حوزه علمیه حله از پر ثمرترین حوزه های شیعی است که به نشر فرهنگ اسلامی و فقه جعفری پرداخته است شکوفایی این حوزه به عصری برمی گردد که بغداد به دست هلاکو سقوط کرد و باعث رکود شدیدحوزه های علمیه بغداد گردید و حوزه نوپای نجف هم با حضور عالمان طراز اول در حله تا پایان حوزه حله نیز به نوعی رکود گرفتارشد. شهرحله به سبب امان خواهی مردم حله این شهر از حملات مرگبار مغولان در امان ماند و با حضور عالمان شیعی به صورت یکی از شهرهای علمی شیعه درآمد و فضیلتی را که علی(ع) در خصوص این شهر گفته بود آشکار گشت و این شهر مردمی پاک سرشت را به جهان اسلامی ارزانی داشت. از مشاهیر علماء حله می توان به علامه حلی، محقق حلی، ابن فهد حلی، سیدبن طاووس، صفی الدین حلی، ابن معد، ابن نما و محمد فضولی اشاره کرد.
این حوزه از قرن ششم در حله بنا نهاده شد و از اواسط قرن ششم تا قرن هشتم از معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعه بود. ابن ادریس، ابن نما، محقق حلی، علامه حلی، فخرالمحققین از علمای حوزه حله بودند. فعالیت این حوزه را می توان به دو دوره تقسیم بندی کرد.
دوره اول
دوره اول حوزه علمیه حله که از قرن ششم تا هشتم را شامل می شود از پرتکاپوترین دوره های این مرکز علمی – فرهنگی است که با آثاری چون: – شرایع الاسلام: محقق حلی – تذکرة الفقها: علامه حلی – مختلف الشیعه: علامه حلی – کشف المراد: علامه حلی به نشر تفکر شیعی و احیای علوم اهل بیت عصمت(ع) پرداخت و عصر تهاجم مغولان را به عصر علم و ایمان مبدل ساخت.
احیای روح تحقیق و انتقاد توسط ابن ادریس، دسته‌بندی احادیث به اعتبار سند توسط سید بن طاووس و سپس علامه حلی، ارائه سبک نوین در تدوین و تدریس فقه و نوگرایی در باب‌بندی موضوعات آن توسط محقق حلی از ویژگی‌ها و دستاوردهای این دوره حوزه علمیه حله بوده است.
دوره دوم
این دوره از قرن نهم تا عصر حاضر را شامل می شود در این دوره نسبة طولانی حوزه علمیه حله به حرکت خود ادامه داده و در پرورش استعدادها درخشان جهان اسلام تلاش کرده است با این تفاوت که در این دوره حوزه حله آن درخشش سابق را نداشته است هر چند دانشمندان متفکری از این شهر برخاسته اند نوعا سطوح عالی آموزشی را در حوزه های مجاور – حوزه علمیه نجف و کربلا – گذرانده اند.
ویژگی‌ها و دستاوردهای حوزه حلّه
حیات علمی حوزه حلّه و رونق آن، به ویژه در قرن ششم تا هشتم، با بررسی عواملی چون کثرت طلاب و مدرّسان و مشاهیر علمی این حوزه و اعتبار مدرّسان و دانش آموختگان و کتاب‌های مهمی که به ویژه در حوزه فقه و اصول تألیف کرده بودند و نیز از طریق گام‌هایی که در پیشبرد دانش‌های اسلامی برداشته شده بود مشخص می‌شود. مهم‌ترین ویژگی‌ها و دستاوردهای حوزه حلّه ـ البته با نظر به تاریخی و زمانمند بودن آنهاـ عبارت‌اند از:
- احیای روح تحقیق
شیوه فقهی شیخ طوسی، که به ویژه در کتاب المبسوط بیان شده است، به علت شخصیت و سیادت علمی شیخ و روش اعتدالی او، تا یک قرن شیوه مسلط میان فقیهان امامی بوده و فقیهانِ پس از او تا مدتها شارح و ناقل آرا و فتاوی او بودند و درصدد نقد آرای او برنمی آمدند. این سنّت طولانی تقلیداز شیخ طوسی، مشهور به شیخ الطائفه، را ابن ادریس حلّی، یکی از بزرگ‌ترین علمای حوزه علمیه حلّه، درهم شکست. او با تألیف کتاب فقهی بدیع خود، السرائر، راه نقد اسلاف را پیش گرفت و رخوت حاکم بر فقه امامی را با شیوه اجتهادی خویش از میان برد.
الف – نقش ابن ادریس در احیای روح تحقیق و انتقاد
شهرت ابن ادریس بیشتر به سبب انتقادهای صریح او از شیخ طوسی است. مخالفت ابن ادریس با حجیت خبر واحد از موارد صریخ مخالفت او با شیخ طوسی بود. در واقع اصرار او بر آزاداندیشی و لزوم خروج از تقلید از بزرگان و اهتمام در نقد آرای فقهای بزرگ مایه‌های پیشرفت و تکامل دانش فقه را فراهم کرد. از اینرو احیای روح تحقیق و انتقاد از آرای فقهی بزرگان یکی از کارکردهای بسیار مثبت حوزه علمی حلّه به شمار می‌رود.
- اعتبار سند و تدوین کتب رجالی
در حوزه حلّه، علم حدیث و رجال نیز وارد مرحله جدیدی شد. دور شدن از عصر حضور و وقوع رویدادهایی مانند از بین رفتن کتابخانه‌های مهم شیعیان در بغداد و نیز پراکندگی‌های شیعیان در شهرهای مختلف و گاه مهاجرت آنان به نقاط دوردست موجب ناکارآمدی روشها و قرائنی شد که محدّثان متقدم در گذشته برای تشخیص روایات درست از نادرست به کار می‌گرفتند.
- تقسیم بندی احادیث از نظر سند
از این رو، فقیه و رجالی حوزه حلّه، سید جمال الدین احمدبن موسی بن طاووس (متوفی ۶۷۳)، طرح تقسیم بندی احادیث از نظر سند را ـ که پیشتر در میان محدّثان متقدم اهل سنت صورت گرفته بود ـ در چهار قسم صحیح و موثق و حسن و ضعیف ارائه کرد. این تقسیم‌بندی را علامه حلی تحکیم کرد و در استدلال‌های خود به کار گرفت. در همین حوزه، سه کتاب مهم رجال توسط همین ابن طاووس و علامه حلّی و ابن داوود حلّی تدوین شد.
- سبک نوین در فقه
ارائه سبک نوین «حدیثی ـ فتوایی» در تدوین و تدریس فقه، در عصر حضور امامان تا نخستین دهه‌های دوران غیبت، کتاب‌های فقهی شیعه مانند آثار کلینی، محمدبن علی بن بابویه و پدرش علی بن حسین بن بابویه بیشتر حاوی احادیث بود و تدوین کنندگان این کتاب‌ها ـ که اصحاب حدیث خوانده می‌شوند ـ متن احادیث را به عنوان فتوای فقهی خود عرضه می‌کردند؛ در مقابل اینان، فقیهانی چون ابن جُنید اسکافی (قرن چهارم)، شیخ مفید (متوفی۴۱۳)، سید مرتضی (متوفی۴۳۶) و شیخ طوسی (متوفی۴۶۱) کتابهایی مختص فتوا در موضوعات مختلف نوشتند، اما محقق حلی (متوفی ۶۷۶) با درآمیختن احادیث و فتوا این دو را در کنار هم و به سبک تلفیقی ارائه کرد.
- نوگرایی فقهی
عدم نظم و انسجام موضوعی مناسب در کتاب المبسوط شیخ طوسی، محقق حلی را به‌اندیشه تقسیم‌بندی دقیق مباحث فقهی رهنمون شد. او همه ابواب فقه را در چهار بخش عبادات، احکام، عقود و ایقاعات دسته‌بندی کرد. فقهای معاصر نیز این تقسیم‌بندی را ضمن افزودن برخی نکات پذیرفته‌اند.
رکود حوزه علمیه حله
نبردها و درگیری های پس از سقوط ایلخانان در دوره ملوک الطوایفی به ویژه بین جلایریان و تیموریان که بر سر تسلط بر حله روی داد و ناامنی حاصل از آن موجب رکود رونق علمی حوزه حله گردید. این باعث شد که بسیاری از بزرگان این حوزه مانند فاضل مقداد، ابن فهد حلی شهر را ترک کرده به نجف مهاجرت کنند. حادثه ای که تیر خلاص را بر پیکر حوزه علمیه حله وارد کرد ادعای مهدویت سیدمحمدبن فلاح مشعشع، درس خوانده حوزه حلّه و شاگرد ابن فهد حلّی، و تسلط او بر حلّه و سپس جنگ‌های ویرانگر اخلاف او با آق قوینلوها بود.
منبع: الحوزة العلمیة فی الحلة نشأتها و انکماشها الاسباب و النتائج ۵۶۲ ـ ۹۵۱ ق: نویسنده: عبدالرضا عوض
