فصلنامه علمی ـ تخصصی ویژه مبلغان

زمستان ۱۳۹۹ ـ شماره چهارم

امام علی(ع) نماد مهربانی

حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود حکیمیان *

مقدمه

قرآن کریم، خداوند متعال را مظهر مهر و محبت معرفی نموده و با الفاظ «رحمان» و «رحیم» توصیف کرده است. خداوند، به وجود آورنده مهر و محبت است؛ زیرا خطاب به حضرت موسی فرمود: «وَأَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي»؛1 و من محبتی از خودم بر تو افکندم. امیرمؤمنان علی به نقل از رسول‌خدا فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَحِيمٌ يُحِبُّ كُلَّ رَحِيمٍ»؛2 خداوند عزوجل، مهربان است و هر مهربانی را دوست دارد.

مهربانی، اکسیری است که در فطرت همه موجودات جهان وجود دارد و همه موجودات، به‌ویژه انسان تشنه مهر و محبت هستند. مهربانی به دل‌ها حیات می‌بخشد و استعدادهای انسانی را شکوفا می‌کند. مهربانی و محبت، ریشه تمام اخلاق‌های نیک است که در پرتو آن می‌توان احساسات و عواطف انسانی را در جامعه رشد و به واسطه آن، انسان‌های شایسته را پرورش داد. نتیجه گسترش این صفت اخلاقی در کانون پر مهر خانواده و جامعه، به وجود آمدن جامعه‌ای شاد و بانشاطی است که فرزندان در آن احساس محرومیت نمی‌کنند. افراد چنین جامعه‌ای، خوش‌بین، خوش‌قلب و با اعتماد به نفس، خیرخواه و انسان‌دوست هستند؛ چراکه طعم شیرین محبت را چشیده‌اند و می‌کوشند تا این آب حیات را به دیگران نیز بچشانند و با مردم چنان رفتار کنند که با آنان رفتار شده است؛ چنان‌که امام علی در سفارشی به نوف بکالی فرمود: «يَا نَوْفُ! ارْحَمْ تُرْحَمْ»؛3 ای نوف! مهربانی کن تا مهربانی ببینی. حالا با توجه به این‌که مهر و محبت لازمه زندگی انسانی است، این سؤال مطرح می‌شود که به چه کسانی باید محبت کرد و این محبت چگونه باید ارائه شود؟ در این مقاله با واکاوی سیره و روش امیرمؤمنان علی، تعالیم الهی آن حضرت را درباره مهر و محبت بررسی می‌کنیم.

مهربانی با خانواده

خانواده، نخستین هسته جامعه انسانی است که آدمی از آغازین لحظات حیات مهر و محبت را در آن از دامان پر مهر مادر و آغوش گرم پدر تجربه می‌کند. این مهر و محبت آغازین، منشأ پرورش شخصیت فرزندان در خانه است. محیط خانواده، محل آموختن آداب و سنن و پرورش استعدادهای فرزندان است تا شخص را مهیای ورود به مرحله جدیدی از زندگی، به نام زندگی اجتماعی کند و به همراه دیگر افرادی که هر یک از آنها نیز در خانواده‌ای بزرگ شده و شخصیت‌شان شکل گرفته است، جامعه انسانی را بسازند.

رفتار امیرمؤمنان علی در خانه و خانواده، بر اساس مهر و محبت و رعایت حقوق متقابل بود تا آن‌جا که حضرت می‌فرماید: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَكْرَهْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ وَ لَا أَغْضَبْتْنِي وَ لَا عَصَتْ لِي أَمْرًا وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّي الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَانُ»؛4 به خدا سوگند، هیچ‌گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت نکرد و از دستور من سرپیچی نکرد و هرگاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها، اندوه‌ها و غم‌هایم را از یاد می‌بردم.

رفتار حضرت با فرزندانش نیز همراه مهر و عطوفت بود تا آن‌جا که روزی به فرزندش عباس فرمود: «فرزندم! بگو یک». عباس گفت: «یک». حضرت فرمود: «بگو دو». عباس گفت: «خجالت می‌کشم با زبانی که یک گفته‌ام، دو بگویم». امام از عقل و هوش و درایت فرزندش بسیار مسرور شد و چشمان فرزندش را بوسید. آن‌گاه به دخترشان زینب که در طرف چپ ایشان ایستاده بود، نگاه کرد. زینب عرض کرد: «پدر جان! آیا ما را دوست داری؟». امام فرمود: «آری دخترم! فرزندانم جگرگوشه‌هایم هستند». زینب عرض کرد: «پدر جان! دو محبت است که با هم در قلب مؤمن جمع نگردد، «حب خدا» و «حب اولاد» و اگر از مهر ما گریزی نیست؛ پس عطوفت و شفقت از آن ما و محبت خالصانه از آن خدا». این سخنان هوشمندانه مهر و عاطفه امام علی را به فرزندانش دو چندان کرد.5

امام علی که پرورشی‌یافته رسول‌خدا بود، فرزندانش را نیز بر همان اساس تربیت می‌کرد. آموزش و تربیتی را که قرآن و سنت برای فرزندان مقرر ساخته بود، به کار می‌بست و تصریح می‌کرد که والدین به فرزندان خود محبت کنند؛ چنان‌که درباره مهرورزی به فرزندان فرمود: «مَنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ صَبَا»؛6 هر کس فرزند کودکی داشت، کودکی کند.

چونک با کودک سر و کارم فتاد

هم زبان کودکان باید گشاد.7

مهربانی با همسایگان

با توجه به سبک زندگی امروزی، یکی از مسائل مهم اجتماعی روابط با همسایگان است. همسایه، یکی از کسانی است که در اسلام مورد عنایت خاص واقع، و حقوق بسیار مهمی برای آنها نسبت به هم معین شده است که افراد ملزم به رعایت آن هستند. اهمیت احترام به همسایگان و تکریم حقوق آنها تا آن‌جاست که هر نوع احترام به همسایه، بی‌بهره و بی‌پاداش نخواهد ماند. آیات و روایات بسیاری ما را به رعایت حقوق همسایگان سفارش کرده‌اند؛ چنان‌که امیرمؤمنان علی فرموده است: «اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ فَإِنَّهُمْ وَصِيَّةُ نَبِيِّكُمْ مَا زَالَ يُوصِي بِهِمْ حَتَّى ظَنَّنَا أَنَّهُمْ سَيُوَرِّثُهُمْ»؛8 خدا را خدا را در مورد همسایگان‌تان فراموش نکنید؛ زیرا پیامبر اکرم پیوسته سفارش آنها را می‌کرد تا آن‌جا که ما گمان بردیم آنها را در زمره وارثان قرار خواهد داد.

اهمیت داشتن همسایه خوب در مکتب امام علی تا آن‌جاست که به فرزند بزرگ‌وارش امام حسن چنین سفارش کرده است: «سَلْ عَنِ الرَّفِيقِ قَبْلَ الطَّرِيقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ»؛9 پیش از راه، از هم‌راه و پیش از خانه، از همسایه بپرس. حضرت در خطبه «همام» ضمن شمردن صفات پرهیزگاران، به زیان نرساندن به همسایه اشاره کرده و فرموده است: «وَ لَا يُضَارُّ بِالْجَارِ»؛10 و همسایگان را آزار ندهد؛ چراکه دنیا، سرای حوادث و گرفتاری‌هاست. چه‌بسا آدمی در زندگی، نیازمند به کمک و محبت همسایه است و بدون عنایت و مهربانی او، قادر بر رفع مشکلات فردی و اجتماعی‌اش نخواهد بود. احترام متقابل و رعایت حقوق دو جانبه همسایگی، موجب می‌شود آدمی در موارد بحرانی و گرفتاری‌ها از جانب همسایه، احساس امنیت کند و با کمک او مشکلاتش را رفع نماید.11

مهربانی با عموم مردم

احترام به شئون مردم و حفظ حریم و شخصیت دیگران، از اصول معاشرتی در اسلام است؛ چنان‌که امیرالمؤمنین علی در این باره فرموده است: «رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِيمَانِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ التَّحَبُّبُ إِلَى النَّاسِ»؛12 سرآغاز عقل و خردمندی بعد از ایمان به خدا اظهار محبت به مردم و دوستی با آنان است. از این روست که در نامه‌ای به فرمان‌دارش محمد بن ابی‌بکر می‌نویسد: «فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ»؛13 با آنان [مردم] فروتن باش و نرم‌خو، و هموار و گشاده رو، و همگان را به یک چشم بنگر.

حضرت در ابتدای این سخن به او دستور داده است که با مردم فروتن و نرم‌خو باشد. این تعبیر به این آیه قرآنی اشاره دارد که می‌فرماید: «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ»؛14 و پر و بال (عطوفت) خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند، فرود آور؛ یعنی هم نسبت به آنها اظهار محبت کن و هم آنها را در کنف حمایت خود قرار ده. در ادامه با این دستور که «هموار و گشاده‌رو باش و همگان را به یک چشم بنگر»، به این تعبیر از قرآن کریم اشاره می‌کند: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ»؛15 به سبب رحمت الهی، در برابر مؤمنان نرم و مهربان شدی.

امام علی در عهدنامه مالک اشتر نیز به او می‌فرماید: «وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ»؛16 و مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان و با آنان دوستی کن و با همگان مهربان باش. واژه «أَشْعِرْ» که در اصل به معنای لباس زیرین انسان است و به طور مستقیم با تن او در تماس است، به این مطلب اشاره دارد که قلب مسئول باید با رحمت و محبت و لطف نسبت به مردمان در تماس باشد. رحمت، محبت و لطف با یکدیگر متفاوتند. رحمت، مرتبه نخستین دوستی و خوش‌رفتاری، و محبت درجه بالاتر و لطف، آخرین درجه است. شاید این تفاوت مراتب نسبت به موقعیت مردمان باشد؛ زیرا بعضی افراد مستحق رحمت، و بعضی دیگر که انسان‌های سودمندتر و مفیدتری برای دیگران و جامعه هستند، شایسته محبت هستند و آنها‌یی نیز که خدمت و تلاش‌شان از همه بیشتر است، سزاوار لطف‌اند.17

مهربانی با تهیدستان

فقرزدایی، یکی از مهم‌ترین دستورات دین مبین اسلام است. اسلام تنها ناظر به زندگی جاودان آخرت نیست؛ بلکه به زندگی آبرومند این دنیا به عنوان مقدمه‌ای برای آن دنیا، اهمیت ویژه‌ای داده است تا آن‌جا که رسول‌خدا در یکی از دعاهای روز عرفه فرموده است: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ»؛18 خدایا! از فقر به تو پناه می‌برم. امام علی نیز در توصیه به فرزندشان، محمد حنفیه، فرموده است: «يَا بُنَيَّ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّينِ، مُدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِيَةٌ لِلْمَقْتِ»؛19 فرزندم از فقر بر تو می‌ترسم. از آن به خدا پناه ببر؛ چرا که فقر دین انسان را ناقص، عقل و اندیشه او را مشوش، مردم را نسبت به او و او را نسبت به مردم بدبین می‌سازد.

امیرمؤمنان، تأمین حقوق تهیدستان جامعه را از وظایف حاکمان اسلامی دانسته است و دوران زمام‌داری خویش نیز هم‌واره به دنبال آن بود تا همه افراد در حالت عادی، زندگی کنند و از مواهب الهی استفاده نمایند و طعم تلخ فقر را نچشند. نقل است که روزی امام پیرمردی را دید که از مردم کمک می‌خواهد. از اطرافیانش پرسید: «این مرد کیست؟». گفتند: «مردی مسیحی است که از طریق کارگری امرار معاش می‌کرد و حالا که از کار افتاده شده است، کسی او را برای کار استخدام نمی‌کند». امام فرمود: «از او کار کشیدید تا پیر و ناتوان شد و اکنون او را محروم می‌سازید؟ از بیت‌المال به او انفاق و کمک کنید.20» امام در حق او مهربانی کرد و دستور داد به امورش رسیدگی کنند. بنابراین دولت اسلامی باید برای کسانی که از کار افتاده‌اند یا به خاطر وقوع حوادث غیرمترقبه، درآمد کافی ندارند؛ چاره‌اندیشی کند و ریشه فقر و تهیدستی را در جامعه بخشکاند. هم چنان‌که مردم باید با انفاق‌های واجب و مستحب، زندگی نیازمندان جامعه را تأمین کنند. ازآنجا که جامعه ایمانی بر پایه محبت، پیوستگی و حفظ کرامت‌های انسانی بنا نهاده شده است، ظهور محبت ایمانی در دست‌ها و قدم‌های مؤمنان تجلی می‌یابد و با برآوردن نیازها، محبت‌ها افزون‌تر می‌گردد. با حمایت از فقرا و برآورده کردن نیاز آنان، می‌توان آنها را به بازار کار و تولید بازگرداند و بدین سان موجبات توسعه و عمران در جامعه و ایجاد مهر و محبت در جامعه ایمانی را فراهم نمود.

مهربانی با یتیمان

قرآن درباره ایتام و مهرورزی نسبت به آنان فرموده است: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا»؛21 و غذا را در عین دوست داشتنش به مسکین و یتیم و اسیر انفاق می‌کنند. امام علی در لحظات آخر عمر شریفش، درباره ایتام به فرزندان و همه پیروانش در طول تاریخ چنین فرمود: «اللَّهَ اللَّهَ فِي الْأَيْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُمْ»؛22 خدا را خدا را در مورد یتیمان، نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آنها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند.

نقل است در زمان خلافت امام علی، مردی ایرانی از همدان و حلوان (شهری نزدیک بغداد) مقداری عسل و انجیر برای آن حضرت به کوفه آورد. امام همان لحظه دستور داد کودکان یتیم را بیاورند. آن حضرت سر مشک‌های عسل را برداشت و آنها را در اختیار کودکان نهاد تا از آن عسل‌ها بخورند. سپس باقی‌مانده آن را در ظرف‌هایی ریخت و میان مردم تقسیم نمود. در جواب اعتراض برخی که گفته بودند چرا حضرت اجازه داده است تا کودکان یتیم از سر ظرف‌ها بخورند، فرمود: «إِنَّ الْإِمَامَ أَبُو الْيَتَامَى وَ إِنَّمَا أَلْعَقْتُهُمْ هَذَا بِرِعَايَةِ الْآبَاءِ»؛23 امام، پدر یتیمان است و باید به‌عنوان پدر به فرزندان خود اجازه چنین کاری را بدهد تا آنان احساس یتیمی نکنند.

رهبر معظم انقلاب مدظله‌العالی در دیدار جمعی از ایتام و کودکان بی‌سرپرست تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی فرمود: «بسیاری از دانشمندان، علمای بزرگ و شخصیت‌های برجسته تاریخ در شرایط محروم بودن از کانون گرم خانواده، رشد کردند و با تلاش، پشتکار، عزم، اراده و غیرت خود به جایگاهی رسیدند که دیگران حسرت آن را می‌خورند.24» ایشان با تأکید بر این‌که رنج محرومیت از داشتن پدر و مادر و سختی‌های آن دارای اجر و پاداش الهی است، به وظیفه مسئولان امر در قبال ایتام اشاره کرد و افزود: «مسئولان باید بدون هیچ‌گونه منتی و با کمال مهربانی و خیرخواهی به وظیفه خود در قبال ایتام عمل نمایند.25» امام علی در مقام مهرورزی به ایتام فرمود: «وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ يَضَعُ يَدَهُ عَلَى رَأْسِ يَتِيمٍ تَرَحُّمًا لَهُ إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ يَدُهُ عَلَيْهَا حَسَنَةً»؛26 هر مرد و زن با ایمانی که از روی دلسوزی و مهر دست نوازش بر سر یتیمی بکشد، خداوند رحمان به هر تار مویی که از زیر دست او بگذرد، برایش ثواب می‌نویسد.

امام علی که شیر بیشه میدان جنگ بود و در میدان نبرد کسی توان مقابله با آن حضرت را نداشت، در مقابل کودک یتیم آن‌قدر متواضع و مهربان بود که در برابر او روی خاک می‌نشست و دست مرحمت بر سر او می‌کشید.

امید است جامعه اسلامی‌مان با پیروی از سخنان امیرالمؤمنین علی، مهر و محبت را در تمام ارکان و اجزای جامعه جاری نماید تا استعدادها در پرتو آن شکوفا شود و تمام مردمان به حقوق واقعی خود برسند.

پی‌نوشت‌ها

* دانشجوی دکتری علوم و معارف نهج‌البلاغه، دانشگاه قرآن و حدیث.

1. طه: ۳۹.

2. محمد بن حسن حرعاملی؛ وسائل الشیعه؛ ج ۱۲، ص ۲۱۶.

3. محمد بن علی صدوق؛ الأمالی؛ ص ۲۰۹.

4. علی بن عیسی اربلی؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة؛ ج ۱، ص ۳۶۳.

5. حسین بن محمدتقی نوری؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ ج ۱۵، ص ۲۱۵.

6. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۱۱، ص ۴۴۹.

7. جلال‌الدین محمد بلخی (مولوی)؛ مثنوی معنوی؛ دفتر ۴، بیت ۲۵۷۷.

8. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح، نامه ۴۷.

9. همان، نامه ۳۱.

10. همان، خطبه ۱۹۳.

11. زین‌العابدین قربانی لاهیجی؛ حقوق از دیدگاه نهج‌البلاغه؛ ص ۴.

12. محمد بن علی صدوق؛ الخصال؛ ج ۱، ص ۱۵.

13. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ نامه ۲۷.

14. شعراء: ۲۱۵.

15. آل‌عمران: ۱۵۹.

16. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ نامه ۵۳.

17. ناصر مکارم شیرازی؛ پیام امام امیرالمؤمنین؛ ج ۱۰، ص ۳۷۸.

18. عبدالله بن جعفر حمیری؛ قرب الإسناد؛ ص ۲۱.

19. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ حکمت ۳۱۹.

20. «مَرَّ شَيْخٌ مَكْفُوفٌ كَبِيرٌ يَسْأَلُ. فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: مَا هَذَا؟ فَقَالُوا: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ! نَصْرَانِيٌّ. قَالَ: فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: اسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّى إِذَا كَبَرَ وَ عَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ؟ أَنْفِقُوا عَلَيْهِ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ.» محمد بن حسن طوسی؛ تهذیب الأحکام؛ ج ۶، ص ۲۹۳.

21. انسان: ۸.

22. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ نامه ۴۷.

23. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۱، ص ۴۰۶.

24. بیانات در دیدار جمعی از ایتام و کودکان بی‌سرپرست تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی با رهبر انقلاب؛ ۱۳۸۰/۰۹/۱۳.

25. همان. https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=11683

26. محمد بن علی صدوق؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ ص ۱۹۹.

فهرست منابع

کتب

  1. اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة؛ چاپ اول، تبریز: بنی‌هاشمی، ۱۳۱۸ ق.
  2. بلخی (مولوی)، جلال‌الدین محمد؛ مثنوی معنوی؛ تصحیح رینولد نیکلسن؛ تهران: ناشر توس، ۱۳۷۵ ش.
  3. حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ چاپ اول، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۹ ق.
  4. حمیری، عبدالله بن جعفر؛ قرب الإسناد؛ چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۳ ق.
  5. شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج‌البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح، [بی‌چا]، قم: مؤسسه دارالهجره، [بی‌تا].
  6. صدوق، محمد بن علی؛ الأمالی؛ چاپ ششم، تهران: کتابچی، ۱۳۷۶ ش.
  7. ــــــــــــــــــــــ؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ چاپ دوم، قم: دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ ق.
  8. ــــــــــــــــــــــ؛ الخصال؛ چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ ش.
  9. طوسی، محمد بن حسن؛ تهذیب الأحکام؛ چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ ق.
  10. قربانی لاهیجی، زین‌العابدین؛ حقوق از دیدگاه نهج‌البلاغه؛ چاپ اول، قم: بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۸۰ ش.
  11. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامية، ۱۴۰۷ ق.
  12. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
  13. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ چاپ اول، تهران: دارالکتب الإسلامية، ۱۳۷۴ ش.
  14. ـــــــــــــــــــ؛ پیام امام امیرالمؤمنین؛ چاپ اول، تهران: ناشر دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.
  15. نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ تصحیح مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۸ ق.

سایت

  1. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی سید علی خامنه‌ای.

لینک کوتاه مطلب : https://ofoghandisha.com/?p=82599

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *