نسخ خطی در تمدن‌های گوناگون از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، چرا که نه‌تنها میراث تمدن‌های گذشته را حفظ می‌کنند، بلکه نقش کلیدی در انتقال علوم، فنون و دانش‌های بشری داشته‌اند.
به گزارش ایکنا، شبکه الجزیره در گزارشی به بررسی جایگاه نسخ خطی در تمدن اسلامی پرداخته و نوشته است:
این آثار ارزشمند، پنجره‌ای به سوی گذشته گشوده‌اند و امکان آشنایی با تمدن‌های ازدست‌رفته و شهرهای فراموش‌شده را فراهم می‌کنند. کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز علمی سراسر جهان، میزبان هزاران نسخه خطی هستند که هر یک گنجینه‌ای بی‌بدیل محسوب می‌شوند.
نسخ خطی به‌عنوان پلی میان گذشته و حال، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده‌اند. این آثار نه‌تنها در حوزه‌هایی مانند زبان‌شناسی، ریاضیات و هنر منبعی غنی به شمار می‌روند، بلکه سیر تکامل آن‌ها به‌ویژه در تمدن اسلامی، برای محققان جذابیت فراوانی دارد.
هنر و زیبایی در نسخ خطی
بسیاری از هنرها، از جمله خوشنویسی عربی و تذهیب، در کنار نسخ خطی به اوج شکوفایی رسیدند و ارزش زیبایی‌شناختی این آثار را دوچندان کردند. صالح محمد زکی اللهیبی در کتاب «توسعه تاریخی صنعت نسخ خطی» که توسط مؤسسه میراث شارجه منتشر شده، به بررسی فرآیند تولید کاغذ و تزئینات نسخ خطی در تمدن اسلامی پرداخته است.
این کتاب نشان می‌دهد که چگونه مسلمانان با توسعه صنعت کاغذ، تحولی شگرف در تولید کتاب ایجاد کردند. بغداد در دوران خلافت عباسیان به کانون این صنعت تبدیل شد و دسترسی به کتاب را آسان‌تر و مقرون‌به‌صرفه ساخت.
نوآوری‌های مسلمانان در صنعت کتاب
مسلمانان تنها به تولید کاغذ بسنده نکردند، بلکه با خلاقیت و ظرافت، کتاب‌ها را به آثاری هنری تبدیل کردند. نسخ خطی اسلامی تنها حامل دانش نبودند، بلکه ترکیبی از صنعت و هنر بودند که اسرار زیبایی‌شناسی را در خود جای داده‌اند.
اللهیبی در این کتاب، صنعت کتابت را از جنبه‌های شناختی، ادبی و معنوی بررسی کرده و میراث ماندگار آن را تحلیل می‌کند. این اثر در دو فصل و پنج بخش تدوین شده و موضوعاتی همچون تاریخ تولید کاغذ، گسترش جغرافیایی آن در جهان اسلام و تأثیر نسخ خطی اسلامی بر اروپا را دربرمی‌گیرد.
تحولات صنعت کاغذ
کشف کاغذ به چینی‌ها نسبت داده می‌شود، اما این مسلمانان بودند که آن را به سطحی جدید ارتقا دادند. سمرقند نقطه آغازین این تحول در تمدن اسلامی بود و با انتقال این صنعت به بغداد در دوران هارون‌الرشید، به اوج خود رسید.
در جهان اسلام، کاغذ نه‌تنها از نظر جنس و اندازه متنوع بود، بلکه رنگ و کاربرد آن نیز نشان‌دهنده جایگاه نویسنده و ارزش متن محسوب می‌شد.
تزئینات و نمادهای هنری
تذهیب، نقره‌کاری و دیگر تزئینات نسخ خطی، تنها برای زیباسازی نبودند، بلکه بیانگر هارمونی میان فرم و محتوا بودند. این تزئینات، روح زمانه و تعامل فرهنگی میان تمدن‌ها را منعکس می‌کردند و به ظهور استادان خوشنویسی و تذهیب انجامیدند.
واژه‌نامه هنری نسخ خطی
اللهیبی در پایان کتاب، واژه‌نامه‌ای از اصطلاحات تخصصی هنر نسخه‌پردازی ارائه کرده است. برخی از این اصطلاحات عبارتند از:
- تزویق: تزئین متن با تصاویر و نقوش مرتبط با محتوا.
- تنمیق: آراستن حروف و حاشیه‌ها با نقوش تزئینی.
- تذهیب: استفاده از طلا برای تزئین صفحات، به‌ویژه در قرآن‌ها.
- تحمیر: به‌کارگیری جوهر قرمز برای برجسته‌سازی عناوین.
هنر کتابت؛ تلفیق علم و زیبایی
کتاب در تمدن اسلامی تنها یک رسانه دانش نبود، بلکه اثری هنری به شمار می‌رفت که در آن کلام و تصویر در هماهنگی کامل قرار داشتند. این میراث گران‌بها، امروزه نیز به عنوان گواهی بر عظمت تمدن اسلامی پابرجاست.
