مسجد کوفه چهارمین مسجد مهم شیعیان پس از مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاَقصی و از قدیمی‌ترین اماکن زیارتی کوفه به‌شمار می‌آید.
بنابر برخی روایات، نخستین کسی که مسجد کوفه را بنیان گذاشت حضرت آدم(ع) بود و حضرت نوح(ع) پس از طوفان آن را تجدید بنا کرد. در سال ۱۷ق با حضور اولیه مسلمانان در کوفه در زمان سعد بن ابی‌وَقّاص، به پیشنهاد سلمان فارسی، این مسجد دوباره ساخته شد. این مسجد شاهد حضور بسیاری از پیامبران، امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و برخی دیگر از امامان(ع) بوده است.
در سال ۳۶ق، با حضور امام علی(ع) در این مسجد، بر اهمیت و توجه به آن افزوده گردید. حضرت علی(ع) در این مسجد نماز و خطبه می‌خوانده و برخی از امور کشورداری، مانند قضاوت، را در آنجا انجام می‌داد. او در محراب این مسجد به شهادت رسید. در کنار مسجد کوفه، خانه امام علی، دارالاماره کوفه، مرقد مسلم بن عقیل، مرقد هانی بن عروة و مرقد مختار قراردارد. این مسجد مقامات متعددی دارد و در بسیاری از آنها اعمال مخصوصی انجام می‌گیرد.
مسافر می‌تواند در مسجد کوفه نماز را تمام یا شکسته بخواند. طبق برخی از روایات، مسجد کوفه از باغ‌های بهشتی است. اگر کسی وارد آن شود، آمرزیده است. طبق روایات، شهر کوفه مرکز حکومت امام مهدی(عج) و مسجد کوفه، مرکز ستاد فرماندهی او خواهد بود.
جایگاه و مشخصات
یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین آثار زیارتی شهر کوفه، مسجد کوفه است. این مسجد، چهارمین مسجد مهم نزد شیعیان، بعد از مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاَقصی به شمار می‌آید. مسجد کوفه، از زمان تأسیس، یکی از مراکز اصلی سیاسی و فرهنگی شهر کوفه به‌شمار می‌رفته است.
مسجد کوفه با ۱۱۰ متر طول و ۱۰۱ متر عرض، ۱۱۱۶۲ متر مربع مساحت دارد و با دیوارهایی به ارتفاع ۱۰ متر محافظت می‌شود. مساحت فضای باز مسجد ۵۶۴۲ متر مربع، مساحت شبستا‌ن‌های مسجد ۵۵۲۰ متر مربع است. تعداد ستون‌های مسجد ۱۸۷ وتعداد مناره‌های آن چهار عدد با ارتفاع ۳۰ متر است.
مسجد کوفه از هنگام بنای اولیه دارای درهایی بوده است؛ اسامی این درها عبارت‌اند از باب الحُجّه، باب الثُعبان (یا باب الفیل)، باب الرَحْمه، باب الاَنْماط و باب السدّه که گفته شده که امام علی(ع) از آن وارد می‌شده است. گفته شده که امروزه از درهای قدیمی باب الثعبان تنها دری است که باقی مانده است. نام درهای امروزی مسجد کوفه چنین برشمرده شده است: باب الحجه (در اصلی)، باب الثُعبان، باب الرحمه، باب مسلم بن عقیل و باب هانی بن عُروه.
موقعیت
مسجد کوفه مهمترین مسجد شهر کوفه قلمداد شده است. کوفه از شهرهای عراق است که در جنوب این کشور و در ۱۰ کیلومتری شمال شرق نجف قرار دارد. در سال ۱۷ق، چند ماه پس از ساخته‌شدن شهر بصره، سعد بن ابی‌وَقّاص به دستور عمر بن خطاب، این شهر را ساخت تا جایگاهی برای سکونت رزمندگان و نیروهای نظامی در زمان فتوحات مسلمین باشد.
قدمت و تاریخ
اساس اولیه مسجد کوفه بر حسب برخی از روایات به حضرت آدم(ع) باز می‌گردد. در منابع از قول امام علی(ع) آمده که محل ساخت کشتی نوح و محل تنوری که در طوفان نوح از آن آب فوران کرده در این مسجد بوده است. در منابع، بازسازی این مسجد بعد از طوفان نیز به حضرت نوح (ع) نسبت داده شده است.
به گزارش ابن‌اثیر تاریخ‌نگار اهل‌سنت، پیشینه این مسجد به سال ۱۷ق برمی‌گردد. در این سال لشکر مسلمانان در مدائن حضور داشت. آب وهوای مدائن سربازانی که از حجاز آمده بودند را آزار می‌داد. از این‌رو حذیفه و سلمان از طرف عمر بن خطاب مأموریت یافتند تا سرزمینی مناسبی بیایند. پس از دریافت نامه خلیفه، سلمان از طرف باختر رود فرات و حذیفه از طرف خاور آن راهی شدند و هیچ سرزمینی را نپسندیدند تا اینکه به سرزمین کوفه رسیدند. هر دو آن سرزمین را برای اقامت لشکر مناسب دیدند. هنگامی که سعد بن ابی‌وقاص همراه لشکریان به سرزمین کوفه رسیدند، دستور داد پیش از ساختن هر بنایی، مسجدی بسازند. به دستور ابوهیجاء اسدی تیراندازی قوی بر هر طرف تیری انداخت تا حدود مسجد کوفه مشخص شود.
بازسازی مسجد توسط بُهره‌های اسماعیلی
بازسازی مسجد کوفه در نخستین دهه قرن ۲۱ میلادی توسط بهره‌های اسماعیلی انجام گرفت. در جریان این بازسازی، نماهای داخلی رواق‌ها و کف صحن مسجد با پوششی از سنگ‌های مرمرِ سفید از جنسِ عالی پوشانیده شد و در رواق‌ها و شبستان مسجد، ستون‌هایی از سنگ مرمر نصب گردید.
بهره‌ها همچنین دو مناره به مسجد کوفه افزودند؛ یکی در شمال شرقی مسجد و دیگری در شمال غربی. این دو مناره را از نظر جزئیات هنری و معماری، تقلیدی از مناره بنای تاریخی معروف به مشهد جیوشی در قاهره دانسته‌اند.
از بارزترین آثار بهره‌ها در مسجد کوفه را پنجره نقره‌ای نصب شده بر محراب ضربت‌خوردن امیرمؤمنان(ع) گفته‌اند که اثر هنری نفیس و زیبایی به شمار می‌آید. این پنجره یادآور محراب‌های تاریخی دوره فاطمی در قاهره و تقلیدی از محراب مستنصری در مسجد ابن طولون این شهر است که از زیباترین مساجد دوره فاطمی مصر به شمار می‌آید. از نگاه محققان به طور کلی بهره‌ها در بازسازی بخش‌های مختلف مسجد کوفه، عناصر تزئینی فراوانی را در ساختمان مسجد کوفه گنجانده‌اند که بخشی از این تزئینات، نمادهای هنر و معماری دوره فاطمی مصر به شمار می‌آید.
فضیلت‌ها
از نگاه امام علی(ع): اصبغ بن نباته می‌گوید: امیرالمؤمنین(ع) در جمع مردم کوفه فرمود: «خداوند چیزی را به شما بخشیده که به کس دیگر نداده است، خداوند این نمازگاهتان را برتری ویژه‌ای بخشید. این (مسجد کوفه)، خانه آدم، جایگاه نوح، منزلگاه ادریس و مصلاّی ابراهیم خلیل و برادرم خضر و نمازگاه من است. مسجد شما یکی از چهار مسجدی است که خداوند آن را برای اهلش برگزیده است. گویی آن را می‌بینم که فردای قیامت، با دو جامه سفید، وارد محشر می‌شود و کسانی را که در آن نماز خوانده‌اند، شفاعت می‌نماید و شفاعتش از جانب خدا رد نخواهد شد. در آینده حجر الاسود در آن نصب خواهد شد. زمانی می‌رسد که همین مسجد، نمازگاه مهدی(ع)، فرزندم و نمازگاه هر مؤمنی می‌شود. در روی زمین مؤمنی نیست مگر اینکه وارد شود و به آن دل ببندد. مبادا آن را ترک و مهجورش کنید. در آن نماز بخوانید و با آن نماز به خدا نزدیک شوید و حوائج خویش را از خدا بخواهید. اگر مردم به فضیلت این مسجد آگاه بودند از اکناف جهان به سوی آن می‌شتافتند، اگر چه به خزیدن بر روی برف باشد.»
قصر بهشتی: در بعضی روایات از مسجد کوفه به عنوان «قصری از بهشت» یاد شده است. امام علی(ع) می‌فرماید: «چهار قصر از قصرهای بهشت در دنیا قرار دارد: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه».
سجده گاه فرشتگان: در روایات آمده است که قبل از حضرت آدم، فرشتگان در این مکان مقدس عبادت می‌کردند. امام علی(ع) می‌فرماید: «نخستین مکانی که خداوند بر روی آن عبادت شد، کوفه بود. وقتی خدا به فرشتگان فرمان داد که به آدم سجده کنند، آنان در کوفه سجده کردند. فرشتگان هر شب بر مسجد کوفه فرود می‌آیند.».
مسجد کوفه نزد خداوند از چنان جایگاهی برخوردار است که اگر کسی وارد آن شود، گناهانش آمرزیده می‌شود. امام رضا(ع) از شخصی پرسید کجا زندگی می‌کنی؟ پاسخ داد در کوفه. امام درباره فضیلت مسجد کوفه به او فرمود: «همانا مسجد کوفه خانه نوح است. اگر کسی صد بار وارد آن شود، خداوند برای او صد آمرزش می‌نویسد. همانا دعای نوح در این مسجد بوده که گفت: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَی وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِناً».
مصلای پیامبران: ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که ایشان درباره مسجد کوفه فرمود: «بهترین مسجد، مسجد کوفه است؛ هزار پیامبر و هزار وصی در آن نماز گزارده‌اند…»
نماز در مسجد کوفه تمام است: وقتی شخصی به مکانی مسافرت کند و قصد ده روز نکند، نمازش شکسته است، مگر چهار مکان که استثنا شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «نماز در چهار جا تمام است: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع)». طبق دیدگاه مشهور فقیهان شیعه، شهرهای مکه و مدینه، و نیز مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع) از اماکن تخییرند.
نماز در آن برابر با حج است: امام باقر(ع) درباره فضیلت نماز در مسجد کوفه می‌فرماید: «اگر مردم می‌دانستند مسجد کوفه چه فضیلتی دارد، از مکان‌های دور به آنجا می‌رفتند. همانا خواندن نماز واجب در آنجا برابر با حج و نماز نافله برابر با عمره است.»
برتر از همه مساجد: امام صادق(ع) نماز در مسجد کوفه را برابر با هزار نماز در مسجدی غیر از آن می‌داند. همچنین امام رضا(ع) در فضیلت خواندن نماز در این مکان مقدس می‌فرماید: «نماز فرادی در مسجد کوفه، بهتر از هفتاد نماز جماعت در غیر آن است.»
حرم حضرت علی(ع): در کتاب بحارالانوار با ذکر سند از امام صادق(ع) نقل شده است که مکه، حرم خداست، مدینه حرم محمد(ص) است و کوفه، حرم حضرت علی(ع) است، و حضرت علی(ع) از کوفه همان اندازه‌ای را حرم قرار داد که حضرت ابراهیم(ع) از مکه و حضرت محمد(ص) از مدینه حرم قرار دادند.
مدفن پیامبران و اوصیای الهی: گفته شده که سیصد و هفتاد پیامبر و ششصد وصی در مسجد کوفه دفن شده‌اند.
مرکز حکومت امام زمان(عج): از امام باقر(ع) نقل شده است: «هنگامی که قائم ما قیام کند و به کوفه برود، هیچ مومنی نیست، مگر آن که در آن شهر در کنار مهدی سکونت میگزیند یا به آن شهر می‌آید.» امیرمومنان(ع) نیز فرموده‌اند: «روزگاری فرا رسد که اینجا (مسجد کوفه) نمازگاه و مصلای مهدی(ع) گردد.»
اقامتگاه حضرت خضر(ع).
منزل و سجده‌گاه حضرت نوح.
محل حشر بی‌حساب: از این مکان هفتاد هزار نفر محشور و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند.
عبادت با نشستن در آن: نشستن در مسجد کوفه بدون تلاوت قرآن نیز عبادت است.
مقامات
در این مسجد مکان‌هایی وجود دارد که به یکی از انبیا یا بزرگان دینی منسوب‌اند؛ این مکان‌ها را «مقام» می‌نامند. برای برخی از این مقام‌ها نماز یا اعمال مستحبی خاصی توصیه شده است.
رَحبه امیرالمؤمنین: در جلوی مسجد کوفه، جایی که درِب مسجد کوفه قرار داشته، سکویی است که امام علی(ع) پیش از نماز یا مواقع دیگر، روی آن می‌نشسته و به پرسش‌های مردم پاسخ می‌داده است. بخشی از روایات به این موضوع اشاره دارد. امام علی(ع) در آغاز خلافت خود، و در روزی از سال ۳۵ قمری که روز رحبه خوانده شده است، مردم را قسم داد تا به آنچه در واقعه غدیر دیده‌اند، شهادت دهند.
دَکَّةُ القضاء: مکانی که امام علی(ع) در آنجا قضاوت می‌کرد.
بِیتُ الطَّشت: محلی که یکی از معجزات امام علی(ع) در آن رخ داده است.
محل ضربت‌خوردن امیرمومنان
مقام حضرت آدم(ع): ستون هفتم مسجد کوفه معروف به مقام حضرت آدم است. اینجا مکانی است که خداوند توبه آدم را قبول کرد. همچنین امیر المؤمنین(ع) نزدیک این ستون نماز می‌خواند، لذا به مقام امیر المؤمنین(ع) نیز معروف است.
مقام حضرت ابراهیم(ع): ستون چهارم مسجد، جنب «باب اَنماط» مکانی است که حضرت ابراهیم(ع) در آنجا نماز خوانده است.
مقام جبرئیل: ستون پنجم منسوب به حضرت جبرئیل است. در شب معراج که پیامبر(ص)از مسجدالحرام به مسجدالاقصی در حرکت بود، هنگامی که به سرزمین کوفه رسید، جبرئیل به پیامبر فرمود: ای رسول خدا، اکنون مقابل مسجد کوفه هستی. پیامبر با اجازه خداوند در آن دو رکعت نماز گزارد. همچنین امام حسن(ع) در نزدیکی این ستون نماز می‌خواند و لذا به مقام امام حسن نیز معروف است.
مقام حضرت امام زین العابدین(ع): ستون سوم، جایگاهی که امام سجاد(ع) در آنجا نماز خوانده است. ابو حمزه ثمالی می‌گوید: «دیدم علی بن الحسین(ع) وارد مسجد کوفه شد و دو رکعت نماز خواند و سپس سر به دعا برداشت، پس از مدتی راه مدینه را در پیش گرفت تا برگردد. به او گفتند: برای چه به اینجا آمدی؟ جایی که پدر و جدّت را کشتند؟ فرمود: «پدرم را زیارت کردم و در این مسجد نماز خواندم.»
محراب امیر المؤمنین(ع): مکانی که ابن ملجم مرادی، فرق امام را شکافت و او را به شهادت رساند.
مقام امام صادق(ع): راوی می‌گوید: در ایام بنی‌عباس، روزی دیدم امام صادق از باب الفیل وارد شد و نزد ستون چهارم نماز خواند.
مقام حضرت خضر(ع).
جایگاه به گِل نشستن کشتی نوح.
مرقد میثم تمار، مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و مختار ثقفی.
اعمال مخصوصه
مسجد کوفه دارای اعمالی از جمله زیارت، نماز و دعاهای مخصوصی است که در اعمال مخصوص مسجد کوفه ذکر شده است. این اعمال شامل اعمال ورود به مسجد، اعمال مقام ابراهیم(ع)، اعمال مقام دکة القضاء، اعمال مقام بیت الطشت، اعمال مقام معراج، اعمال مقام حضرت آدم(ع)، اعمال مقام امام سجاد(ع)، اعمال مقام نوح(ع)، اعمال محراب امام علی(ع)، اعمال مقام امام صادق(ع) و خواندن نماز حاجت است.
مسجد کوفه در زمان امام زمان(عج)
طبق روایات متعدد، مرکز حکومت جهانی حضرت مهدی(ع) شهر کوفه است. مفضل بن عمر از امام صادق(ع) درباره محل حکومت حضرت مهدی(ع) سؤال کرد. آن حضرت(ع) فرمود: محل حکومت او شهر کوفه، دارالحکومه‌اش مسجد جامع کوفه و محل بیت‌المال و تقسیم غنایم مسجد سهله است. امام صادق(ع) می‌فرماید:
«هنگامی که قائم ما قیام کند در پشت کوفه مسجدی را بنا خواهد کرد که هزار در دارد و خانه‌های کوفه را به رود فرات در کربلا متصل می‌کند.»
از امام علی(ع) نیز نقل شده است:
«روزی برسد که کوفه به حیره وصل شود و زمین‌های آن چنان مرغوبیتی پیدا کند که یک ذراع زمین آن به چند اشرفی فروخته شود و مسجدی در حیره بنا شود که دارای ۵۰۰ درب باشد و قائم در آن نماز بگزارد، زیرا مسجد کوفه برای آنها تنگ خواهد بود».
همچنین، مساجد چهارگانه مشهور را، با هدف توسعه‌بخشیدن، از پایه تخریب و بازسازی می‌کند، و آنهارا همچون سایه‌بان حضرت موسی(ع) خواهد ساخت و تمام مساجد را وسعت داده و بلندى‌ها را از بين مى‌برد، به همان صورتی که در زمان پیامبر اسلام(ص) بود. مسجد کوفه مرکز قضاوت و دادرسی حضرت مهدی(ع) است؛ امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید:
«مرکز حکومت امام مهدی(ع) در کوفه و مرکز قضاوت و دادرسی او مسجد کوفه است.»
