2. یادداشت دوم
الف- روایت کامل حدیث غدیر
متن حدیث غدیر ، به شکل های بسیار مختلفی روایت شده و شاید اصلی ترین محور آن همین تعبیر «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» باشد که در بسیاری از منابع حدیثی مسلمانان از سنی و شیعه، از قدیم ترین ایام نقل شده است. با این حال، در منابع حدیثی کهن، شکل های کامل‌تری از این روایت یا حکایت هم هست. در این زمینه تحقیقات فراوانی شده و صورت های مختلف گردآوری شده است. در این مختصر، فقط یک روایت را که احمد بن حنبل، امام اهل سنت، در کتاب فضائل الصحابه نقل کرده، می آورم تا شما با سنخ این روایت آشنا شوید:
حدثنا عبد اللّه، قثنا أبی، نا عفان، قثنا حماد بن سلمة، قال: أنا علی بن زید، عن عدیّ بن ثابت، عن البراء بن عازب، قال: «کنا مع رسول اللّه صلّى اللّه علیه و سلم فی سفر فنزلنا بغدیر خمّ فنودی فینا: الصلاة جامعة، و کسح لرسول اللّه صلّى اللّه علیه و سلم تحت شجرتین، فصلى الظهر و أخذ بید علی فقال: أ لستم تعلمون أنی أولى بالمؤمنین من أنفسهم؟ قال: بلى، قال: أ لستم تعلمون إنی أولى بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلى، قال: فأخذ بید علی، فقال: اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، قال: فلقیه عمر بعد ذلك، فقال: هنیئا لك یا ابن أبی طالب أصبحت و أمسیت مولى کل مؤمن و مؤمنة» (کتاب فضائل الصحابة، ج2، ص: 739) و همین روایت در (انساب الاشرف: 2/356).
در روایت بالا، اصل ماجرا آمده، گرچه تاریخ آن را معین نکرده است. مهم ترین بخش آن چیزی است که در توضیح معنای ولایت به «اولویت» به کار می آید. رسول خطاب به مردم می گوید: آیا من نسبت به مومنان از خودشان اولی نیستم؟ آنها تایید می کنند و آنگه تعبیر «من کنت مولاه فعلی مولاه» و دعای «اللهم وال من والاه» را آورده و حتی تبریک عمر بن خطاب را هم که در منابع آمده، در آن درج کرده است. راوی این روایت، براء بن عازب انصاری از صحابه شناخته‌شده است و منبع هم کتاب مهمی از احمد بن حنبل (م 240) است که امام عقیدتی سنیان اهل حدیث یعنی سنی ترین اهل سنت است.
ب – اسناد غدیر یا طُرُق حدیث غدیر: از صحابه تا رسیدن به کتابها
یک نکته مهم را در باره سند این حدیث گفتنی است و آن این که تعداد زیادی از صحابه رسول، این روایت را نقل کرده اند. وقتی می گوییم تعداد زیاد، باید توجه داشته باشید که بیشتر احادیث، یک یا دو سه راوی صحابی بیشتر ندارد، اما معدود روایاتی هست که خیلی از صحابه آن را روایت کرده اند و حدیث ولایت یا حدیث موالات از آن جمله است. از نظر روایت، داستان این طور است که صحابه حدیث را برای دیگران نقل کرده اند و عده ای از کسانی که به تدریج اهل علم شده اند، آنها را برای نسل بعد نقل کرده اند. ما امروزه در اهل سنت، کتب حدیثی داریم که همه از قرن سوم به بعد است و این احادیث تا آن زمان آمده و در این منابع مکتوب شده است. البته قبلش هم کمابیش مکتوب بوده اما آنها به دست ما نرسیده است. بنابر این، سلسله سندی در اول هر حدیث هست که آن را به رسول (ص) متصل می کند. حدیث غدیر را تعداد زیادی از صحابه و تابعین و بعدها محدثین نقل کرده اند. برخی از مولفان در قرن سوم و چهارم، طرق روایت غدیر را گردآوری و یک کتاب درست کرده اند. یعنی سند به سند، آن را نقل کرده و گرچه مضمون حدیث تکراری است، اما در اصل، تنوع اسناد، نشان از اتقان آن دارد. بنابر این کسی نگوید آیا کتابی در قرن اول و دوم هست که حدیث غدیر را نقل کرده و وقتی می گوییم در کتابهای حدیث قرن سوم آمده اعتراض کند. چنان که گفتم، احادیث اهل سنت، همه در بخاری و مسلم و دیگر آثاری است که از میانه قرن سوم به بعد است. برای شناخت طرق حدیث غدیر کافی است به کتاب تاریخ دمشق ابن عساکر نگاهی بیفکنیم و ببینیم چه مقدار از صحابه و تابعین این روایت را نقل کرده اند. خوشبختانه امروزه امکان سرچ در کتابهای قدیمی یک جا فراهم است و به سادگی و در عرض زمان کوتاهی می توان انبوهی از منابع غدیر را در کتب روایی و تاریخی اهل سنت به دست آورد.
ادامه دارد. . . . .
