نجاشی در رجال فرموده است: شیخ کلینی (ره) در مدت زمان بیست سال، کتاب بزرگ و ارزشمند «کافی » را تدوین و در سال 329 در بغداد دارفانی را وداع نموده است . البته نجاشی بیان نکرده است آن بیست سالی که کلینی (ره) صرف تدوین «کافی » نموده (1) است، از چه زمانی شروع و در چه زمانی پایان یافته است . چنین برمی آید که زمان تدوین «کافی » بین 300 تا 320 ; یعنی، در حدود چهل سال بعد از آغاز غیبت صغری بوده است .
کلینی (ره) در کتاب خود، هشت باب در بیست صفحه را به حضرت حجت (عج) اختصاص داده است که دو باب از آن، درباره بحث غیبت حضرت – البته بدون عنوان علت غیبت است .
باب اول، بابی نادر درباره «غیبت » و شامل سه خبر است که هیچ کدام بیانگر علت غیبت نیست .
باب دوم، شامل سی حدیث است .
حکمت یکم . امتحان و آزمایش
امام کاظم فرمود: (2) «و همانا برای صاحب امر، غیبتی است تا اینکه کسانی که قائل به آن بوده اند از این امر برمی گردند . همانا آن محنتی از جانب خدااست که خداوند به سبب آن، بندگان و خلق خود را می آزماید .»
امام صادق، علیه السلام، فرمود: «به خدا قسم; امامتان سال ها از روزگار شما، غیبت می کند و بدین جهت آزمایش خواهید شد ; تا اینکه گفته می شود: او مرده است و یا خدامی داند به کدام بیابان سر نهاده است .»
به نقل از امام صادق (ع) در خبر پنجم امده است که فرمود: (3) «همانا برای قائم (عج) قبل از آنکه قیام کند، غیبتی است . . . همانا خداوند تعالی، دوست دارد که شیعیان را بیازماید . پس در آن زمان کسانی که باطل گرا هستند، شک می کنند» .
سپس مرحوم کلینی (ره) برای این معنا، باب مستقلی به عنوان «المتحیص و الامتحان » باز نموده و شش خبر از ائمه اطهار (ع) آورده است، منصور صیقل نقل می کند: من و حارث بن مغیرة و تعدادی از شیعیان، نشسته بودیم و با هم سخن می گفتیم و امام (ع) کلام ما را می شنید که به ما فرمود: «شما کجایید؟ هیهات! هیهات! نه به خدا قسم! آنچه که چشم به راه آن هستید، واقع نمی شود; مگر آنکه غربال شوید .
نه به خدا قسم! آنچه چشم به راه آن هستید واقع نمی شود; مگر آنکه بررسی شوید . نه به خدا قسم! آنچه چشم به راه آن هستید واقع نمی شود، مگر آنکه جدا شوید . نه به خدا قسم! آنچه چشم به راه آن هستید، واقع نمی شود; مگر پس از ناامیدی . نه به خدا قسم! آنچه را که چشم به راه آن هستید، واقع نمی شود، مگر آن گاه که هرکس بدبخت شود و هرکس خوشبخت است، وشبخت شود» . (4)
این خبر با موضوع ارتباط دارد و دیگر اخبار در مطلق امتحان است . و بیش از این گذشت شیخ کلینی (ره) هیچ یک از این روایات را عنوان «علت غیبت » نداده است . و باز این معنا خواهد آمد که شیخ طوصی می گوید: امکان ندارد ازمایش الهی علت غیبت باشد .
حکمت دوم . ترس بر جان
حدیث های شماره 5، 9، 18، 29 را شراره از امام صادق (ع) نقل کرده است و همگی بر این حکمت اذعان دارند . البته به نظر می رسد آنها یک «خبر واحداند» که سه طریق دارند . کوتاه ترین آنها، حدیث شماره 9و 18 و طولانی ترین آنها حدیث شماره 29 است . کامل ترین این خبرها، حدیث شماره 5 است که زرارة در ضمن آن می گوید: «شنیدم اباعبدالله فرمود: همانا برای قائم (عج) قبل از آنکه قیام کند، غیبتی است گفتم: چرا؟ فرمود: می ترسد و بادستش به شکمش اشاره کرد» . (5)
حکمت سوم . برای آنکه بر او بیعتی نباشد .
در خبر 27 از اخبار «باب غیبت، هشام بن سالم روایت می کند که حضرت صادق (ع) فرمود: «قائم (عج) قیام می کند، درحالی که در گردن او عهد و بیعتی نیست » . (6)
نعمانی و اولین کتاب در غیبت
در اوائل دوران غیبت صغری در شهر نعمانیه، ابراهیم بن جعفر صاحب فرزندی متولد شد که او را محمد نامید .
محمد علوم اولیه را در نزد پدرش آموخت، سپس در طلب علم به بغداد کوچ کرد و در آنج سکونت گزید .
در اوایل قرن چهارم شیخ کلینی (ره) از ری به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا در طول بیست سال، کتاب «کافی » را تدوین نمود . شیخ ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی برای طلب علم به محضر ایشان می رفت و کتاب کافی را برای ایشان می نوشت (7) تااینکه کلینی در سال 329 وفات یافت .
در آن روزها شهر حلب و شام، تابع مصر بود و کافورا خشیدی بر آنها حکومت می کرد . در حلب سیف الدولة علی بن عبدالله بن حمدان در سال 333 حاکم شده بود . وی بر شام و الجزیره، دست یافت . و شاعران و عالمان بزرگ، از جمله نعمانی، بر او وارد می شدند .
بعد از حدود ده سال در اواخر سال 342 نعمانی کتاب «غیبة » را بر کاتبش درباره محمد بن ابی الحسن الشجاعی املا کرد (8) و در مقدمه آن درباره سبب تالیف این کتاب آورده است:
«گوده هایی را دیدم که به مذهب تشیع منسوب و به پیامبر اکرم (ص) وابسته بوده و قائل به امامت می باشند . اما آنان دچار تفرقه و چند دستگی شده و واجبات الهی را سست می گرفتند و محرمات الهی را سبک می شمردند . برخی در حق اهل بیت غلو کرده و برخی دیگر هم کوتاه می آمدند .
همگی جز تعداد کمی از آنها در مورد امام زمان و ولی امرشان به شک افتاده اند; در حالی که خداوند او را به علم خود به علت گرفتاری های که به واسطه غیبت ایجاد شده، برگزیده است . پیوسته این دو دلی و شک در دل های آنها اثر گذاشته است .
همانطور که امام علی (ع) به کمیل بن زیاد در وصف طالبان علم و حاملان آن فرمود: «کسی که تسلیم اهل حق است، اما بینشی ندارد، در اولین برخورد با شبهه، شک در دل او راه می یابد» ; تا آنجا که آنها را به وادی گمراهی، سرگردانی، کوردلی و انحراف می کشاند و از آنها، جز اندکی که بر دین خدا ثابت قدم اند – باقی نماند . اینان به ایمان خداوند چنگ زده و از راه راست منحرف نگشته اند و تنها برایشان است که وصف «فرقه ثابت بر حق » محقق گشته و راست آمده است . بادهای مخالف، آنان را نلرزاند، فتنه و آشوب ها به آنها آسیبی نرساند .
پرتو در وغین سراب، آنان را نفریبد; زیرا این گروه به حرف مردم و تقلید این و آن دیندار نشده اند تا با حرف آنها، از دین و مسلک خود خارج شوند .
به جان خویش سوگند! هیچ کس به وادی گمراهی، سرگردانی و فتنه حوادث وارد نشده و دچار خروج از راه راست و افتادن به دامان مذاهب بیهوده و باطل نگردیده است; مگر به جهت کم بهره بودن او از روایات و علم و بی نصیب بودن از بینش و شعور . این بدبختی ها هرگز در جست و جوی علم، کوششی نمی کنند و برای به دست آوردن و بازگو کردن روایت، از سرچشمه پاک و به دور از آلودگی به خود زحمت نمی دهند . هر چند اگر بر ایشان روایت هم می شد، بدون اینکه معنای آن را بفهمند، همانند کسانی اند که برایشان روایتی نقل نشده است .
بیشتر کسانی که به این مذاهب گام نهاده اند، دارای یک از این چند حالت بوده اند: عده ای از آنان، کسانی اند که بدون اندیشیدن و دقت و از روی ناآگاهی، وارد آن شده اند . به مجرد برخورد با اندک شبهه ای گمراه و سرگردان می شوند . عده ای دیگر، کسانی اند که به دنبال طلب دنیا هستند و همین که گمراهان و دنیاپرستان نظر آنها را به سوی دنیا جلب کنند، منحرف گشته، دنیا را بر دین مقدم می دارند و دین را فدای دنیا می کنند .
این در صورتی است که آنان با سخنان عوام فریب و بیهوده فریب شیاطین را خورده اند .
گروهی نیز به جهت ریاکاری و برخورداری از حسن ظاهر، خود را با لباس مذهب می آرایند و هدف شان ریاست است که تمام علاقه آنها در آن خلاصه شده; بدون اینکه کوچک ترین اخلاص و اعتقادی به حقانیت آن داشته باشند . پس خداوند هم نعمت نکو را از آنان سلب کرده، روزگارشان را دگرگون می سازد و آتش خشم و عذاب خود را برای آنان آماده می کند .
عده ای دیگر، به دلیل بودن ایمان شان به آن گرویده اند; اما خودشان هم به درستی و حقانیت آنچه می گوید، اعتقاد محکمی ندارند .
پس خواستم که به خداوند عزوجل تقرب جسته باشم، به وسیله ذکر آنچه از جانب امامان معصوم و صادق آمده است; از امیرالمؤمنین گرفته تا آخرین امامی که از روایتی درباره غیبت منقول است . این غیبتی است که خداوند هرکس را که از درک آن و هدایت به سوی آنچه از معصومین صادق روایت شده، محروم نموده باشد ; چشم دل او را کور ساخته است . این روایات برای اهل حق، درستی آنچه روایت شده مسلم می دارد و بدان اعتقاد دارند و دلیل شان بر وقوع آن، موکد خواهد شد و آنچه را که هشدار داده بودند، تصدیق خواهد نمود» . (9)
گویا به نظر شیخ نعمانی (ره) آن شصت خبری که کلینی روایت کرده، برای برطرف کردن شهادت فراوان درباره این جماعت، در باره غیبت، کافی نبوده است . بنابراین نعمانی اولین کتاب مستقلی در باب غیبت (در 26 باب)، بر اساس احادیثی که بزرگان از ائمه (ع) نقل کرده بودند و در نزد او موجود بود، تدوین کرده است .
حکمت آزمایش
نعمانی در این 26 باب، بخشی را به علت یاحکمت غیبت اختصاص نداده است . البته عنوان باب یازدهم با چنین قرار داده است: «آنچه درباره تحمل مشقات و غربال کردن و چند دستگی ها در زمان غیبت رسیده است » .
در مقدمه نیز دو حدیث از احادیث وارد در این باب را ذکر کرده است . (10)
آری نعمانی در باب هفتم، تصریح دارد بر اینکه «تمحیض » علت غیبت است: «و غیبت خداوند آن را فرموده، به جهت تدبیری که بای بشر مقرر کرده، به وسیله واقع شده در آزمایش و امتحان و زیر و رو غربال شدن برای تصفیه کسانی که ادعای این امر را (تشیع) می کنند . (11)
و آزمایش بندگان و امتحان و تمییز ایشان با غیبت او برای پدید آمدن افراد خالص و صافی از شیعیان است . این امر از رهگذر پایداری بر امور او و اقرار بر امامتش و دینداری خدا حاصل می شود; با ایمان به اینکه او (حجت) حق است و وجود دارد و زمین از او خالی نمی ماند; اگر چه شخص او غایب باشد، به خاطر تصدیق و باور و یقین داشتن بیتمامی آنچه رسول خدا و امیر المؤمنین و ائمه (ع) فرموده اند و بعد از غیبتش به هنگام ناامیدی مردم از او قیامتش را با شمشیر بشارت داده اند» . (12)
این باب را با این جمله به پایان می رساند: «غیبت امام، علیه السلام، در این عصر برای پاک ساختن کسی است که خالص شدنی است و برای نابودی کسی که هلاک شدنی است و نجات هرکس که باپایداری بر حق، اهل نجات است و بر طرف ساختن شک و تردید و یقین آوردن به آنچه از امامان وارد شده است .
ناگزیر این اندوه باید پیش اید، سپس زمان خواست خدا مرا برسد; نه آن زمان که مردم بخواهند . خداوند ما و شما را – ای ماعت با ایمان شیعه که پیوسته دست به ریسمان خدا دارید به دستورات او گردن می نهیند – از آن ها قرار دهد که از گرفتاری غیبت نجات می یابند که در آن هرکس خواست خود را گزیند و به اختیار پروردگارش راضی نشود و خواستار شتاب در تدبیر خدای سبحان گردد و آن چنان که مامور باشد صبر نکند» . (13)
از جمله روایات نعمانی در این باب، روایتی است که امام صادق (ع) از امام علی (ع) نقل کرده است که فرمود: «خداوند در آخرالزمان مردی از فرزندان مرا برمی انگیزد، خونخواهی می کند و از میان آنها غایب می شود، برای آنکه اهل گمراهی از دیگران جدا شوند» . (14)
سپس ایشان روایتی را بیان می کند که کلینی از امام کاظم نقل کرده است; از امام صادق روایت نموده است: «همانا خداوند قلوب شیعیان را امتحان می کند» . (15)
و در ادامه روایاتی را که کلینی از امام باقر (ع) و امام رضا (ع) نقل کرده است، ذکر می کند . (16)
سپس نعمانی روایتی را ذکر می کند که کلینی از هشام بن سالم به نقل از امام صادق روایت کرده است: «قائم قیام می کند در حالی که عقد و عهد و بیعت کسی در گردن او نیست » . (17)
نعمانی و علت ترس بر جان
کلینی خبر داده از امام صادق (ع) یا امام باقر (ع) را با چهار سند نقل می کند که نعمانی دارالغیبة، همین خبر را ذکر کرده و دو طریق دیگر به آن افزوده است . (18)
وی برای خبر مفضل بن عمر از امام باقر یا امام صادق، علیه السلام، سه طریق ذکر کرده است: «زمانی که حضرت قائم قیام کند این آیه را می خواند «پس از شما فرار کردم آن زمانی که از شما ترسیدم » . سپس مرحوم نعمانی نویسد: در این احادیث مصداق قومش است: «در او سنتی از حضرت موسی است و آن اینکه او ترسیده است و در کمین است » . (19)
کراهت تعیین وقت ظهور
چنان که گفته شد، کلینی در کافی، هشت باب را به صاحب الزمان (عج) اختصاص داده است . عنوان باب ششم «اکراهیة التوقیت » می باشد و در آن دو خبر از امام باقر، علیه السلام، و پنج خبر از امام صادق (ع)، در نفی تعیین وقت ظهور ذکر کرده است، اما این سخن باقی می ماند که چرا کلینی (ره) از این باب به «کراهت » تعبیر کرده است نه «حرمت » .
شاید علت آن اخباری است که از ائمه، علیهم السلام، نقل شده است; خصوصا آنکه نعمانی دو حدیث از امام صادق (ع) در همین باب نقل می کند وی حدیث اول از کلینی بنویسند علی بن ابی حمزه البطائی از امام صادق روایت می کند که آن حضرت فرمود:
«صاحب این امر از غیبتی ناگزیر است . . . و با وجود سی تن (یابه همراهی 30نفر) در آنجا وحشت و ترسی نیست » .
حدیث دوم – (ح 90) را هم با سند فوق از امام صادق (ع) نقل کرده است که: «قائم فرزندان من برابر عمر حضرت ابراهیم که 120 سال عمر می کند و به صورت جوان رشیدی 32 ساله آشکار می گردد» .
سپس اضافه می کند: این گفته تنها برای آرامش بخشیدن به شیعیان و نزدیک نشان دادن آن است ; زیرا ایشان خود فرموده اند: «ما زمانی را تعیین نمی کنیم و هرکس تعیین وقتی را از ما برای شما روایت کرد، او را تصدیق نکنید و از اینکه او را دروغ زن بخوانید، هراس نداشته باشید و بدان گفته عمل نکنید (20)
سپس نعمانی، بابی ار تحت عنوان «روایاتی که در نهی از تعیین وقت ظهور و بردن نام حضرت وارد شد،» مطرح می کند و رد آن پانزده خبر می آورد که کلینی (ره) روایت آخر آن را در کافی در باب «کراهت تعیین وقت » وارد کرده است .
کلینی حدیث ششم آن را در کافی به سند حسن بن علی بن یقطین از برادرش حسین به نقل از پدرشان از امام کاظم (ع) ذکر کرده است که آن حضرت فرمود «ای علی: تاکنون دویست سال است که شیعه با امیدها و آرزوها پرورش داده شده است » . یقطین پدر علی از موالی بنی عباس بود . ایشان به پسرش گفت: چرا آنچه به ما گفته شد (خلافت بنی العباس) واقع شد ولی آنچه به شما گفته شد، صورت نگرفت؟ علی به او پاسخ داد «آنچه به ما و شما گفته شد هر دو از یک جا بیرودن آمده است، جز اینکه زمان کار شما فرارسید . بنابراین فورا به شما داده شدو همان طور که گفته شده بود انجام پذیرفت، ولی زمان کار ما فرانرسیده است . بنابراین به امید و آرزو ما را سرگرم نموده اند، زیرا اگر به ما گفته می شد، این امر نخواهد شد، مگر پس از گذشت دویست سال یا سیصد سال، حتما دل ها سخت می شد و بیشت مردم مسلما از ایمان به اسلام برمی گشتند و می گفتند: چقدر سریع و نزدیک ست برای آنکه دل های مردم به ایمان نزدیک شود و فرج را نزدیک بنمایاند» . (21)
صدوق و دومین کتاب در غیبت
ظاهرا علی بن بابویه قمی، حدود سال 260 (سال وفات امام حسن عسکری) به دنیا آمده است . شیخ طوسی در «الغیبه » به سند خود از مشایخ اهل قم، روایت کرده است که ایشان گفته اند: ابن بابویه با دختر عمودی خود، ازدواج کرد و صاحب فرزندی یشد . سپس به شیخ ابی القاسم الحسینی بن روح نامه ای نوشت که از محضر حضرت حجت بخواهد که دعا کند تا خداوند فرزندان فقیهی به او روزی دهد .
جواب آمد: «تو از این (خانم) صاحب فرزندی نخواهی شد، ولی مالک کنیزی دیلمی خواهی شد که از او صاحب دوفرزند فقیه می شوی » .
این قضیه در اوایل سفارت حسین بن روح، بعد از سال 305 اتفاق افتاد . بنابراین واهدت صدوق حدود سال 307 ; یعنی، قبل از پنجاه سالگی پدر بزرگوارش بوده است . ایشان وقتی به سن چهل سالگی رسید آوازه فضلش به همه جا از جمله شهر ری – رسید و اهل ری از او خواستند که به آنجا هجرت کند .
شیخ صدوق این پیشنهاد را پذیرفت و به آنجا مهاجرت کرد . ایشان در آنجا مشهور شد و آوازه شهرتش، پناه رکن الدین اباعلی الحسن بن بویه الدیلمی رسید و از ایشان خواست که نزد او حاضر شود و شیخ هم به مدت ده سال پیش او (22) ماند، تازمانی که برای زیارت امام رضا، علیه السلام، قصد سفر به خراسان را داشت . (23)
به نیشابور بازگشت و در آنجا اقامت گزید و متوجه شد بیشتر شیعیانی که نزد او رفت و آمد می کنند، در موضوع غیبت حیران و سرگردان اند و در امر قائم (عج) شبهاتی دارند . در این زمان شیخ بزرگواری از دانشمندان اهل قم (شیخ نجم الدین ابوسعید محمدبن الحسن بن الصلت القمی) شخصیتی اهل فضل و عمل بود، از بخارا آمده و بر ایشان وارد شد .
یک روز که آن شیخ بزرگوار با صدوق (ره) سخن می گفت، یادآور شد که با یکی از بزرگان فلسفه و منطق دیدار کرده و درباره ی حضرت قائم (عج) سخنی از او شنیده است که شیخ نجم الدین قمی را سرگردان و حیران کرده و در امر طول غیبت و انقطاع اخبار، او را به شک و تردید انداخته است و وی از صدوق (ره) خواست که در موضوع غیبت کتابی تالیف کند . شیخ نیز به او وعده داد که هنگام بازگشت به وطن خود (شهر ری) خواهش او را اجابت کند . (24)
وی هنگام بازگشت به شهر ری، تالیف کتاب «کمال ایدین و تمام النعمه در اثبات غیبت و برداشتن حیرت » را آغاز کرد .
صدوق (ره) نوشته است: به وسیله اخبار وارده از پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) در امر غیبت، نهایت کوشش و تلاش خود را در ارشاد مردم به حق و برگردانده آنان به راه راست نمودم . اما آنان به جای تسلیم و پذیرش (اخبار و روایات) به ارا و قیاس های عقلی روی آورده بودند (25) به همین دلیل ایشان قبل از آنکه با روایات پیامبر اکرم، صلی الله علیه و آله وسلم، و اهل بیت، علیهم السلام، فصل های کتاب را تنظیم کند، در شبهاتی می کند که با آرا و قیاس های عقلی و با اخبار ائمه اطهار آمیخته است .
او می نویسد: مخالفان ما گفته اند: بنابر قول شما بعد از وفات پیامبر اکرم ، صلی الله علیه و آله وسلم، یازده امام آمده اند که همگی با اسم و شخص خاص بین شیعه و اهل سنت معروف بوده اند . حال چنانچه صاحب زمان هم مانند آن امامان آشکار و معروف نباشد، امر امامت آن یازده امام هم بیهوده و فاسد می گردد .
با همان گونه که موضوع صاحب الزمان شما، به واسطه نبودن و عدم امکان وجود او در طول این مدت، فاسد و بیهوده است!
صدوق و علت ترس بر جان
صدوق (ره) در پاسخ به نوشته: می گوییم: ظهور حجت های الهی در مقامات خود، در زمان تسلط حکومت های باطل، روی حساب امکاناتی است که برای ارشاد و تدبیر مردم زمان خود داشته اند .
اگر وضعیت به گونه ای باشد که برای امام تاحدودی تدبیر و رهبری نسبت به دوستانش ممکن باشد، ظهور «حجت » لازم است و اگر هیچ گونه امکانی مناسب برای تدبیر و رهبری وجود نداشته باشد و حکمت الهی و تدبیر معنوی موجب پنهانی بودن او گردد، خداوند او را در پشت پرده غیبت پنهان می کند تا اینکه مدت غیبت بگذرد ; همان گونه که پس از مطالعه تاریخ همه حجت های خدا از پیامبران را وصیای سپس از وفات حضرت آدم تا این زمان، این گونه بوده است ; بعضی از آنها آشکار و برخی پنهان بوده اند . البته قرآن کریم هم به این سخن اشاره دارد که: «رسولانی را که داستان شان را از پیش برای تو گفتیم و رسولانی که قصد آنان را نگفته ایم » . (26)
همچنین عبدالحمید بن ابی الدیلم می گوید: امام صادق ، علیه السلام، فرمود: «ای عبدالحمید ; برای خدا رسولانی آشکار و رسولانی پنهان است ; زمانی که از خدا به حق رسولان آشکار خواست، از او به حق رسولان پنهان نیز بخواه » .
حجتهای خدا از زمان رحلت آدم تا پیدایش حضرت ابراهیم ، علیه السلام، او صیایی آشکار و پنهان بوده اند .
در زمان تولد حضرت ابراهیم، ظهور حجت امکان نداشت، چون نمرود فرزندان مردم سرزمین خود را برای یافتن ابراهیم ، علیه السلام، به قتل می رساند .
بنابراین خداوند، وجود حضرت ابراهیم و تولد او را پنهان کرد . تا آنکه مدت غیبت تمام شد و حضرت ابراهیم آنها را به وجود خود راهنمایی کرد و امر خود را ظاهر نمود ; زیرا اراده الهی بر این تعلق گرفت که حجت خود را بر مردم ثابت و دین خود را کامل کند .
از زمان وفات حضرت ابراهیم هم او صیایی بودند که حجت های خدا در روی زمین به شمار می آمدند و پشت سر هم وصایت را از یکدیگر، ارث می بردند و آشکار یا پنهان بودند تا زمان حضرت موسی، علیه السلام، .
در زمان حضرت موسی ، علیه السلام، نیز آن گاه که خبر تولد و وجود او منتشر شد، فرعون برای یافتن او، فرزندان بنی اسرائیل را می کشت . بنابراین خداوند همان گونه که در قرآن آمده است واهدات او را پنهان ساخت و همان طور که قرآن خبرداده مادرش او را در دریا انداخت; تا آنکه موسی ، علیه السلام، دعوتش را آشکار کرد و خود را به مردم شناساند . چون هنگام درگذشت حضرت موسی ، علیه السلام، رسید، او نیز اوصیایی داشت که حجت های خدا بودند تازمان ظهور حضرت عیسی ، علیه السلام، در عیان و یا نهان بودند .
عیسی ، علیه السلام، با دلایل روشن نبوت خود را از هنگام واهدت خود آشکارا به جهان نشان داد و براهین خویش را منتشر ساخت، زیرا مانعی از اظهار وجود خود نداشت و پش از وی اوصیایی که برخی عیان و گروهی پنهان بودند و این حجت های الهی تا زمان ظهور پیامبر ما وجود داشتند .
بعد از ظهور پیامبر اکرم ، صلی الله علیه و آله وسلم، لازم بود که آن حضرت – به روش پیامبران پیشین – اوصیایی خود را معین کند . پس همان طور که پیامبران گذشته اوصیای خود را مین کردند، پیغمبر اسلام نیز اولیای خود را مشخص کرد .
بین شیعه و اهل سنت، مشهور و معروف است که خلیفه ناحق معاصر امام حسن عسکری ، علیه السلام، برایشان ناظران و پاسدارانی گماشته بود و تا زمان وفات، آن حضرت را به دقت تحت نظر داشتند .
وقتی آن حضرت وفات کردند، تمام خدمتکاران و خاندان او را بازداشت نمود و زیر نظر داشتند و کنیزان آن حضرت را زندانی کردند و به دنبال فرزند نوزان او بازرسی دقیقی انجام دادند . از این رو سنت غیبت درباره آن حضرت، همانند سنت غیبت در حجت های گذشته جاری شد . (27)
محقق کتاب کمال الدین برای این قسمت از کتاب، عنوان «اثبات الغیبة والحکمة فیها» را قرار داده است . البته این عنوان برگرفته از اولین گفتار صدوق (ره) است که فرمود: حقیقت غیبت امام زمان (عج) روشن و دلیل آن پیروز است، باید آثار حکمت خدای عزوجل و تدبیر پابرجای او را درباره امامان گذشته سنجید که چگونه گردن کشان و فرعون منشان، در قرن های گذشته بر آنان چیده شدند . امروز هم می بینیم که پیشوایان کفر اهل دروغ و دشمنی و افترا و پرونده سازی، برهمه چیز مسلط شده اند . (28)
بنابراین صدوق (ره) در اینجا اقرار می کند که حکمت غیبت حضرت حجت (عج)، همانند حکمت پنهان شدن رسولان، انبیاو اوصیای گذشته است آنان به جهت ترس بر جان شان از دست فرعونیان و طاعونیان و کشته شدن شان قبل از اعمان رسالت خود، پنهان می شدند .
وی برای تصدیق این حکمت گذشته، ثابت و فراگیر، تنها به روایتی از امام صادق ، علیه السلام، استشهاد کرده است فرمود: «همانا برای خدا رسولانی آشکار و پنهان است » .
صدوق (ره) جزء دوم کتاب کمال الدین را با باب «در آنچه از امام صادق ، علیه السلام، در نقل بر قائم (عج) و غیبت او نقل شده » شروع می کند و در خبر 23 همان روایت سابق از امام صادق را در «ترس برجان » نقل می کند و ذیل روایت آورد: «جز آن که خداوند تبارک و تعالی دوست دارد که شیعیان را آزمایش کند» .
در خبر 32 هم ضمن تکرار «ترس برجان » اضافه می کند: «برای آنکه خداوند دوست دارد که خلق خود را آزمایش کند، پس در این هنگام است که باطلان به شک و تردید می افتند» . (29)
صدوق و حکمت آزمایش الهی
صدوق (ره)، در خبر 35 روایتی از مفضل بن عمر به نقل از امام صادق، علیه السلام، در آزمایش الهی ذکر می کند (30) و بعد از آن هم خبری از عبدالرحمن بن سیایة به نقل از امام ذکر می کند که فرمود: «چگونه خواهید بود آن گاه که بی امام و رهبر و دانش بمانید و از یکدیگر بیزاری بجویید، آن زمان که آزمایش و ممتاز شوید و غربال گردید» . (31)
در خبر 51 هم روایت دیگری از مفضل به نقل از امام صادق ، علیه السلام، ذکر می کند که فرمود: «ایام غیبت او طولانی شود، تا حق محض، عیان شود و ایمان از کدورت نفاق جدا گردد; به واسطه آنکه هر کس از شیعیان که بدطنیت باشد، از تشیع برگردد; آنهایی که آن گاه که امنیت و امکانات و جای گزینی در عهد حضرت قائم را احساس کنند خوف نفاقشان رود» . (32)
سپس وی بابی به عنوان «علت غیبت » باز می کند و در آن یازده خبر می آورد .
در خبر ششم، سریر صیرفی کوفی از امام صادق، علیه السلام، نقل می کند: «فرمود: همانا برای قائم است ما غیبتی است که زمانش طولانی است به گفتم: ای فرزند رسول خدا! چرا؟ فرمود: برای آنکه خداوند تبارک و تعالی ابا کرده است جز اینکه روش غیبت پیامبران در او جاری شود» .
صدوق این باب را با روایتی از عبدالله بن افضل هاشمی به پایان می رساند که گفت: «شنیدم امام صادق، علیه السلام، فرمود: صاحب الامر غیبتی دارد که از آن ناچار است ; همه باطل جویان در آن به شک و تردید می افتند . به امام عرض کردم: فدایت شوم! حکمت غیبت چیست؟ امام فرمود: سبب حکمت در غیبت او، همان سبب حکمت در غیبت کسانی از حجت های خدا است که پیش از او بودند» . (33)
وی در مقدمه کتاب خود و در بیان علت تالیف آن، خوابی را نقل می کند که هنگام بازگشت از زیارت امام رضا ، علیه السلام، در نیشابور، دیده بود . صدوق (ره) در آن خواب امام زمان (عج) را مشاهده می کند که بر در کعبه ایستاده است، او بر امام سلام می کند و امام هم جواب سلام وی را می دهد و به او می فرماید: «در باب غیبت کتابی بنویس و در آن غیبت های انبیا را ذکر کن » . (34) وی نیز غیبت های انبیا را در هفت باب و حدود سی صفحه ذکر می کند .
مراد صدوق (ره) از تقریر این حکمت ثابت و عام، این نبود که حکمت غیبت را در آن منحصر کرده و سایر حکمت ها را تصدیق نکند ; بلکه بدین معنا است که این حکمت را بر سایر حکمت ها مقدم دارد . شاید هم به جهت آن خواب و اشاراتی که از جانب امام بوده است .
البته این حکمت با حکمت «ترس بر جان بدون انجام دادن ماموریت » فرقی ندارد . برای این حکمت چهار خبر آورده است که راه آنها را از امام صادق ، علیه السلام، و امام باقر ، علیه السلام، روایت کرده است:
«امام باقر ، علیه السلام، فرمود: همانا برای قائم قبل از آنکه قیام کند، غیبتی است . زرراه می گوید: به امام عرض کردم: چرا؟ امام فرمود: می ترسد و به شکمش اشاره کرد» . در حدیث دیگر آمده است «امام باقر فرمود: همانا برای قائم (عج) قبل از ظهورش غیبتی است، زراره می گوید: به امام عرض کردم: چرا؟ امام فرمود: می ترسد و با دستش به شکمش اشاره کرد و زراره گفت: یعنی، کشته شدن » .
همچنین نقل می کند: «امام صادق ، علیه السلام، فرمود: ای زراره! برای قائم به ناچار غیبتی است، زراره می گوید: عرض کردم: چرا؟ امام فرمود: بر جان خود می ترسد و با دستش به شکمش اشاره کرد» .
در حدیث دیگری آورده است: «امام صادق ، علیه السلام، فرمود: برای قائم قبل از قیام کردن غیبتی است، زراره می گوید: عرض کردم: چرا؟ امام فرمود: برجان خود می ترسد (کشته شود)» .
صدوق و حکمت «برای آنکه بر او بیعتی نباشد»
صدوق (ره) قبل از اخبار این حکمت، ابتدا پنج خبر را می آورد که در واقع چهار خبر هستند ; زیرا خبر اول و پنجم هر دو یکی است . ابی بصیر از امام صادق ، علیه السلام، نقل کرده است: «صاحب این امر از میان مردم پنهان شود برای آنکه زمانی که خروج می کند، بیعت هیچ کس برگردن او نباشد» .
حدیث دوم و سوم را جیل بن صالح و هشام بن سالم، از امام صادق ، علیه السلام، نقل می کنند که اما صادق ، علیه السلام، فرمود: «قائم قیام می کند یا برانگیخته می شود ; در حالی که بیعت هیچ کس در گردن او نیست یا برای هیچ کس در گردن او بیعتی نیست » .
حسن بن علی بن فضال نیز از امام رضا، علیه السلام، نقل می کند: «گویا شیعه را می بینم که در وقتی که سومین فرزند مرا از دست می دهند، مانند چهار پایان در طلب چراگاه هستند، ولی نمی یابند ; برای آنکه امام شان از آنان پنهان است، عرض کردم: برای چه ای فرزند رسول خدا؟ امام فرمود: برای آنکه چون با شمشیر قیام کند، بیعت کسی در گردنش نباشد» . (35)
عمده اخبار «علت غیبت » همین ده خبر هستند که در بردارنده دو حکمت برای غیبت هستند: 1 . ترس برجان، 2 . بیعت هیچ کس برگردن او نباشد .
البته حکمت دوم، ثانوی و تنزیلی است ; یعنی، بر فرض ظهور، در صورتی از قتل نجات می یابد که با ظالمان بیعت کند» .
حکمت چهارم : «حکمت تفصیلی معلوم نیست »
صدوق (ره) آخرین خبر در باب علت غیبت را از عبدالله بن فضل الهاشی نقل می کند و در آن اشاره دارد بر اینکه این دو حکمت ذکر شده هر او اجمالی هستند، اما حکمت تفصیلی آن بعدا کشف می شود و در این دو روایت امام صادق ، علیه السلام، فرمود: «به درستی که وجه حکمت در این باره منکشف نشود، مگر پس از ظهورش ; چنان که وجه حکمت کارهای خضر از سوراخ کردن کشتی، کشتن نوجوان تا برپاداشتن دیوار شکسته – به موسی روشن نشد، مگر پس از آنکه از هم جدا شدند . چون دانستیم که خداوند – تبارک و تعالی – حکیم است . تصدیق می کنیم که همه افعال او حکیمانه است و اگر چه وجه آن برای ما منکشف نباشد، ای پسر فضل! این امری از امور خدای تعالی و سری از اسرار خدا و غیبتی از غیوب او است » . (36)
شیخ مفید (ره) و علت غیبت
مفید (ره) در الارشاد، بابی به عنوان «روایات و نصوصی که بر امامت صاحب الزمان امام دوازدهم آمده » اختصاص داده است . او در این باب، سیزده خبر می آورد و پایان می نویسد: این اخبار تعداد کمی از روایاتی است که درباره دوازدهمین امام آمده است، روایات در این مورد بسیار زیاد است که اصحاب حدیث آنها را به شکل کتاب تدوین کرده اند . از جمله کسانی که احادیث را همراه با شرح و تفصیل تدوین نموده، محمد بن ابراهیم اباعبدالله نعمانی در کتاب الغیبة است . (37)
البته مفید (ره) به کتاب «کمال الدین و تمام النعمة و در اثبات غیبت و حجت و کشف حیرت » اشاره ای ندارد و خودش هم در الارشاد باب یا فصلی را به علت یا حکمت اختصاص نداده است .
درسال 373، (38) چهل سال قبل از وفات ایشان، قسمت هایی از مناظرات خود را جمع آوری نموده، به شکل کتاب در آوردو منتشر کرد . البته جز کتاب «الفصول المختاره که سید مرتضی علم الهدی آن را گزینش نموده است – هیچ کدام از آنها به دست ما نرسید است .
دوفصل از آن اختصاص به مناظراتی درباره غیبت دارد . فصل اول در هشت صفحه و فصل دوم در سه صفحه است که بیشتر به حکمت «ترس برجان » می پردازد . (39)
ایشان بعد از آن رساله «الفصول العشرة فی الغیبة » را نوشت و در مقدمه آن گفت: و بعد از آنچه در این ابواب نگاشتم و به گونه سؤال و جواب، معانی آن را شرح دادم و از قرآن و سنت و عقل شواهدی بر آن آوردم ; رغبتی پیدا شد برای آنکه در فصل های مختص به امامت صاحب الزمان و پدران بزرگوارش و هنچنین مواضع شبهه دار آنان، نکاتی را ذکر کنم .
فصل چهارم این رساله عبارت است از «انگیزه پنهان شده ولادت امام ، علیه السلام، چه بود و علت مخفی بودن امر و غیبت چه بوده است » . (40)
سید مرتضی و علت غیبت
سید مرتضی علم الهدی (م 436) از کتاب (العیون و المحاسن)، فصل هایی را اختیار کرده و یک کتاب اعتقادی به نام الذخیره نوشته است . (41) دراین کتاب آمده است: چنانچه کسی بگوید: اگر این امکان هست که امام، علیه السلام، به خوی غایب باشد که کسی با او در ارتباط نباشد و آن گاه که ایمن از ترس باشد آشکار شود، پس چه فرقی است بین آن و بین اینکه خداوند او را معدوم کند و آن گاه که امنیت برای امام حاصل شود، او را زنده کند و یا دوراره او را به وجود آورد؟ !
شیخ طوسی (ره)، این مطلب را به تلخیث الشافی نقل کرده و در دو صفحه به آن پاسخ داده است . (42)
قبل از این سؤال و جواب، چندین پرسش و پاسخ در محور «علت ترس برجان » در پانزده صفحه، در کتاب وجود دارد . همین سؤالات و جواب ها و غیر آنها نیز به تعداد همین صفحات، در آخر جزء چهارم،
حول همین محور تکرار شده است .
شیخ طوسی (ره) و علت غیبت
ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی الخراسانی (شیخ طوسی) .
در سال 432 و در سن 47 سالگی کتاب الشافی فی المامة را خلاصه کرده و در آن تعدادی سؤال و اشکال درباره غیبت از کتاب الذخیره (سید مرتضی) ذکر کرده و به آنها پاسخ گفته است .
در سال 447، شیخ بزرگواری از او می خواهد که کتابی درباره مباحث ذیل بنگارد: غیبت و علت غیبت صاحب الزمان ; علت طولانی شدن غیبت حضرت با وجود آنکه به شدت به او نیاز و زمین پر از فساد است و هرج و مرج و نیرنگ در جهان فراگیر شده است ; 3 . چرا ظهور نمی کند؟ 4 . چه مانعی بر سر راه ظهور آن حضرت وجود دارد
شیخ طوسی (ره) به آن شیخ بزرگوار، پاسخ مثبت داده، سخنانی بیان و جای شک و شبهه ای باقی نگذاشت .
وی می نویسد: در کتاب خود، کلام را طولانی نمی کنم، چرا که خسته کننده است . در کتاب امامت من و نیز در کتاب های شیخ مفید و سید مرتضی، مفصلا و با نهایت استقصا، در این زمینه ها مطلب بیان شده است . من سؤال های مختلف این باب را پاسخ می دهم و بر صحت آنچه می گویم، روایاتی ذکر می کنم تا تاکیدی بر گفته هایم باشد . (43)
شیخ طوسی (ره) کتاب خود را با عنوان «فصل فی الکلام فی الغیبة » آغاز می کند و در اواخر مناقشه خود با «واقفیه » بعد از اثبات امامت حجت، می نویسد: وقتی امامت حضرت ثابت شد و دریافتیم آن حضرت از دیدگان پنهان است، خواهیم دانست که امام غایب نمی شود – باوجود معصوم بودن امام و متعین بودن فرض امامت در او مگر به جهت علتی که آن علت، اجازه غیبت را به او بدهد و یا ضرورت ایجاب کند او غایب باشد .
حال اگر تفصیلا آن علت یا ضرورت بر ما روشن نیست (44) ; می دانیم که امام پنهان نمی شود، مگر آنکه یک حکیمانه به او این اجازه را بدهد ; هرچند مفصلا آن امر را نشناسیم (45) » .
علت غیبت در کتاب الغیبة، همان است که در تلخیص الشافی فی الامامة آمده است; یعنی «ترس برجان » . از جمله اینکه ظالمان ایشان را ترساندند و ایشان را از تصرفات منع نمودند (46) و علت پنهان شدن حضرت از اولیا نیز چنین بود . (47)
طوسی (ره) و علت ترس بر جان
عنوان فصل پنجم کتاب چنین است: «در بیان علت مانع از ظهور صاحب الامر» و در آغاز آن می نویسد: جز ترس از کشته شدن، هیچ علتی مانع از ظهور حضرت نیست و البته اخباری نیز با این بیان وارد شده است که گفته ما را تایید می کند . شیخ طوسی حدود بیست خبر از اهل بیت، علیهم السلام، ذکر می کند .
اولین خبر در این فصل، حدیثی از زراره است که: «امام باقر، علیه السلام، یا امام صادق، علیه السلام، فرمود: برای قائم، علیه السلام، قبل از ظهورش غیبتی است، زراره می گوید: به امام عرض کردم: چرا؟ امام فرمود: از قتل می ترسد» . (48)
در خبر ششم زراره نقل می کند که: «امام صادق، علیه السلام، فرمود: همانا برای قائم (عج) قبل از آنکه قیام کند غیبتی است، زراره می گوید: به امام عرض کردم: چرا؟ امام فرمود: می ترسد و بادستش به شکمش اشاره کرد» . (49)
طوسی (ره) و حکمت امتحان الهی
در خبر آخر، زراره روایت می کند که امام صادق، علیه السلام، فرمود: «. . . جز اینکه خداوند دوست دارد شیعیان را آزمایش کند . . . » .
شیخ طوسی در این باره می نویسد: «هیچ علتی جز ترس از کشته شدن، مانع از ظهور حضرت نیست » ، به همین دلیل وی بر این جمله از روایت اضافه می کند: «اما آنچه که در اخبار آمده است از جمله آزمایش شیعیان در حال غیبت و سخت بودن امر بر آنان آزمایش ایشان با صبر بر آن – از سختی های این زمان خبر می دهد; نه اینکه خداوند امام را غایب کرد، برای اینکه چنین شود; بلکه سبب غیبت، ترس است و آن اخباری که از جریانات زمان غیبت سخن به میان، می آورند، بر ثواب صبر بر این مشکلات و سختی های برای مؤمن تاکید دارد تا در نتیجه به دین خود تمسک جویند .
در ادامه دوازده خبر ذکر می کند .
نخستین آنها، خبر محمدبن منصور الصیقل از امام صادق است که کلینی، نعمانی و صدوق (ره) هم آن را نقل کرده اند . سپس روایتی هست که نعمانی از ابن ابی نصر نرنعلی از امام رضا، علیه السلام، نقل کرده است . بعد از آن روایتی آمده است که کلینی، نعمانی و صدوق (ره) از علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم نقل کرده اند . بعد از آن روایتی هست که این سه بزرگوار از مفضل بن عمر الجعفر از امام صادق، علیه السلام، نقل کرده اند . پس از آن روایتی ذکر می کند که کلینی و نعمانی (ره) از علی بن یقطین به نقل از امام کاظم آورده اند، غیر روایات دیگر، علت غیبت با مطلق امتحان و آزمایش می دانند و یا بدون اینکه علت آن را بیان کنند، اختصاص به غیبت دارند .
پی نوشت:
1) رجال نجاشی، 377 شماره 1027 .
2) کلینی، کافی ج 1، 336 .
3) همان، ص 336، ج 5 .
4) همان، ص 370، ج 6 و 3 .
5) همان، ص 337، ج 5 .
6) همان، ص 342، ج 27 .
7) عین الغزال، ص 12، مرآة العقول، ج 1، ص 396 .
8) نعمانی، الغیبة، ص 9 .
9) همان، ص 11 – 13 .
10) همان، جز، ص 4 .
11) همان، ص 115 .
12) همان، ص 122 .
13) همان، ص 128 .
14) همان، ص 92 .
15) همان، ص 110 .
16) همان، ص 140 .
17) همان، ص 113و 114، ح 47و 48 .
18) همان، ص 117و 118، ص 110، ج 25 .
19) همان، ص 116، ح 55، 56 و 57 .
20) همان، ص 125، ح 86 و 90 .
21) کافی، ج 1، ص 369، ح 6 نعمانی الغیبه، ص 198، ح 14 .
22) طوسی، الغیبه، ص 308 .
23) عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 279 .
24) کمال الدین، ص 2و3 .
25) همان، ص 2 .
26) نساء، آیه 164 .
27) کمال الدین و تمام النعمه، 20 – 22 .
28) همان، ص 20 .
29) همان، ج 2، ص 342، ح 23، 346و 32 .
30) همان، ص 347، ح 35 .
31) همان، ص 348، ح 37 .
32) همان، ص 356، ح 51 .
33) همان ص 482، ح 11 .
34) همان، ص 3 .
35) همان، ص 479، ح 1 – 5 .
36) همان، ص 482، ح 11 .
37) الارشاد، ج 2، ص 350 .
38) الفصول المختاره، ص 321 .
39) الفصول المختار، ص 11 – 118 و ص 327 – 331 .
40) الفصول العثره فی الغیبة، ص 3 و 4 .
41) ایشان بعد از آن اشکالات و نقض هایی که قاضی عبدالجبار معتزلی بر امامت عمومی و امامت حضرت حجت (عج) وارد کرده است، پاسخ می دهد .
42) تلخیص الشافی ج 1، ص 104 – 107، عن الذخیره، 419 و420 .
43) طوسی، الغیبة، ص 2 و 3 .
44) همان، ص 1و2 .
45) همان، ص 85 .
46) همان، ص 90 .
47) همان، ص 85 .
48) همان، ص 332، ح 274 .
49) همان، ص 333، ح 279 .
