مسجد جامع بزرگ شهر هرات در زمینی به مساحت ۴۶۷۶۰ متر مربع تاسیس شده که شامل بر ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰رواق، ۴۴۴ فیل پایه، ۱۲ گلدسته، ۴ ایوان، ۴ دروازه، ۴ کتیبه بزرگ مزین با آیاتی قرآنی، اشعار عرفانی عرفا و شاعران بزرگ، ۳ سرای چه، یک منبر سنگی، کتابخانه (شامل ۴ هزار جلد کتاب) و وضوخانه میباشد که در زیباترین محل شهرقدیم هرات تاسیس شده و در یک زمان گنجایش بیش از ۱۰۰ هزار نمازگزار را دارد.
گلدستههای مسجد که برای رساندن صدای اذان ساخته شده، بین۱۷ تا ۳۶ متر ارتفاع و ۷ تا ۱۰ متر قطر دارد، راس هر کدام دارای ۸ رواق بوده که بامشان با کاشی فیروزهای تزئین یافته است.
مسجد جامع بزرگ هرات از جمله آثار تاریخی افغانستان میباشد.در سال ۲۹ هجری شمسی بعد از گرایش مردم هرات به دین اسلام، این معبد بزرگ به مسجد مسلمانان تبدیل شد. برای کسی که ساکن هرات نیست مسجد جامع هرات بر علاوه کشش مذهبی جاذبههای دیگری نیز دارد.
هر کسی که برای بار نخست این بنای عظیم دینی_ تاریخی را میبیند، مبهوت عظمت و معماری این مسجد خواهد شد. نقش و نگارهای پر رنگ، کاشیهای معرق ۷ رنگ ایوانها و گلدستههای کاشی کاری شده حتی در نگاه شهروند هراتی نیز جالب و جذاب است.
این مسجد، قبل از اسلام نیز در قالب یک معبد در همین مکان وجود داشت. البته خیلی کوچکتر از حالا و به شکل چوبی آن. مسجد جامع بزرگ شهرهرات پیش از اسلام در همین منطقه بوده است و قدمت آن به ۳ هزار سال میرسد.
بیشترین شخصیتهای بزرگ جهان اسلام در این مسجد تدریس میکردند از آن جمله میتوان به افرادی از قبیل «خواجه عبدالله انصاری» و «خواجه محمد تاکی» اشاره کرد.
درواقع، مسجد جامع هرات کهنترین مسجد در هرات است و بسیار بازسازی شدهاست. بیشتر گسترش آن نیز در دورهٔ طلایی عهد تیموریان بود. مسجد کنونی را سلطان غیاث الدین غوری در سال ۵۹۷ ق. طرحریزی نمود اما موفق به تکمیل آن نشد. جسد وی در سال ۱۲۰۲ میلادی در زیر گنبد در پشت ایوان شمالی مسجد مدفون گردیدهاست.
تنها بخش کوچکی از مسجد عهد غوریان در درب ورودی جنوبی باقی ماندهاست. تزیینات دورهٔ غوری پسانترها زیر کار تزیین دورهٔ تیموریان که مسجد را به ذوق و سلیقهٔ خود تزیین نمودند مخفی ماند که در سال ۱۹۶۴ کارشناسان آن را بازیابی نمودند. اما در اثر مرور زمان بخش زیادی از کار پر مصرف تیموریان نیز از میان رفت که در نوسازیهای سال ۱۳۲۲ خورشیدی روی مسجد انجام گرفت بخشی از آن بازسازی شد. در عهد تیموریان پایتخت در هرات واقع گردیده بود. تیموریان با جلب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شعرا به دربار خود رهبری نهضت فرهنگی را بدست گرفتند که از دورههای پر درخشش تاریخ هرات میباشد. شاهرخ و همسرش گوهرشاد بیگم از پیشتازان دورهٔ نخست عصر تیموری بهشمار میروند. حکومت سلطان حسین بایقرا از سال ۱۴۶۸ الی ۱۵۰۶ میلادی اوج دورهٔ طلایی تیموریان بهشمار میرود.
پیشینه مسجد
ساختمان مسجد بر روی آتشکده دوره پیش از اسلام ساخته شده است. پس از آن به جای آتشکده مسجد کوچک و چوبی ساخته شد که این مسجد در اثر اصابت آذرخش شب جمعه هشتم جمادیالاول سال ۵۱۴ ه.ق سوخت و آسیب دید.
بخشی از بنای مسجد توسط غیاث الدین غوری که شامل طاقها فیروزهای در برجها و رواقهای با استفاده از خشت پخته و تزئینات و کاشیها ساخته شد. پس از مرگ سلطان غیاث الدین پسرش غیاثالدین محمود ساخت مسجد را بر عهده گرفت. در این دوره مدرسه غیاثیه در شمال مسجد جامع ساخته شد.
در دوره تیموری بر تزئینات و کاشی کاری آن افزوده شد و مسجد به معماری دوره تیموری تغییر شکل داد.
ویژگیهای مسجد جامع هرات
گفته میشود: این مسجد تاریخی در زمینی به مساحت اضافه از ۴۶ هزار مترمربع اعمار گردیده که مشتمل بر ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰رواق، ۴۴۴ فیل پایه، دوازده گلدسته، چهار ایوان، چهار دروازه، چهار کتیبه بزرگ مزین با آیاتی از قران، اشعار عرفانی عرفاً و شاعران بزرگ، سه سراچه، یک منبر سنگی، کتابخانه (شامل چهار هزار جلد کتاب) و وضوخانه میباشد که در زیباترین محل شهرقدیم هرات موقعیت داشته و در یک زمان گنجایش بیش از یک صد هزار نمازگزار را دارد.
گلدستههای مسجد که برای رساندن صدای اذان به گوش مردم ساخته شده، بین۱۷تا ۳۶متر ارتفاع، ۷ تا ۱۰ متر قطر داشته راس هرکدام دارای هشت رواق بوده که بام شان با کاشی فیروزهای تزیین یافتهاست.
فراز و نشیبهای تاریخی مسجد جامع هرات
مسجد جامع بزرگ هرات در مسیر تاریخ فراز و فرودهای زیاد دیدهاست. این بنای تاریخی در حملهٔ چنگیزخان شکسته شده بود. بار دیگر در عصر شاهرخ میرزا و به دستور وی ترمیم شد و باز به سال ۹۰۴ مرحوم امیر علی شیر نوائی آن را به وضعی مرغوب ترمیم و به کاشیهای رنگین مزین نمود. از آنجایی که هنر معماری در عصر تیموریها خیلی با رونق و شکوه بود این مسجد بزرگ را مانند بناهای تاریخی دیگر عصر تیموریان بهطور حیرتانگیزی منقش نمودند؛ ولی دوباره در ایام فتور هرات مجدداً شکستهای به آن رخ داد؛ که حسن خان شاملو هروی آن را ترمیم کرد.
باز وزیر یارمحمد خان، ایوان مقصوره را که شکسته و فرو غلتیده بود، دوباره پوشانید؛ و در عصر امیر حبیبالله خان سراسر مسجد جامع به صورت اساسی ترمیم شد. اما اطراف آن را حویلیهای محلی محیط میداشت (منازل مسکونی احاطه کرده بود). محمدقاسم خان نایب الحکومهٔ هرات آن سراها را خریداری نموده اطراف مسجد جامع را پاک و هموار نمود.
در سال ۱۳۲۲ شمسی حسب نظریهٔ محمدظاهر خان پادشاه سابق و به همت عبدالله خان ملکیار به ترمیم اساسی این مسجد مبارک معطوف شد. مهندسین لایق هروی را جمع، استشاره و استخاره نموده در ۱۴ حمل سال مذکور کار ترمیم آن آغاز گردید. حاجی محمداسماعیل مهندس و غلام حیدر مهندس هروی که هر دو در فن معماری قدیم هرات از نوادر روزگار بودند، به کار تعمیر و ترمیم مسجد جامع موظف گردیدند. عمل خطاطی مسجد نیز به حاجی ملا عبدالله هروی و میرآقای نستعلیقنویس تفویض گردید و بعد استاد ارجمند و خطاط بی مثل و مانند جناب آخوند ملامحمدعلی عطار هروی، نگاشتن کتیبهٔ ثلث جلی این مسجد را به عهده گرفت و آیات مقدس کلام الهی را دورادور مسجد به قلم خویش نگاشت.
قبل از کودتای هفت ثور کار سنگفرش نمودن مسجد جامع شریف شروع گردید که با وقوع کودتای هفت ثور و جنگها، نیمه تمام ماند. هرچند در آن زمان استاد هنر میناتور محمدسعید مشعل غوری هروی با گماشتن شاگردان زیاد کار کاشیکاری و ترمیم آن را به عهده گرفت. البته جنگها و کشمکشها کمتر فرصت میداد تا این مهم را ادا نماید. بعد از جنگها از بودجه آبدات تاریخی مجدداً اعمار گردید.
در صحن مسجد جامع هرات به جای محراب سابق، محراب عالی و نفیسی از انواع سنگهای گران قیمت و در کنار آن منبری بزرگ از سنگ مرمر به اهتمام استاد «محمدسعید مشعل» طرح و تکمیل شد. منار یادگار شهدای مدافع هرات که در برابر سربازان خارجی مقاومت کردند و به درجه رفیع شهادت نائل آمده بودند در وسط باغ شرقی مسجد جامع هرات بنا شد.
سنگ فرش صحن مسجد جامع از سمت غرب آغاز شد که سنگهای صفوف نماز از مرمر و فاصله بین صفوف از سنگ رخام سیاه کار شده است که این کار با نفوذ و حاکمیت کمونیستها در افغانستان نیمهکاره باقی ماند.
از بودجه کمک به مسجد جامع پنج عدد حوض آب برای وضو گرفتن مردم ساخته شد و نیز محراب مسجد زمستانی با تلاش استاد «محمد سعید مشعل» گچبری شد. با مساعدت یک تن از تجار خیر کویتی سی چشمه سرویس بهداشتی در قسمت پارک پایین مسجد جامع احداث شد.
در سال ۱۳۷۶ و ۱۳۷۵ هجری شمسی نیز توسط فرمانده حفظ بناهای تاریخی هرات یک باب وضوخانه در داخل پارک مسجد جامع احداث و وضوخانههای دیگر ترمیم شد.
کار سنگفرش صحن مسجد جامع هرات از بودجه پروژه حفظ بناهای تاریخی مجدداً آغاز شد و کتابخانه مسجد جامع به صورت اساسی توسعه یافت و ایوان مقصوره و شبستانهای جنوب غرب ترمیم شدند.
در سال ۱۳۸۲ هجری شمسی بامهای مسجد جامع بزرگ هرات ایزوگام شد و نیز غسالخانه مسجد جامع ترمیم و رنگ آمیزی با ۵۲۰ قطع سنگ مرمر سفید در صحن مسجد جامع انجام شد.
منبر قدیم مسجد جامع بزرگ هرات تا سال ۹۰۰ هجری از چوب تراشیده شده و حکاکی شده بود که به مرور زمان از بین رفت. در بازسازی سنگ مرمرهایی از خواف خریداری شده و در طول شش سال توسط استاد «شمس الدین سنگ تراش» منبری برای این مسجد بزرگ ساخته شد. در رأس هر گلدسته که دارای هشت رواق و بام آن با کاشی فیروزهای و قبه یک و نیم متر تزئین شده است.
/انتها/
