حوزه ها ی علمیه در افغانستان، یکی از مهمترین و قدیمی ترین نهاد علمی، آموزشی و دینی اند و از زمان پیدایش خود تا به امروز نقش برجسته ی در تعليم و تربيت ديني افراد جامعه به عهده داشته و خدمات بزرگی را در عرصه های مختلفی دینی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی انجام داده اند. از این رو مردم شریف و دیندار ما، ايمان و باور راسخ و معرفت ديني اسلامي خويش را مرهون نهاد مقدس حوزه ها مي دانند.
حوزه علمیه مهدیه نیلی نیز مانند دیگر حوزه های علمیه در افغانستان جایگاه ممتاز و ارزشمندی در شهر نیلی داشته و دارند و همواره مصدر خدمات بزرگی در این مرز و بوم بوده اند که مهمترین آن تربیت طلاب، عالمان و نخبگان دینی به منظور تصدی شؤن و وظایف مربوطه مانند تبلیغ، تدریس. نشر معارف پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) و اداره مراکز فرهنگی و دینی بر اساس نیازهای منطقه. در زمان کنونی نیز به عنوان یکی از نهادهای مهم علمی، فرهنگی و دینی در ولایت دایکندی ، نقشی بارزی در عرصه های مختلفی دارند. با توجه به اهمیت این مرکز مهم دینی، در این نوشتار سیرتحولی و تطوری این نهاد دینی و مقدس از آغاز تا کنون مورد توجه است.
همان طور که ذکر شد حوزه علمیه مهدیه نیلی یکی از حوزه‌های علمیه مهم در ولایت دایکندی است که در شهر نیلی قرار دارد.
طرحریزی و ساخت حوزه علمیه مهدیه نیلی در سال 1346خورشیدی توسط مرحوم حاج شیخ یوسف کربلایی و حجج اسلام شهید محمد حسین صادقی نیلی ، شیخ عظیم محسنی و شیخ یوسف واعظی شهر ستانی صورت گرفت. مرحوم حاج شیخ یوسف کربلایی با همکاری حجج اسلام ، شیخ خادم حسین نیلی ،شیخ خدابخش فاضلی (فاضلی پدر)، شیخ حیدر کربلایی دشت، شیخ عوض بلیغ (کلانتر) ، شیخ غلام حسین سنگموام ساخته شد. پرسشی که در همین جا مطرح می شود این است که آیا قبل از ساخت حوزه علميّه مهدیه نیلی، محلی تعلیم و تربیت طلاب کجا بوده است ؟
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای1338- 1349خورشیدی
در پاسخ به این سئوال که آیا قبل از ساخت حوزه علميّه مهدیه نیلی، محلی تعلیم و تربیت طلاب کجا بوده است ؟ بیان می شود که قبل از ساخت حوزه علميّه مهدیه نیلی، حدود یازده سال یعنی از سال 1338تا سال1349خورشیدی مردم شریف سنگموام، میزبان طلاب و اساتید حوزه علمیه بوده اند. مردم ارزشمدار سنگموام، طلاب علوم دینی را که از مناطق اطراف برای تحصیل و کسب علوم دینی در این منطقه آمده بودند، درمنازل خود اسکان داده و با آغوش باز از طلاب علوم دینی استقبال می کردند. مرحوم استاد حاج شیخ یوسف کربلایی از زمان استقرار در منطقه سنگموام، مشغول تدریس و تربیت طلاب در این منطقه گشت، او مصدر و منشأ خدمات زیادی گردید، خداوند منّان مقام آن استاد ارجمند را که عالی است متعالی گرداند.
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای1349-1354خورشیدی
با ساخت مدرسه سرنیلی (حوزه علميّه مهدیه نیلی)در سال1349، طلاب علوم دینی از منطقه سنگموام به این مدرسه منتقل گردیده اند، مرحوم استاد حاج شیخ یوسف کربلایی از سال1349 تاسال1354در این مدرسه مشغول تدریس گردید. طبق نقل شاگردان آن استاد گرانقدر وی بیشتر به صورت سنتی مدرسه را اداره می کرد و روابط بسیار پسندیده و صمیمی با طلاب داشتند و مانند یک پدر مهربان به طلاب رفتار می کردند.
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای 1354-1358خورشیدی
حوزه علميّه مهدیه نیلی بین سالهای 1349-1354خورشیدی از رونق نسبى برخوردار بود ولى داراى تشكّل و انسجام واقعى نبود، امّا با ورود شهید صادقی نیلی از نجف اشرف به منطقه، حوزه مهدیه نیلی آن چنان تجدید حیات کرد که بسیاری او را «مؤسس حوزه علمیه مهدیه نیلی » نامیدند . حوزه علمیه مهدیه نیلی در پرتو تدبير، مديريّت و همّت والاى اين مرد بزرگ، مملو از طلبه گرديد و تحوّل عظيمى در این مرکز دینی به وجود آمد، ورود او مورد توجه همگان مخصوصاً طلاب قرار گرفت. حضور طلاب و محصلین دینی از مناطق اطراف و ولسوالی های مختلف بین سالهای 1354 -1358 در نیلی بیانگر همین واقعیت است که حوزه علمیه مهدیه نیلی در آن زمان از رونق کامل برخوردار بوده و شهر نیلی دارای حوزه علمیّه فعال، و طلاب بسیار بوده است، که علوم مختلف اسلامی در آن تحصیل و تدریس میشده.
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای 1358-1361خورشیدی
سیاستگذاری بلند مدت روس ها در افغانستان، سرانجام در هفت ثور 57 به ثمر نشست و كودتاي هفت ثور به عنوان يك رخداد وحشتناك و سياه سياسي بر مردم ما تحميل گرديد .در طی این کودتا احزاب خلق و پرچم حاکمیت افغانستان را به دست گرفتند .پس از این کودتای ننگین، علما و مجاهدین پس از ماهها تلاش، سرانجام با تجمع انقلابیون در منطقه سنگموام ، که آن زمان بازار و مرکزیت در این منطقه قرار داشت، و با هدایت و رهبری شهید صادقی در تاريخ 19 حمل 1358 انقلاب آغاز گردید.
با شروع انقلاب، شهید صادقی هدایت و رهبری مجاهدین را به عهده گرفت و این بار این شهید بزرگوار در سنگر جهاد و مقاومت، به فعالیت خودش ادامه داد و بدین ترتیب رسماً دروس حوزه علمیه مهدیه نیلی در سال 58 تعطیل گردید و مدرسه سر نیلی تبدیل به پایگاه مجاهدین تا سال 1365گردید . و به طور خلاصه در یک نتیجه گیری می توان گفت که دروس حوزه ی از سال58تا سال1361 کاملاً تعطیل بود.
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای 1361-1368خورشیدی
حوزه علمیه مهدیه نیلی از سال 1361 تا 1368با جنگ های خانماسوز داخلی همگام گشت ودر این زمان در مسیر فراز و نشیب زیادی قرار گرفت و به هر حال در نوسانات مختلف ادامه حیات داد و امّا فاقد ساختار مشخصی و به صورت سیّار بود. با فراخوانی مجدد طلاب در سال 1361 این بار حضرت حجةالا سلام والمسلمین استاد اخلاقی زر سنگ (دامت برکاته) حدود هفت سال هدایت و مدیریت طلاب حوزه علمیه مهدیه نیلی را به عهده گرفت، ایشان مدت دوسال در قلعه مرحوم وکیل سید حاجی برای طلاب درس گفت، سپس با انتقال طلاب از قلعه سید حاجی در ساختمان شفاخانه نیلی، این استاد بزرگوار مدت دو الی سه سال در این مرکز مشغول تدریس بود و نیز مدیریت داخلی مدرسه را به عهده داشت و با انتقال طلاب از ساختمان شفاخانه به مدرسه سرنیلی حدوداً در سال1366 باز هم این استاد گرانقدر هدایت و مدیریت داخلی طلاب را در مدرسه سرنیلی به عهده داشت.
نکته که همین جا لازم است ذکر گردد این است که شهید صادقی بین سال1361 تا1368ضمن حمایت مالی، نقش حمایتی و تشویقی در برابر استاد اخلاقی و طلاب داشت .
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای 1368-1371خورشیدی
با فروش مدرسه سرنیلی و ساخت مدرسه جدید بوسیله شهید صادقی در نزدیکی شهر نیلی، طلاب از مدرسه سرنیلی به مدرسه جدید منتقل گشتند، این بار با برگشت حضرت حجةالاسلام والمسلمین استاد علی یاور فیاض از قم به منطقه ایشان عهده داری هدایت مدرسه گردید و برای طلاب درس می گفت.
و با شهادت استاد شهید صادقی نیلی در تاریخ24عقرب 1369 شوک جدّی بر طلاب و حوزه علمیه مهدیه نیلی وارد گشت. هرچند پس از شهادت صادقی تا سال 71 مدرسه حوزه علمیه مهدیه نیلی با فعالیت خود ادامه داد و سر انجام با شبهات که از طرف برخی در خصوص عدم مشروعیت مدرسه جدید مطرح شد زمینه متروکه شدن این مدرسه فراهم گردید و همین أمر منجر به تعطیلی مدرسه مذکور گردید
حوزه علمیه مهدیه نیلی بین سالهای 1371-1384خورشیدی
متأسفانه پس از شهادت استاد صادقی نیلی … مدرسه بین سالهای یاد شده کاملاً تعطیل بود.
حوزه علمیه مهدیه نیلی پس از سال 1384خورشیدی با ساخت مدرسه فعلی سر نیلی به وسیله مرحوم حجة الا سلام والمسلمین استاد خدابخش فاضلی (فاضلی بزرگ) و حجة الاسلام والمسلمین استاد سلطانی ، در سال 1383خورشیدی، مجدداً زمینه بازگشایی حوزه علمیه مهدی نیلی مهیا گشت. فاضلی بزرگ با فراخوانی طلاب و اساتید، و ساماندهی مدرسه ی جدید در سال 1384 رسماً فعالیت حوزه علمیه مهدیه نیلی را آغاز کرد و خود شخصاً مسئولیت اداره مدرسه را به عهده گرفت و پس از مرحوم فاضلی بزرگ، فرزند وی حجة الا سلام والمسلمین الحاج جان محمد فاضلی ریاست مدرسه را به عهده گرفت.
اکنون حوزه علمیه مهدی نیلی یکی از مدارس فعال در سطح کشور محسوب می گردد و طلاب زیادی از تمام ساحات ولایت دایکندی در این حوزه مشغول فراگیری علوم دینی می باشند و این نهاد دینی نقش فعال در هدایت مراکز دینی و مبلغین دارد و به لحاظ اداری نسبتاً ساختارمند و نظام مند می باشد.
در این مدرسه از پایه یک تا هشت به سخن دیگر از جامع المقدمات تا رسایل ومکاسب تدریس می شود.
هر پایه متشکل از دروس اصلی (ادبیات عرب،فقه و اصول، منطق و فلسفه ) و جنبی (تفسیر، تاریخ ،اخلاق ، و کلام ) است.
نویسنده محمد فروغی
