ابنا: پژوهشگر حوزه ادیان و مذاهب، تعداد کل خوجه های شیعه اثنی عشری در جهان را حدود ۱۲۰ هزار نفر دانست و تصریح کرد: تعداد خوجه های شیعه اثنی عشری در قاره آسیا ۶۳ هزار نفر، قاره آفریقا ۲۳ هزار و ۵۰۰ نفر در قاره اروپا و آمریکا ۲۲ هزار نفر و در دیگر مناطق جهان، سه هزار نفر است.
نشست وضعیت شناسی خوجه های اثنی عشری با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر «کاظم بوجانی» پژوهشگر حوزه ادیان و مذاهب پنج شنبه ۱۷ آبان ۱۴۰۳ در سالن جلسات معاونت علمی – فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(ع) در شهر قم، برگزار شد.
تاریخچه شیعیان خوجه
حجت الاسلام و المسلمین دکتر کاظم بوجانی پژوهشگر حوزه ادیان و مذاهب در این نشست با اشاره به تاریخچه گروه خوجه اظهار کرد: ریشه این گروه به هندوستان برمی گردد، جامعه هند هم به لحاظ اجتماعی یک جامعه طبقاتی است. خوجه ها متعلق به سند و گجرات در هند هستند و به آنها، لوهانا می گفتند و بیشتر در تجارت مشغول بودند. گروه خوجه قبلا هندو بود که یک سیستم سازماندهی و رهبری داشت، اما این گروه در آن زمان به هیچ سازمان مرکزی مرتبط نبود. در قرن پانزدهم، بخشی از قبیله لوهانا، مسلمان شدند و آنها در آن زمان ترکیبی از سنت های اسلامی و هند را انتخاب کردند که متاثر از نفوذ صوفی و اسماعیلی(فاطمیان مصر) بود.
وی ادامه داد: در دوره استعمار انگلیس، شهرهای بمبئی و کراچی به مراکز تجاری تبدیل شدند و مهاجرت های گسترده ای از داخل گجرات و سند به بمبئی و کراچی صورت گرفت. جماعت خوجه در سال ۱۷۴۰ میلادی، تشکیل شد. افزایش ثروت و نفوذ در بمبئی تحت چارچوب استعمار انگلیس در هند بود.
بوجانی، تحولات عمده در جامعه خوجه را در آغاز قرن نوزدهم میلادی دانست و تصریح کرد: در آغاز این قرن، جامعه خوجه دستخوش تحولات عمده ای شد، علت این تغییر، آقاخان و دولت استعماری بریتانیا بود. آقاخان در آن زمان، ریاست بر خوجه ها را مدعی شد و گفت که همه خوجه ها باید از او پیروی کنند، جامعه خوجه در قبال این ادعا به دو گروه موافق و مخالف آقاخان، تقسیم شدند. آقاخان تصاحب اموال عمومی خوجه ها را می خواست و اختلافات خوجه ها با آقاخان به دادگاه کشیده شد، در سال ۱۸۵۱ میلادی دادگاه انگلیسی در هند حکم داد که آقاخان نباید در امور خوجه، دخالت کند. اما دادگاه دیگری در سال ۱۸۶۶ میلادی حکم داد که همه خوجه ها اسماعیلی هستند و آقاخان امام آنها محسوب می شود و این حکم باعث تثبیت سلطه آقاخان شد.
وی افزود: گروه اندکی از مخالفان آقاخان در بین خواجه ها در اواسط قرن نوزدهم میلادی، تصمیم گرفتند که جزو اهل سنت شوند که آنها امروز جزو سنی های معمولی در هند هستند و تعدادشان ۲۰ هزار نفر است، اما ۹۰ درصد خوجه ها در آن زمان، اسماعیلی باقی می مانند. جرقه ایمان تشیع اثنی عشری در بین خوجه ها در یک مدرسه قرآنی در شهر بمبئی در سال ۱۸۶۲ توسط یک عالم ایرانی تبار به نام ملا قادر حسین، زده شد. این عالم به دعوت شیعیان اثنی عشری به شهر بمبئی آمده بود و خوجه های اسماعیلی برای یاد گرفتن قرآن، پیش او می رفتند، در آنجا ملا قادر حسین متوجه عقاید عجیب غریب خوجه های اسماعیلی شد و تلاش برای هدایت آنها را شروع کرد.
ماجرای گسترش تشیع در بین خوجه ها
پژوهشگر حوزه ادیان و مذاهب با اشاره به ماجرای گسترش تشیع در بین خوجه ها اظهار کرد: دعوت به تشیع در بین خوجه توسط ملا قادر حسین از طریق درس و تبلیغ صورت گرفت و با تلاش های او، گروهی از خوجه ها، شیعه اثنی عشری شدند. کتاب چراغ هدایت توسط ملا قادر حسین به نگارش درآمد و این عالم شیعه حدود ۲۰ سال در میان خوجه ها، تبلیغ کرد. در سال ۱۸۹۳ میلادی، بروز خوجه شیعه اثنی عشری، علنی شد، در آن زمان پیام های ملا قادر حسین به گجرات و زنگبار رسید. بهترین کار او تربیت دانش آموزانی بود که به مبلغان مکتب تشیع، تبدیل شدند. ملاقادر حسین، شاگردان زیادی را تربیت کرد. به تدریج مساجد و محفل ها و مدارس جدیدی توسط شیعیان خوجه به وجود آمد، به عنوان مثال، مسجد قوه الاسلام در زنگبار توسط دیوجی جمال در سال ۱۸۸۱ میلادی، تاسیس شد و این فعالیت ها در ابتدا بیشتر در شهرهای بمبئی، گجرات، کراچی، زنگبار و ماداگاسکار و غیره بود.
وی ادامه داد: تاسیس جماعت خوجه اثنی عشری در زنگبار در سال ۱۸۸۲ میلادی بود، در سال ۱۸۹۲، جماعت خوجه اثنی عشری در شهر کراچی، تاسیس شد، تاسیس جماعت خوجه اثنی عشری در بمبئی هم به سال ۱۹۰۱، برمی گردد، تشکیل فدراسیون های محلی خوجه اثنی عشری در سال ۱۹۴۷ میلادی، صورت گرفت و در سال ۱۹۷۶ شاهد تاسیس فدراسیون جهانی خوجه اثنی عشری بودیم. شیعیان خوجه پس از سال ۱۹۲۰ میلادی، شروع به مهاجرت کردند، ریشه این مهاجرت در شرق آفریقا بود، اما بعد از آن به سمت غرب، گسترش یافت.
پراکندگی شیعیان خوجه در جهان
بوجانی، تعداد کل خوجه های شیعه اثنی عشری در جهان را حدود ۱۲۰ هزار نفر دانست و تصریح کرد: تعداد خوجه های شیعه اثنی عشری در قاره آسیا ۶۳ هزار نفر، قاره آفریقا ۲۳ هزار و ۵۰۰ نفر در قاره اروپا و آمریکا ۲۲ هزار نفر و در دیگر مناطق جهان، سه هزار نفر است. ۲۰ هزار نفر از شیعیان خوجه در هند و ۴۰ هزار نفر از آنها در پاکستان، سکونت دارند. ۱۵ هزار نفر از شیعیان خوجه در آفریقا، انگلیسی زبان و ۶ هزار و پانصد شیعه خوجه هم در این قاره، فرانسوی زبان می باشند. جمعیت شیعیان خوجه در آمریکای شمالی ۱۱ هزار نفر و در قاره اروپا، ۱۱ هزار نفر است، آنها در کشورهای استرالیا و نیوزلند و سنگاپور هم سکونت دارند. ۱۰ هزار نفر از شیعیان خوجه هند در شهر بمبئی هستند و مابقی در گجرات زندگی می کنند.
وی افزود: بزرگ ترین جماعت خوجه جهان در شهر کراچی است و حدود ۳۰ هزار شیعه خوجه در این شهر، زندگی می کنند. آنها حتی در مناطقی همچون دبی، یمن، عمان و ایران نیز سکونت دارند. شیعیان خوجه انگلیسی زبان در قاره آفریقا در کشورهایی همچون تانزانیا، زنگبار، اوگاندا، روآندا و بروندی هستند، کشورهای ماداگاسکار، ریونیون و موریس محل زندگی شیعیان خوجه فرانسوی زبان ساکن قاره آفریقا است. حدود ۱۰ هزار شیعه خوجه در انگلستان، سکونت دارند و پرنفوذ ترین جماعت خوجه در جهان، جماعت خوجه انگلیس است. خوجه در کشورهای مختلف به سمت سکونت در شهرهای بزرگ رفتند، دلیل این مسئله رغبت آنها به تجارت و تحصیل فرزندان شان است.
پژوهشگر حوزه ادیان و مذاهب با اشاره به ویژگی های جامعه خوجه اظهار کرد: جامعه خوجه از مردم، ساختارهای تشکیلاتی و جریان ها تشکیل شده است. خوجه های هند و پاکستان با خوجه های ساکن در بقیه کشورها، متفاوت هستند. شیعیان خوجه ساکن در هند و پاکستان با وجود این که نیمی از جمعیت شیعیان خوجه جهان را تشکیل می دهند، اما تاثیرشان در تصمیم گیری های خوجه ها، کم است. خوجه ها از نظر اقتصادی در مقایسه با دیگران از جمله در مقایسه با سایرین در آفریقا و مقایسه با سایر شیعیان در غرب، ثروتمند هستند. البته خانواده های فقیر خوجه هم داریم و شکاف قابل توجه ثروتمند و فقیر در جامعه خوجه هم وجود دارد، گرچه که فقر شدید در بین شیعیان خوجه نیست. شیعیان خوجه معروف به انجام کارهای خیر هستند و شاهد یک جمع بسیار کوچک فوق العاده ثروتمند در جامعه خوجه هستیم.
ویژگی های شیعیان خوجه
وی ادامه داد: شیعیان خوجه تاکید بر آموزش سکولار دارند و در این زمینه اقدام به پرداخت وام تحصیلی به شیعیان خوجه دیگر می کنند. آنها توانایی پرداخت هزینه های تحصیلی گران قیمت در دانشگاه های غربی دارند و لذا به دلیل آموزش های بالاتر دارای دسترسی بیشتری به فرصت های اقتصادی هستند. خوجه ها در تحصیل تمرکز بیش از حد در برخی از موضوعات در مقایسه با سایر موضوعات دارند و آنها، آموزش را به عنوان کمکی برای کسب و کار بهتر می بینند. از سوی دیگر هم اثرات تربیتی و فرهنگی آموزش بر نسل آینده بسیار زیاد است.
بوجانی افزود: جامعه خوجه به نوعی هنوز، سنتی است و این جامعه، عشق و دلبستگی فراوان به اهل بیت(ع) دارد و آن را ابراز می کند. شیعیان خوجه در زمینه تقوای شخصی در مسائلی از جمله نماز، روزه، حج، داشتن محاسن و دوری از موسیقی، مقید هستند. البته نسل جوان آنها هم در عمل و هم در ایدئولوژی با چالش های جدی، مواجه است. ساختار اقتصادی، اجتماع و فکری، این نسل را در معرض شبهات فکری و انحراف عملی قرار می دهد.
پژوهشگر حوزه ادیان و مذاهب با اشاره به زبان و فرهنگ در جامعه شیعه خوجه اظهار کرد: زبان های شرقی همچون گجراتی و اردو در بین شیعیان خوجه به سرعت در حال ناپدید شدن است و انگلیسی و فرانسوی زبان های جایگزین اصلی برای این جامعه شده است. شکاف فرهنگی از جمله شکاف بین نسل قدیم و نسل جدید و نسل سنتی در برابر نسل مدرن در جامعه شیعه خوجه وجود دارد. این جامعه به صورت کلی از نظر فرهنگی، فضای بسته ای دارد. جامعه شیعه خوجه در رابطه با فرهنگ های به اصطلاح پایین تر از خودشان مثلا شرق آفریقا، بسیار بسته و در رابطه با فرهنگ های مثلا برتر همچون غرب، بسیار باز است. احساس تعلق به جامعه خوجه در میان نسل جدید شیعیان خوجه در حال ضعیف شدن است، اما تلاش هایی برای حفظ آن در حال انجام است.
وی ادامه داد: خوجه ها در بحث سیاسی و اسلام سیاسی به شدت محافظه کار هستند، اما این مسئله در نسل جوان آنها به خصوص با توجه به نسل کشی در غزه به سرعت در حال تغییر است. خوجه ها توسط جمع های دیگر به عنوان الگو دیده می شوند. شیعیان خوجه به دلیل قدرت مالی و تشکیلاتی که دارند، پیشران هستند و این مسئله باعث توجه محققان غربی برای انجام تحقیقات در خصوص خوجه ها شده است. روندسازی شیعیان خوجه هم خوب و هم بد است. سه کنفرانس مطالعاتی درباره خوجه ها برگزار شده است که یک موسسه فرانسوی عهده دار، برگزاری آن بود.
فرصت ها و چالش ها در جامعه شیعیان خوجه
بوجانی، کوچک ترین واحد جامعه شیعیان خوجه را جماعت دانست و تصریح کرد: حدود ۸۰ جماعت شیعه خوجه در دنیا است، اما ۹۰ درصد شیعیان خوجه در ۲۰ جماعت هستند. ماهیت ساختار جامعه شیعه خوجه، دموکراتیک است و این ساختار ریشه در ساختارهای کاست هندو است. از دهه پنجاه میلادی در جامعه شیعه خوجه انگیزه به سمت تمرکز بیشتر وجود داشت که موجب تشکیل فدراسیون های منطقه شیعیان خوجه و سپس فدراسیون جهانی شیعه خوجه شد. افراد خارجی، این سازمان را برجسته و سایر ستایش می دانند. جامعه شیعه خوجه دچار چالش هایی از جمله تاثیرات دنیای مدرن، تغییر زبان و فرهنگ، از دست دادن هویت و بحران هویت و جریان های ناسالم در حال شکل گیری است، این جریان ها روی نخبگان و جوانان جامعه شیعه خوجه، تاثیر می گذارند و در آینده می توانند که خطر باشند.
وی خاطرنشان کرد: تشکیلات قوی، بافت سنتی جامعه، داشتن محبت اهل بیت(ع) به ویژه امام حسین(ع)، تاثیرات رو به افزایش روحانیون خوجه، افزایش نفوذ معنوی جریان انقلاب اسلامی و ظرفیت برای خدمت به امام زمان(عج) از فرصت های موجود در جامعه شیعه خوجه است. باید پژوهش های بیشتری در خصوص این جامعه به خصوص تحقیقات میدانی، صورت بگیرد و نشست هایی بیشتری در سطوح بالاتر درباره جامعه شیعه خوجه برگزار شود. از سوی امکان تعریف پروژه های مشترک با جامعه شیعیان خوجه، وجود دارد.
