مندرج فقره 1 این ماده منجر به صدمه‌ی جسمی یا روحی یا مرگ شخص گردد، مرتکب علاوه بر حبس طویل به جزای جرم مرتکبه، نیز محکوم می شود.
قانونگزار افغانستان در بند 1 این ماده؛ جرم محیط زیستی را چنین بیان نموده است: شخصی که مواد مضره یا مواد آلوده‌کننده را در آب، خاک، هوا یا زمین به اندازه‌ای که کیفیت فیزیکی، کیمیاوی یا بیولوژیکی آنها را طوری که به انسان یا سایر موجودات زنده، گیاهان یا بناها مضر باشد، پخش یا مخلوط کند، مرتکب جرم محیط زیستی شناخته شده، به حبس متوسط، محکوم می‌گردد.
ب) آسیبهای اقتصادی
در برخی موارد، آلاینده‌ها به خصوص آنهایی که خاک آب و هوا را آلوده می کنند، موجب آسیب های اقتصادی بر مردم می‌شود؛ چون اگر پساب نفت و گاز و یا مواد نشتی آن، وارد زمین کشاوزی شود و یا وارد آبهای شود که برای کشاورزی استفاده می‌شود و زمین از این طریق آسیب ببیند و محصول قبلی خود را نداشته باشد، صاحب زمین کشاورزی خسارت مالی و اقتصادی می بیند که عملیات نفتی موجب آن شده است، این خسارت مالی به طور مستقیم از آلودگی محیط زیست بوجود آمده است و اشخاص و شرکتهای مسؤول، باید خسارتهای وارده بر کشاورزان را که زمینشان از محصول افتاده است، بپردازند. خسارتهای مالی را نیز این قاعده شامل می‌شود و مورد قطعی آن خسارتهای وارده مستقیم است. البته جایی بحث دارد که قاعده لا ضرر آیا به حرمت تکلیفی زیانهای اقتصادی علاوه بر حرمت وضعی دلالت می کند یا خیر به خصوص آنکه استخراج نفت منافع اقتصادی بسیار بالا نسبت به محصول زمین کشاورزی دارد.
ج) آسیب به سایر موجودات زنده
آلودگی‌های محیط زیست زندگی و حیات بسیاری از موجودات زنده غیر از انسان را نیز به صورت جدی مورد تهدید قرار داده است و زیستگاه‌های حیوانات وحشی، حیات وحش، پرندگان بومی و مهاجر موجودات آبزی و حشرات که روی سطح زمین وجود دارند و یا موجودات ریزی که امکان دارند در لایه‌های مختلف زمین و زیر خاک وجود داشته باشد، از بین می برنند و نشت مواد نفتی و زباله ها به آبهای دریا و اقیانوس ها به انواع موجودات دریایی، صدمات جبران ناپذیر وارد می کنند. انسان هر چند گل سر سبت این کره خاکی است ولی حق ندارد بدون دلیل سایر موجودات زنده را از بین ببرند و یا صدمات بر آنها وارد کنند. علاوه بر آن، نابودی موجودات زنده توازن طبیعت را از بین می برند و موجب صدمات جبران ناپذیر بر خود انسان نیز می شود.
استدلال به قاعده لا ضرر به حرمت ضرر به موجودات زنده بجز انسان، مورد مناقشه است ولی در فقه اسلامی از آنجای هر حکم تکلیفی و یا وضعی از حکم و اراده شارع مقدس ناشی می‌شود، هیچ شخصی حق ندارد که بدون اجازه شارع به سایر موجودات زنده بجز انسان صدمه وارد نماید مگر آن شارع مقدس اجازه داده باشد. لذا بجز حیواناتی که استفاده از گوشت آنها را حلال دانسته و یا حیواناتی که بر انسان ضرری می‌رساند، بدون دلیل نباید نابود شوند. ثانیا؛ نابودی موجودات زنده غیر از انسان تهدید بسیار جدی برای بقای نسل انسان به حساب می‌آید زیرا توازن طبیعی موجودات به‌ هم می خورد و با از بین رفتن توازن طبیعی موجودات زنده، به زندگی انسان روی این کره خاکی نیز صدمات جبران ناپذیر می رسد. لذا از آنجای که نابودی دیگر موجودات به ضرر خود انسان منجر می شود، می توان به قاعده لاضرر برای حفظ و صیانت از موجودات دیگر استدلال نمود چون همان طوری که ضرر جزئی بر هیچ شخص و فرد جایز نیست، زیان و ضرر بر کل بشریت و نسل آن نیز جایز نمی باشد. بنابر این قاعده لا ضرر آسیبهای وارد بر موجودات زنده دیگر را نیز شامل می‌شود.
د) آسیب بر گیاهان و طبیعت
آلودگی های زیست محیطی علاوه بر آنکه بر این انسان و سایر موجودات زنده صدمات زیادی می رساند، بر گیاهان و طبیعت به ظاهر بی جان نیز آثار بسیار منفی بوجود می آورد. خاکهای های آلوده زمینه‌ی رشد گیاه را از دست می دهد و گیاهان و نباتات در زمینها و خاکهای آلوده از بین می رود وگیاهان که در بستر رود‌خانه ها و دریا رشد می کند و یا از آب بیشترین تغذیه می گیرد با آلودگی آب نابود می‌شود. آلودگی هوا نیز در از بین بردن گیاه تأثیر دارد و گیاه در هوای آلوده رشد خوب ندارد. خود طبیعت؛ زمین، هوا و آب وقتی آلوده می شوند، بسیاری از منظرهای زیبا از بین می رود. زمین، هوا و آب مایه حیات و زندگی برای همه چیز است و اگر به این آسیب وارد شود، کل حیات و زندگی پیرامون آن آسیب می بیند. لذا قاعده لا ضرر جلو زیانهای وارده بر آنها نیز از طریق حرمت رساندن ضرر می گیرد و دلالت می کند کسی حق ندارد به گیاهان و طبیعت ضرر وارد کند. استدلال به قاعده لا ضرر بر حرمت آسیب رساندن بر گیاهان و طبیعت از دو طریق امکان پذیر می باشد؛ نخست آنکه وارد نمودن ضرر بر گیاهان و طبیعت به نفسه ضرر بر آن اطلاق می شود و ضرر رساندن بر آنها هم حرام است. ثانیا؛ اگر گیاهان و طبیعت آسیب ببیند، انسان و سایر موجودات نیز آسیب می ببنند و موجودی نسل بشر مورد تهدید قرار می گیرد. از آنجاییکه ضرر بر گیاهان و طبیعت با واسطه ضرر بر انسان است، حرمت تکلیفی و وضعی دارد.
2. قاعده اتلاف
یکی دیگر از قواعد فقهی که بر حفظ و صیانت از محیط زیست و حرمت ایجاد آلودگی در محیط زیست دلالت می کند، قاعده اتلاف است. این قاعده با قاعده لا ضرر و قاعده تسبیب رابطه ی نزدیک به هم دارد. در مورد مستند و مبنای آن میان فقهاء اختلافات قابل توجه به چشم می خورد ما وارد آن اختلافات نمی شویم.
ولی از قاعده اتلاف بر وجوب حفظ محیط زیست و منع ایجاد آلودگی چنین استدلال شده است که: اگر شخصی در خاک و آبهای سطحی و زیر زمینی و هوا و دیگر موارد محیط پیرامون آلودگی ایجاد کند و از این طریق به طبیعت و منابع طبیعی آسیب برساند که موجب تخریب و اتلاف سرمایه های طبیعی همگانی شود، اولا این کار حرام است و ثانیا؛ مکلف به جبران خسارت می باشد. ( عزیز الله فهیمی و علی عرب زاده: پژوهش نامه حقوق اسلامی، شماره اول، 1390، ص 193)
بحث های که در قاعده لا ضرر مطرح شد، در این قاعده نیز قابل طرح است و لذا نیاز به تکرار نیست.
قواعد فقهی دیگر از جمله قاعده ضمان و قاعده مصلحت نیز وجود دارند، که از آنها در حقوق محیط زیست استناد شده است، ولی جهت رعایت اختصار از بررسی آنها صرف نظر می شود.
رعایت محیط زیست در قوانین و مقررات افغانستان
موضوع حفظ محیط زیست در قوانین و مقررات فعلی و نافذ افغانستان جایگاه مطلوب دارد هر چند که در گذشته نه چندان دور، اهمیت آن در قوانین جاری کشور به چشم نمی‌خورد ولی بعد از آغاز دوره جدید به موضوع محیط زیست توجه شده است. علاوه به وضع مقررات مربوط به حفظ محیط زیست در قانون جزا، قانون معادن و قانون نفت و گاز افغانستان، قانون خاص محیط زیست نیز مصوب شده است. مهم‌تر از آن، قانون اساسی که با ارزش ترین سند حقوقی هر کشور می‌باشد، نیز به موضوع حفظ محیط زیست سالم تأکید کرده و دولت را مکلف به صیانت از آن نموده است.
1. قانون اساسی
قانون اساسی هر کشور بالاترین و ارزشمند ترین سند حقوقی آن کشور به حساب می‌آید که حافظ منافع علیا و ارزشهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی افغانستان است، موضوعی که در قانون اساسی درج می‌شود گویای اهمیت آن است. در بخشی از مقدمه‌ی قانون اساسی افغانستان حفظ محیط زیست سالم را یکی از اهداف قانون اساسی تلقی نموده است و ماده پانزدهم قانون اساسی افغانستان نیز دولت مکلف را به اتخاذ اقدامات و تدابیر در راستای حفظ محیط زیست می کند. در این ماده چنین مقرر می کند: «دولت مکلف است در مورد حفظ و بهبود جنگلات و محيط زيست تدابير لازم اتخاذ نمايد.».
با این وجود، یکی از نقص های که قانون اساسی افغانستان در این موضوع به خصوص دارد، دسترسی به محیط زیست مطلوب، آب آشامیدنی سالم و هوای پاک از جمله‌ی حقوق اساسی شهروندان افغانستان به شمار نیامده است که در این صورت دارای تضمین حقوقی بیشتر می‌گردید و امکان تعدیل در آن بسیار کاهش می یابید. با اینکه قانون اساسی افغانستان یکی از بهترین قوانین اساسی است، این یک نقص فاحش در آن به حساب می‌آید.
2. قانون کود جزا
قانون جدید مجازات افغانستان که کود جزا نامیده است، در تاریخ 1 حمل سال 1398 در روز نامه رسمی نشر شد و مطابق بند 1 از ماده 916 آن، نه ماه بعد از تاریخ نشر نافذ شده است. این قانون تخریب و ایجاد آلودگی در محیط زیست را جرم تلقی نموده و برای اشخاص مرتکب و متخلف مجازات نسبتاً سنگین را پیش بینی کرده و مقررات مناسب را در راستای حفظ محیط زیست وضع نموده است. باب یازدهم این قانون در چهار فصل از ماده 807 تا ماده 850 شامل 43 ماده، به جرایم مرتبط علیه محیط زیست و مجازات مرتکبان آن اختصاص می‌یابد.
در این 43 ماده بخش های مختلف محیط زیست را نشاندهی می کند و مجازات اشخاص که مقررات محیط زیست را مراعات نمی‌کنند، تعیین می کند. در بند اول ماده 807 جرم محیط زیستی را تعریف می کند و در این بند پخش و مخلوط نمودن مواد مضر و آلوده کننده به آب، خاک، هوا و زمین به اندازه‌ی که کیفیت فزیکی، کیمیاوی یا بیولوژیکی آنها به انسان یا سایر موجودات زنده، گیاهان یا بناها مضر باشد، جرم انگاشته و شخصی که مرتکب آن شود به حبس محکوم نموده است و در بند 2 این ماده نیز به مسؤولیت مدنی و کیفری مجرمین محیط زیستی اشاره نموده و مقرر کرده است که هر گاه جرم های فقره اول به صدمه‌ی جسمی، روحی و مرگ شخص منجر گردد، مرتکب علاوه بر حبس طویل به جزای این جرم های مرتکب شده، نیز محکوم می‌گردد.
در فصل اول این باب مخصوص به احکام محیط زیستی به احکام کلی و مجازات پیش بینی شده، می پردازد و فصل دوم آن اختصاص به جرایم مربوط به جنگل ها و مجازات آن و خرید و فروش جنگل دولتی دارد و در فصل سوم ایجاد آلودگی در آب و منابع آبی و جرایم مربوط به منابع آب و مجازات آن، اختصاص یافته و در فصل چهارم احکام مربوط به تخریب زمین ومجازات آن پیش بینی شده است.
لذا می توان نتیجه گرفت که قانون جدید مجازات افغانستان در راستای حفظ محیط زیست و عدم ایجاد آلودگی در آن مجازات مناسب و بازدارنده وضع نموده است که می تواند در صیانت از محیط زیست تأثیر گزار باشد.
3. قانون محیط زیست
قانون محیط زیست افغانستان در 9 فصل شامل 78 ماده مصوب و در تاریخ 12\ 10\ 1385 در روز نامه رسمی نشر و نافذ گردید.
در ماده 2، اهداف قانون محیط زیست که این قانون در راستای نیل به آن وضع شده، آمده است و حفاظت صحت بشری، حیوانی و نباتی و بهبود وضع معیشت آنها، تامین منافع و نیازمندیهای نسل فعلی و آینده مرتبط با محیط زیست، حفظ میراثهای طبیعی و فرهنگی و تسهیل در امر بازسازی و رشد دوامدار اقتصاد ملی، از جمله اهداف این قانون برشمرده شده است.
فصل نخست آن شامل 8 ماده اختصاص به احکام کلی این قانون را دارد و فصل دوم دارای 4 ماده،وظایف و صلاحیتهای اداره ملی حفاظت از محیط زیست را مشخص نموده است و فصل سوم شامل 14 ماده، پلان گذاری ها، برنامه ریزی‌ها، طرز العمل‌ها و تنظیم فعالیت‌های محیط زیستی جهت صیانت از محیط زیست را تبیین می کند و فصل چهارم شامل هفت ماده جهت کنترل آلودگی های محیط زیستی به احکام مربوط به منع ایجاد آلودگی اختصاص یافته است، در فصل پنجم جهت حفظ و تنظیم منابع آب تدابیری اتخاذ نموده است و در فصل ششم به تنوع حیات، حفاظت و تنظیم منابع طبیعی مقررات وضع کرده است و در فصل هفتم جهت آگاهی عمومی و معلومات محیط زیستی و آموزش حفاظت از محیط زیست اقدامات اندیشیده است و در فصل هشتم مجازات قانونی و مسؤولیت اشخاص حقوقی بیان گردیده و در فصل اخر به احکام متفرقه مرتبط با محیط زیست مقرراتی وضع نموده است.
در این گزارش خلاصه ای از این قانون نسبتاً جامع مربوط به محیط زیست افغانستان ارائه شد که تبیین مفصل آن از عهده این مقاله مختصر بیرون است. در ماده 8 این مقرر شده است که هیچ شخص حق ندارد که باعث آلودگی محیط زیست شود و این قانون برای آغاز فعالیت پروژه ‌های انکشافی و توسعه‌ای اشخاص را ملزم نموده است که قبل آغاز فعالیت طرح اثرات پروژه بر محیط زیست را تهیه کنند.
الف) تهیه طرح بررسی اثرات پروژه‌ها بر محیط زیست
در ماده 21 این قانون آمده است که : تطبیق کنندگان پروژه‌ها، پلان‌ها یا فعالیت‌های که تأثیرات سوء آن بالای محیط زیست متصور است، مکلف‌اند اجرائات کامل مبنی بر ارزیابی بین المللی اثرات محیط زیستی را در رابطه به چنین اقدامات به موافقه‌ی اداره ملی حفاظت محیط زیست رعایت نمایند. لذا در علمیات نفتی مطابق این ماد باید قبل از آغاز آن جنبه های محیط زیستی آن را رعایت نمایند تا از آلوگی های احتمالی جلوگیری گردد. در ماده سیزدهم این قانون نیز آمده است که: انجام فعالیتها یا تطبیق پروژه‌ها و پلان‌های که بالای محیط زیست تأثیرات سوء وارد می کند، جواز ندارد، مگر اینکه حکم مندرج ماده شانزدهم این قانون در زمینه رعایت گردیده باشد. این قانون در ماده چهاردهم اشخاصی را که پروژه ها را تطبیق می کنند یا انجام آن را درخواست دارند، ملزم می کند که معلومات دقیق قبلی خود را جهت ارزیابی مثبت و منفی آن بر محیط زیست به اراده ملی حفاظت از محیط زیست ارائه نمایند. در این ماده آمده است که اداره ملی محیط زیست بعد از مطالعه پلان و با مشوره ی کمیته ی اختصاصی ارزیابی اثرات محیط زیستی تنها در صورت با پروژه ها به صورت مشروط یا غیر مشروط موافقت می کند که اثرات منفی آن پروژه بر محیط زیست جزئی باشد و در صورتی که در اجرای پروژه آثار منفی عمده بر محیط زیست محتمل باشد، تطبیق کننده و یا پیشنهاد دهنده پروژه مکلف هستند که طرح کاهش اثرات منفی محیط زیست را آماده نموده و به اداره ملی حفاظت از محیط زیست ارائه نماید. بر اساس مواد 13، 14، 16 قانون محیط زیست، اشخاصی که پروژه‌های نفتی اعم از اکتشاف، توسعه، بهره‌برداری، حمل و نقل و تصفیه نفت و فراورده‌های نفتی انجام می‌دهند قبل آغاز اجرای عملیات، طرح اثرات محیط زیستی آن را به اداره ملی حفاظت محیط زیست ارائه نمایند و موافقت کتبی آن را به دست بیاورند و در غیر این صورت نمی توانند هیچ گونه فعالیتی برای تطبیق پروژه ی خودانجام دهند.
ب) عدم آغاز پروژه بدون صدور مجوز کتبی از اداره حفاظت محیط زیست
و در ماده شانزدهم آمده است که اداره ملی حفاظت از محیط زیست، طرح کاهش اثرات منفی پروژه بر محیط زیست را با مشوره‌ی هیئت تخصصی بررسی می کند و اگر به این نتیجه برسد که تطبیق پروژه یا انجام فعالیت موجب آثار منفی غیر قابل قبول می گردد یا تدابیر کاهش اثرات منفی بر محیط زیست کافی نیست، اداره ملی حفاظت محیط زیست اجازه نامه صادر نمی کند. در ماده نهم این قانون یکی از صلاحیتهای اداره ملی حفاظت از محیط زیست را صدور اجازه نامه دانسته است. لذا هیچ پروژه ای بدون مجوز از اداره محیط زیست فعالیتهای خود را نمی تواند آغاز کند.
در ماده 77 این قانون نیز به این امر تصریح گردیده است؛ اشخاصی که جواز نامه و اجازه نامه‌های مندرج قانون مواد معدنی و سایر اسناد تقنینی را که محیط زیست به اثر آن متأثر می گردد، حصول نموده اند، تنها در صورتی می توانند به فعالیتهای مربوط بپردازند که موافقت کتبی اداره ملی حفاظت محیط زیست را بدست آورده باشند.
ج) پیش بینی مجازات
در ماده 70 این قانون برای اشخاص که این قانون را نقض نمایند، مجازاتهای پیش بینی شده است؛ در بند 1 این ماده مقرر شده است که هر گاه دارنده‌ی جواز نامه، اجازه نامه یا اجازه صادر شده، مرتکب یکی از اعمال که در ادامه ماده ذکر شده است، گردد، متخلف تلقی شده و مطابق این قانون مجازات می شود اگر این اشخاص عمدا از شرائط مندرج در اجازه نامه تخطی نموده باشند، به حبس متوسط و جزای نقد معادل خسارت وارده یا هر دو محکوم می‌شوند و در صورتی که به احکام این قانون عمداً عمل نکنند، به حبس الی شش ماه یا جزای نقدی معادل خسارت وارده محکوم می شوند و در صورتی که اطلاعات گمراه کننده و نادرست عمداً ارائه نموده باشند، حسب احوال به حبس الی سه ماه یا جزای نقدی معادل خسارت وارده یا هر دو محکوم می شوند و در صورتی که از اجرائات، تنفیذ صلاحیتها یا انجام وظایف قانونی مفتش عمدا ممانعت نمایند، حسب احوال به حبس الی سه ماه یا جزای نقدی الی صد هزار افغانی یا هر دو محکوم می‌شوند. در بند 2 این ماده نیز تصریح شده است که به اداره ملی حفاظت محیط زیست صلاحیت داده شده است که سایر اشخاص متخلف از احکام این قانون را به جریمه نقدی محکوم کند.
د) رجحان داشتن قانون محیط زیست
از آنجایکه قانون محیط زیست یک قانون خاص به حساب می‌آید، یکی از ویژگی های این قانون مقدم بودن آن نسبت به دیگر قوانین نافذ کشور است و در ماده 76 این قانون نیز به این امر تصریح شده است که در صورتی که احکام این قانون با سایر قوانین نافذه که تطبیق آن بر روی محیط زیست اثرات منفی وارد نماید، تناقض داشته باشد، احکام این قانون ارجحیت دارد.
4. قانون نفت و گاز
قانون جدید نفت و گاز افغانستان که در سال 1396 تصویب و با نشر به تاریخ 13\6\ 1396 در روز نامه رسمی نافذ گردید، دارای 9 فصل و 78 ماده است و این قانون یکی از قوانین نسبتاً جامع و پیشرفته در وضع مقررات مربوط به اکتشاف، توسعه، استخراج، حمل و نقل و تصفیه نفت و گاز به حساب می‌آید.
مواد 59، 60، 61، 62، و 63 قانون نفت و گاز افغانستان به احکام مربوط به محیط زیست در عملیات نفتی اختصاص پیدا نموده‌اند. از آنجایی که در عملیات نفتی احتمال تخریب و آلودگی محیط زیست اعم از خاک، هوا و آب و منابع آبی بسیار بالا است و بیشترین آلودگی محیط زیست از این طریق ایجاد شده است، مواد فوق جهت حفظ محیط زیست در اکتشاف و استخراج نفت و گاز مقررات مناسب پیش بینی شده است که رعایت این مقررات به میزان قابل توجهی اثرات آلودگی نفتی بر محیط زیست را می تواند کنترل نموده و کاهش دهد.
الف) طرح ارزیابی تبعات محیط زیستی
قانون جدید نفت و گاز اشخاص حقیقی و حقوقی طرف قراردادهای عملیات نفتی مکلف کرده است که قبل از آغاز هر گونه فعالیت در اجرای پروژه‌ها طرح حفاظت محیط زیست را تهیه نمایند و در این طرح اثرات اجرای پروژه نفتی بر محیط زیست را به صورت دقیق ارائه نمایند و این یکی از جنبه‌های قوت این قانون به حساب می‌آید.
در ماده 59 این قانون پیش بینی شده است که طرح حفاظت محیط زیست در عملیات بالا دستی نفت و گاز جهت ارزیابی محیط زیست، شرح ایکو سیستم قبل از آغاز مرحله تولید انکشافی تهیه شده و این طرح حاوی انواع حیوانات، نباتات، و پرندگان بومی، کیفیت خاک، کیفیت هوا، آب‌های زیرزمینی و سطحی و زیست موجودات زنده باشد. در بند 2 این ماده آمده است که تاثیر عملیات نفتی بر مردم آن منطقه نیز باید در طرح حفاظت محیط زیست گنجانده شود. برنامه‌های مدیریتی و راه‌های حفظ محیط زیست، رفع یا کاهش آلودگی و جبران خسارتهای وارد شده بر مردم آن منطقه نیز باید در طرح ارائه گردد.در این طرح دو هدف دنبال می شود؛ نخست؛ اینکه به مقامات اطلاع می دهد که اجرای این پروژه چه تبعات زیست محیطی را در پی دارد. دوم؛ اینکه راه‌های مقابله با اثرات منفی زیست محیطی ارائه شود با توجه به آنها تبعات منفی محیط زیست کاهش یابد.
طرح ارزیابی تبعات احتمالی پروژه‌های نفتی رعایت ضوابط و مقررات محیط زیست را امکان پذیر می‌سازد.
ب) طرح احیای محیط زیست
با رعایت کامل ضوابط محیط زیست در عملیات نفتی هم ناگزیر است که تبعات منفی بر محیط زیست نداشته باشد، چون امکان ندارد اجرای پروژه نفتی بدون اثرات منفی بر محیط زیست باشد، لذا لازم است که برای احیای محیط زیست به صورت طبیعی طرحی آماده نمایند که در صورت اتمام پروژه و تعطیلی عملیات نفتی با اجرای آن طرح محیط زیست آسیب دیده به صورت نخست برگردد. لذا، در قانون پیش بینی شده که باید طرح احیای محیط زیست قبل از آغاز فعالیت تهیه شود و در آن طرح راه‌کارهای احیای محیط زیست و راهای اجرای آن پیش بینی شود تا محیط زیست بعد از تعطیلی پروژه به حالت طبیعی اعاده گردد. در بند 5 ماده 59 قانونگزار پیش بینی کرده که طرف قرار دادهای نفتی بالا دستی مکلفند که برای احیای محیط زیست که در اثر عملیات نفتی آسیب دیده است، طرح خود را قبل از آغاز فعالیت تهیه نموده و در آن چگونگی اعاده منطقه‌ی مورد اجرای پروژه به حالت طبیعی را باید پیش بینی نماید.
ج) اداره حفظ محیط زیست
در ماده 6 قانون نفت و گاز پیش بینی شده است که در وزارت معادن و پترولیم اداره حفظ محیط زیست ایجاد گردد و این اداره موظف به همکاری با اداره ملی حفاظت محیط زیست بوده و مسؤولیت نظارت بر رعایت ضوابط محیط زیست بر اجرای پروژه‌ها دارد و ارزیابی طرحهای زیست محیطی پروژه‌های نفت و گاز نیز به عهده این اداره است و صلاحیت تعطیلی پروژ‌ها و واگذاری آنها نیز از وظایف این اداره می باشد.
د) ارائه گزارش حوادث
پیمان کار موظف است که در حین اجرای پروژه نفتی از بروز حوادث جدی و خطرات قریب الوقوع به اسرع وقت به مقامات مربوط گزارش دهد و این تکلیف در ماده 62 قانون نفت و گاز پیش بینی شده است.
طرف قرارداد در عین حالیکه به مقامات مربوط گزارش می دهد با توجه به طرح مدیریتی، باید تدابیری اتخاذ نماید که از بروز حوادث جلوگیری کند یا خطرات حوادث را کاهش دهد.
بنابر این ارائه گزارش تبعات منفی زیست محیطی با مقامات مربوط در قانون پیش بینی شده است که می تواند از آلودگی های بیشتر محیط زیست جلوگیری نموده و اثرات آن را کاهش دهد.
فهرست منابع
1. قانون اساسی افغانستان
2. قانون کود جزای افغانستان
3. قانون محیط زیست افغانستان
4. قانون نفت و گاز افغانستان
5. امین حسین سحر، موشوعة التلوث البیئی، عمان، 2010.
6. سینا دو براردان و فردیس محمد زاده،ماهنامه طب جنوب، شماره 1، 1393، بررسی تاثیر آلاینده‌های صنایع نفت و گاز بر انسان و محیط زیست.
7. شیروی، عبد الحسین، حقوق نفت و گاز، چاپ سوم، 1395.
8. عبد الكريم حسن بلال ، الاسلام و البیئة، هـ1437
9. عزیز الله فهیمی و علی عرب زاده: مبانی فقهی حقوق محیط زیست، پژوهش نامه حقوق اسلامی سال سیزدهم، شماره اول، 1390.
10. محمد حیدرپور، محمد علیایی؛ مجله علمی- پژوهشی، «عمـران مــدرس»، دوره سیزدهم، ویژهنامه، بهار 1392، انتشار آلودگیهاي نفتی در خاك تحت تأثیر شرایط مختلف خاك و آلاینده.
11. مشهدی، علی، مجموعه قوانین و مقررات محیط زیست در صنعت نفت، 1393، انتشارات خرسندی، چاپ اول، 1393.