بایستگی رعایت حق الناس با محوریت ویروس کرونا

بایستگی رعایت حق‌الناس با محوریت ویروس کرونا

کاظم دلیری (دانش‌آموخته سطح ۳ حوزه علمیه قم)

مقدمه

شیوع جهانی بیماری مرموز کرونا در ماه‌های اخیر، خسارات و صدمات جانی و مالی فراوانی را به جامعه بشری تحمیل کرده است و انتهای این داستان دنباله‌دار مشخص نیست. پس از ماه‌ها مبارزه با با این بیماری و زحمات و جانفشانی‌های پرسنل درمانی، نیروهای جهادی و مسئولان کشوری، متأسفانه دوباره شاهد بازگشت مجدد این بیماری و روند صعودی آن هستیم. بی‌توجهی به پروتکل‌های بهداشتی و اصول اخلاقی، مهم‌ترین عامل شیوع و گسترش این بیماری است. از مسائلی که در ایام بیماری واگیر کرونا اهمیت دوچندان یافته است، «رعایت حقوق مردم» است؛ زیرا کوتاهی و بی‌توجهی در این زمینه سبب بروز آسیب‌های جدی به سلامت شهروندان و توسعه زنجیره این بیماری سخت و کشنده شده است. این مقاله عهده‌دار بررسی این موضوع از منظر اخلاقی است و تأکید بر این نکته دارد که سرپیچی از دستورالعمل‌های بهداشتی و بی‌توجهی به آن‌ها، از مصادیق ظلم به مردم و حق‌الناس است. آنچنانکه امام حسین حضور یاران را در قیام خویش منوط به رعایت حق‌الناس نمود، چنانکه شخصی به نام «عمیر انصاری» می‌گوید در کربلا امام حسین به من فرمود: «نَادِ فِی النَّاسِ أَلَّا یُقَاتِلَنَّ مَعِی رَجُلٌ عَلَیْهِ دَیْنٌ، فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ رَجُلٍ یَمُوتُ وَعَلَیْهِ دَیْنٌ لَا یَدَعُ لَهُ وَفَاءً إِلَّا أَدْخَلَ النَّارَ»¹ به مردمی که برای یاری من آمده‌اند، بگو: کسی که به مردم بدهکار است و حق‌الناس به ذمه دارد و برای پرداخت آن چاره‌ای نیندیشیده، اگر کشته شود، اهل دوزخ خواهد بود.»

لزوم پیشگیری از انتشار بیماری‌های واگیر

دین مبین اسلام برای جلوگیری از انتشار بیماری‌های واگیر مثل وبا، طاعون و جذام و مبتلا نشدن به آن‌ها، سفارش‌های روشنی دارد که یکی از آن‌ها، دوری از منطقه شیوع بیماری است. اسلام به ما توصیه نمی‌کند که با استناد به اصل «توکل بر خدا» یا با تکیه به اصل «قضا و قدر»، خود و عزیزانمان را در معرض خطرات جانی و مالی قرار دهیم. اصبغ بن نباته می‌گوید: «امیرالمؤمنین کنار دیوار مایلی بود. جای خود را عوض کرد و به طرف دیوار (راست) دیگری رفت. به او گفتند: یا امیرالمؤمنین! آیا از قضای خدا فرار می‌کنی؟! حضرت فرمود: أَفِرُّ مِنْ قَضَاءِ اللَّهِ إِلَى قَدَرِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ»² از قضای خدا به سوی قدر خداوند عزوجل فرار می‌کنم«. بنا بر فرمایش امیرالمؤمنین، ما در دایره قضا و قدر مجبور نیستیم تا بنشینیم و خراب شدن دیوار را بر سرمان تماشا کنیم؛ بلکه از سوی قضای غیر حتمی پروردگار به سوی تقدیر متفاوت دیگری که خدا برایمان رقم می‌زند، حرکت می‌کنیم.

از آن‌جا که بیماری‌های واگیر مانند وبا، مناطق مجاور خود را به‌تدریج درگیر می‌کند و به صورت منطقه‌ای گسترش می‌یابد، یکی از راه‌های پیشگیری از آن، پرهیز از ورود به منطقه وبازده و دوری کردن از آنجاست. از سوی دیگر اگر کسی در میان مردمان آلوده به یک بیماری واگیر باشد، سزاوار نیست که از آن منطقه به منطقه دیگر کوچ کند تا بیماری احتمالی خود را به آن مناطق صادر کند و در صورت انتقال بیماری و ابتلای دیگران، حق‌الناسی بر عهده او قرار گیرد. عبدالرحمن بن عوف می‌گوید: از رسول‌خدا شنیدم که می‌فرمود: «إِذَا کَانَ الْوَبَاءُ بِأَرْضٍ وَلَسْتَ بِهَا فَلَا تَدْخُلْهَا، وَإِذَا کَانَ بِأَرْضٍ وَأَنْتَ بِهَا فَلَا تَخْرُجْ مِنْهَا»³ اگر وبا در سرزمینی باشد که تو در آن نیستی، وارد آن سرزمین نشو و اگر در سرزمینی باشد که تو در آن هستی، از آن خارج مشو«. این روایت، شأن نزول جالب و شنیدنی دارد که در برخی از منابع اسلامی به این شرح آمده است:

در زمان خلیفه دوم، لشکر اسلام برای فتح شام به سوی آن منطقه حرکت کرد تا به منطقه سَرْغ در نزدیک شام رسید. در آنجا به خلیفه خبر دادند که سرزمین شام گرفتار وبا شده است. خلیفه نسبت به ورود به شام و ادامه جنگ یا انصراف از جنگ و بازگشت به مدینه تردید داشت؛ از این رو با مهاجرین و انصار مشورت کرد. آنان نیز در این مسئله اختلاف نظر داشتند و عده‌ای موافق ادامه جنگ و ورود به شام و عده‌ای دیگر مخالف جنگ و موافق بازگشت به مدینه بودند. …عبدالرحمن بن عوف از راه رسید و سخنی را از پیامبر اکرم نقل کرد که فصل‌الخطاب این اختلافات بود. او گفت: از رسول‌خدا شنیدم که می‌فرمود: «اگر شنیدید وبا در سرزمینی است، وارد آن سرزمین نشوید و اگر وبا در سرزمینی افتاد که شما در آن بودید، به جهت فرار از وبا از آنجا خارج نشوید»⁴.

درباره بیماری طاعون نیز مشابه همین مطلب از رسول‌خدا نقل شده است⁵.

در داستان بیماری کرونا، شاهد رعایت نکردن این دو اصل (وارد نشدن به منطقه آلوده به بیماری و فرار نکردن از آن منطقه) از سوی بسیاری از مردم هستیم؛ زیرا به محض انتشار خبر کرونا در کشور مسافرت‌های فراوانی از مناطق وضعیت قرمز به وضعیت سفید و بالعکس اتفاق افتاد که این امر زمینه انتشار بیماری را فراهم آورد و از این باب حق‌الناسی به گردن عده‌ای ماند و متأسفانه هنوز هم این مسافرت‌های غیرضرور و انتشار بیماری ادامه دارد.

بنا بر روایت فوق، حتی مسائلی مانند جنگ و جهاد نیز هنگام شیوع بیماری‌های واگیر تعطیل می‌شود. بنابراین کسانی که به جای حفظ متانت خود و برخورد منطقی با موضوعاتی مانند تعطیلی موقت اماکن و اجتماعات مذهبی و منع از بوسیدن عتبات مقدسه در ایام کرونا، به اقدامات غیرمنطقی مانند هجوم به عتبات مقدسه و شکستن درها و لیسیدن ضریح و امثال آن روی می‌آورند، در حقیقت از متدینین ناآگاهی هستند که از اهتمام ویژه دین به امر سلامت و بهداشت غافلند.

از دیگر نکات بهداشتی اسلام در خصوص بیماری‌های واگیر، حفظ فاصله خود با بیماران است؛ همان چیزی که در بیماری کرونا نیز بسیار اهمیت دارد و از آن به «رعایت فاصله اجتماعی» یاد می‌شود. در روایتی از رسول‌خدا نیز کراهت سخن گفتن با فرد جذامی آمده است، مگر آنکه میانشان به اندازه یک ذراع (حدود نیم متر) فاصله باشد. حضرت فرمود: «فِرَّ مِنَ الْمَجْذُومِ فِرَارَكَ مِنَ الْأَسَدِ»⁶ از جذامی فرار کن، هم‌چنانکه از شیر فرار می‌کنی«. در روایت دیگری از امام باقر چنین نقل شده است: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَيْ أَبَا جَعْفَرٍ وَبَاءٌ إِذَا وَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ أَنْعَتَزِلَ قَالَ وَمَا بَأْسَ أَنْ تَعْتَزِلَ الْوَبَاءَ وَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِرَجُلٍ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ كَانَ فِي دَارٍ فِيهَا إِخْوَتُهُ فَمَاتُوا وَلَمْ يَبْقَ غَيْرُهُ ارْتَحِلْ مِنْهَا وَهِيَ ذِمَامَةٌ»⁷ محمد بن مسلم می‌گوید: به امام باقر گفتم: هنگامی که وباء (بیماری همه‌گیر) در سرزمینی شیوع پیدا کرد، آیا ما خانه‌نشینی و کنارگیری از مردم برگزینیم؟ امام فرمودند: چه اشکالی دارد که از وباء و بیماری فراگیر فاصله بگیری، در حالی‌که رسول اّٰﷲ به مردی که به آن حضرت خبر داد که در خانه‌ای همراه برادرانش بود و برادرانش همه مرده بودند و فقط او باقی مانده بود، فرمود: از آن خانه فاصله بگیر و دور شو، در حالی‌که این خانه مذموم است!

اهمیت حق‌الناس

در آموزه‌های آسمانی اسلام، سفارش‌های فراوانی نسبت به رعایت حقوق مردم و پرهیز از ظلم و ستم به آنان، به چشم می‌خورد تا جایی که در برخی روایات ادای حقوق بندگان خدا با ادای حقوق خداوند گره خورده است. امیرالمؤمنین فرموده است: «جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ حُقُوقَ عِبَادِهِ مُقَدِّمَةً لِحُقُوقِهِ فَمَنْ قَامَ بِحُقُوقِ عِبَادِ اللَّهِ كَانَ ذَلِكَ مُؤَدِّياً إِلَى الْقِيَامِ بِحُقُوقِ اللَّهِ»⁸ خداوند سبحان، حقوق بندگانش را مقدمه‌ای برای حقوق خودش قرار داد. پس کسی که به ادای حقوق بندگان خدا قیام کند، این امر به قیام به حقوق خداوند منجر خواهد شد«. بنابراین کسی که حقوق بندگان خدا را ادا نمی‌کند، حقوق خداوند را هم ادا نخواهد کرد.

تضییع حقوق بندگان خدا و ستم به آنان، از گناهانی است که خداوند از آن نمی‌گذرد و در صورت ترک توبه و عدم ادای حقوق آنان، مجازات این کار به پروردگارت در کمینگاه است»، فرمود: «قَنْطَرَةٌ عَلَى الصِّرَاطِ لَا يَجُوزُهَا عَبْدٌ بِمَظْلِمَةٍ»⁹ به درستی که مرصاد، پلی است بر صراط که بنده‌ای با گناه حاصل از ظلم و ستم از آن نمی‌گذرد«. امیرالمؤمنین نیز در یکی از خطبه‌های ارزشمند خود ظلم را به سه دسته تقسیم می‌کند:

1. ظلمی که آمرزیدنی نیست (شرک به خدا)؛
2. ظلمی که آمرزیده است و بازخواست کردنی نیست (ظلم به خود هنگام برخی لغزش‌ها و مراد از آن ارتکاب برخی گناهان صغیره است، البته اگر به همراه ترک گناهان کبیره باشد)؛
3. ظلمی که واگذاشتنى نیست.

امام در تشریح قسم سوم ظلم می‌فرماید: وَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يُتْرَكُ فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً الْقِصَاصُ هُنَاكَ شَدِيدٌ لَيْسَ هُوَ جَرْحاً بِالْمُدَى وَلَا ضَرْباً بِالسِّيَاطِ وَلَكِنَّهُ مَا يَسْتَصْغِرُ ذَلِكَ مَعَهُ»¹⁰ اما ظلمی که واگذاشتنى نیست، ستم کردن بندگان بر یکدیگر است. قصاص در آنجا سخت است و آن، قصاص از نوع زخم زدن با کارد ـ که به تن فرو برند ـ یا تازیانه زدن ـ که بر بدن فرود آورند ـ نیست؛ بلکه چیزی است که این دردها در برابر آن کوچک شمرده می‌شود.

بنابراین گناه ستم به مردم، از گناهانی است که خداوند از آن نمی‌گذرد و قصاص آن به روز قیامت می‌افتد و نوع قصاص حق‌الناس در روز قیامت نیز بسیار سخت و سنگین است؛ به‌گونه‌ای که درد چاقو و شلاق خوردن در برابر آن ناچیز و آسان است.

آن حضرت در یکی دیگر از خطبه‌های خود در مسجد کوفه، درباره اقسام گناهان سخن می‌گوید و دادخواهی بندگان خدا از یکدیگر را از گناهانی می‌داند که آمرزیده نمی‌شود و قصاصش به قیامت می‌افتد: «أَمَّا الذَّنْبُ الَّذِي لَا يُغْفَرُ فَمَظَالِمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ»؛ یعنی بدون رضایت صاحب حق، آمرزیده نمی‌شود. سپس درباره کیفر این گناه می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِذَا بَرَزَ لِخَلْقِهِ أَقْسَمَ قَسَماً عَلَى نَفْسِهِ فَقَالَ وَعِزَّتِي وَجَلَالِي لَا يَجُوزُنِي ظُلْمُ ظَالِمٍ وَلَوْ كَفٌّ بِكَفٍّ وَلَوْ مَسْحَةٌ بِكَفٍّ… فَيَقْتَصُّ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّى لَا تَبْقَى لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ مَظْلِمَةٌ ثُمَّ يَبْعَثُهُمْ لِلْحِسَابِ»¹¹ خداوند تبارک و تعالی هنگامی که بر خلقش آشکار شود [کنایه از روز قیامت که ثواب و عقاب خدا آشکار می‌شود] به خودش سوگند می‌خورد و می‌فرماید: به عزت و جلالم سوگند که از ستم هیچ ستمکاری نمی‌گذرم؛ گرچه با دست به دست کسی زده باشد یا با دست به کسی دست کشیده باشد¹². پس برای بندگان از یکدیگر قصاص می‌گیرد تا دیگر چیزی از ظلم از کسی بر کسی نماند. سپس آنان را برای حساب برمی‌انگیزد. در روایت مشابهی، امام باقر می‌فرماید: «وَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يَدَعُهُ فَالْمُدَايَنَةُ بَيْنَ الْعِبَادِ»¹³ ظلمی که آن را ترک نمی‌کند، بدهکاری میان مردم است«. علامه مجلسی در شرح این حدیث می‌گوید: «مداینه میان بندگان، کنایه از مطلق حقوق مردم است یا مراد از آن، محاکمه (و مجازاتی) است که در روز قیامت به سبب حقوق مردم میان بندگان صورت می‌گیرد¹⁴.»

نکته جالب توجه در این روایات، آن است که در همه آن‌ها سخن از ظلم به «عباد»، یعنی بندگان خدا به میان آمده است و نه ظلم به خصوص «مؤمنان» یا «مسلمانان». این امر گویای آن است که ظلم به بندگان خدا به هر شکلی و با هر دین و آیینی که باشد، نکوهیده و مستحق کیفر آخرت است. برای مثال ما حتی نسبت به کفار نیز حق نداریم بدون دلیل با انتشار سلاح‌های میکروبی و شیمیایی در میان آنان، سبب کشتار و مرگ‌ومیر بی‌مورد آنان شویم.

برخی حقوق مردم آنچنان اهمیت دارد که حتی با بزرگ‌ترین فداکاری‌ها در راه خدا، یعنی شهادت در راه او نیز برداشته نمی‌شود و همچنان بر گردن انسان می‌ماند تا با حسابرسی روز قیامت تسویه شود. امام باقر فرمود: كُلُّ ذَنْبٍ يُكَفِّرُهُ الْقَتْلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا الدَّيْنَ فَإِنَّهُ لَا كَفَّارَةَ لَهُ إِلَّا أَدَاؤُهُ أَوْ يَقْضِيَ صَاحِبُهُ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي لَهُ الْحَقُّ»¹⁵ کشته شدن در راه خداوند عزوجل هر گناهی را می‌پوشاند، مگر گناه بدهکاری که کفاره‌ای جز ادای آن [در وقتش] نیست یا اینکه صاحبش آن را قضا کند [یعنی در خارج از وقت مقرر بپردازد] یا اینکه شخص حق‌دار از آن بگذرد.

تحقق ظلم و ضمان با ترک اصول بهداشتی

ظلم بر مردم چند قسم است. گاهی از جنس مالی است؛ مانند دزدی، خیانت در امانت و رشوه. گاهی از جنس بدنی و جانی است؛ مانند آزار و اذیت‌های بدنی هم‌چون ضرب و جرح و قتل و آزار دیگران. گاهی نیز از جنس زبانی است؛ مانند تهمت، غیبت، مسخره و فحش. دایره ظلم و حق‌الناس به مردم، به این موارد محدود نیست و مصادیق ظریف‌تری نیز دارد که گاه به چشم نمی‌آید، رعایت نمی‌شود و به تبع آن، مشکلات فراوانی برای دیگران به وجود می‌آید. برای مثال کسی که به بیماری واگیردار مبتلا باشد، مسائل بهداشتی را رعایت نکند و با حضور در اماکن و اجتماعات عمومی دیگران را مبتلا کند، مرتکب ظلم به دیگران شده و حقی به گردن او آمده است. پس اگر آن فرد از دنیا برود، چه بسا در خون او شریک باشد و اگر خسارت مالی و بدنی تحمل کند، در آن‌ها نقش دارد.

به اعتقاد کارشناسان حضور در تجمعات و گردهمایی‌های فامیلی، مهم‌ترین عامل ابتلاء به ویروس کروناست. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که شرکت در مراسم عروسی، عزاداری، مسافرت‌ها و سابقه حضور در مراکز خرید، دلیل اصلی ابتلای افراد به ویروس کروناست. ابتلای ۵۷ نفر در یک عروسی در هرمزگان، ابتلای بیش از ۲۰ زن در تشییع جنازه‌ای در کهکیلویه و بویراحمد، ابتلای ۷۳ نفر در یک میهمانی در بندرعباس، ابتلای ۴۰ نفر در یک عروسی در چهارمحال و بختیاری و ابتلای ۳۰ نفر در مراسم ترحیمی در یکی از روستاهای خراسان جنوبی، تنها چند نمونه از ابتلای افراد به کرونا پس از شرکت در این مراسم‌هاست¹⁶. بنا بر گزارش‌ها در استان آذربایجان شرقی پس از برگزاری هر مراسم ترحیم یا عروسی، به طور متوسط ۵۰ مبتلا به کرونا شناسایی می‌شود. یک مراسم ترحیم در اهواز، ناگهان باعث طغیان کرونا در غرب اهواز شد. مسئول کمیته آموزش و اطلاع‌رسانی مدیریت کرونا در هرمزگان گفت:

یک عروس ناقل ویروس کرونا در میهمانی عروسی خود در قشم، بیش از ۷۰ نفر از میهمانان را به کووید ۱۹ مبتلا کرد. همچنین مدیر مدرسه‌ای با برگزاری جشنی در منزلش، سبب ابتلای همه میهمانان به کرونا می‌شود و پس از آن نیز با حضور در مدرسه، سبب ابتلای پرسنل مدرسه به این بیماری می‌شود. برادر این فرد (مدیر مدرسه) نیز که کارمند بانک بوده است، بعد از حضور در این مراسم به سر کار خود می‌رود و تعدادی دیگر از کارکنان بانک نیز مبتلا می‌شوند. نتیجه اینکه به سبب یک جشن خانوادگی ۳۴ نفر به کرونا مبتلا می‌شوند¹⁷.

مراجع تقلید معاصر ضمن تأکید بر رعایت مسائل بهداشتی، بر تحقق ضمان و حق‌الناس در صورت کوتاهی فتوا داده‌اند. برای مثال دفتر آیت‌اللّٰه سیستانی در پاسخ به این سؤال که «اگر شخصی به این بیماری مبتلا شود یا برخی از علائم مشکوک به کرونا را داشته باشد، آیا جایز است با کسانی که از وضعیت او اطلاع ندارند، اختلاط کند؟ اگر این کار را انجام داد و سبب انتقال ویروس شد، در قبال آنان چه مسئولیتی بر عهده دارد؟»، پاسخ داد: «اختلاط او با دیگران به‌طوری که احتمال انتقال ویروس به آنان وجود داشته باشد، جایز نیست و اگر چنین کاری انجام دهد و موجب ابتلای کسانی شود که از وضعیت او اطلاع ندارند، ضامن ضررهایی است که به آن‌ها وارد می‌شود و اگر به همین سبب کسی بر اثر ابتلاء به این بیماری فوت کند، باید دیه‌اش را بپردازد¹⁸.» مشابه این پرسش و پاسخ نسبت به ضمان دیه و هزینه‌های درمانی از دفتر آیت‌اللّٰه مکارم شیرازی نیز صادر شده است¹⁹.

ملااحمد نراقی در بحث توبه می‌گوید:

حق‌الناس اگر حق بدنی باشد، مثل اینکه او را کشته باشی یا زده باشی یا عضوی از او را شکسته باشی یا مجروح کرده باشی؛ پس واجب است که تمکین کنی تا صاحب حق، آن را قصاص نماید و آنچه از تو نسبت به او صادر شده، متحمل شوی که او نیز نسبت به تو به عمل آورد. یا اینکه به عجز و الحاح یا احسان و انعام، او را از خود راضی سازی و اگر دسترسی به این‌ها نباشد، باز باید به در خانه خدا رفت و عجز و إنابه نمود که صاحب حق را راضی کند و طاعات و عبادات بسیاری به جا آورد که عوض حق او گردد²⁰.

لزوم رعایت بهداشت برای احترام به حقوق دیگران

با توجه به شرایط حاد حاضر و پیدایش موج جدید کرونا و احتمال پیدایش موج‌های جدید در آینده، باید با رعایت پروتکل‌های بهداشتی هم مراقب سلامتی خود و هم حافظ حقوق دیگران باشیم تا مبادا مدت طولانی گرفتار این ویروس باشیم.

امید که با رعایت دستورهای بهداشتی و اخلاقی، شاهد جامعه‌ای سالم و پویا و سرشار از معنویت باشیم.

فهرست منابع

کتب

1. ابن‌حنبل، احمد بن محمد؛ مسند أحمد بن حنبل؛ تحقیق شعیب ارنؤوط و دیگران؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسة الرسالة ۱۴۱۶ ق.
2. بخاری، محمد بن اسماعیل؛ صحیح البخاری؛ تحقیق وزارت اوقاف مصر؛ چاپ دوم، قاهره: وزارت اوقاف ۱۴۱۰ ق.
3. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحکم و دررالکلم؛ تحقیق سید مهدی رجایی؛ چاپ دوم، قم: دار الکتاب الإسلامی ۱۴۱۰ ق.
4. شریف الرضی، محمد بن حسین؛ نهج‌البلاغة؛ تحقیق صبحی صالح؛ چاپ اول، قم: هجرت، ۱۴۱۴ ق.
5. صدوق، محمد بن علی؛ التوحید؛ تحقیق هاشم حسینی؛ قم: جامعه مدرسین ۱۳۹۸ ق.
6. ــــــــــــــــــــــ؛ کتاب من لا یحضره الفقیه؛ تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری؛ چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین ۱۴۱۳ ق.
7. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامية ۱۴۰۷ ق.
8. فیض کاشانی، محمدمحسن؛ الوافی؛ اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی ۱۴۰۶ ق.
9. مجلسی، محمدباقر؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول؛ تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی؛ چاپ دوم، تهران: دار الکتب الإسلامية ۱۴۰۴ ق.
10. نراقی، ملا احمد؛ معراج السعادة؛ چاپ ششم، قم: هجرت ۱۳۷۸ ش.
11. نوری، حسین بن محمد تقی؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ چاپ اول، قم: مؤسسة آل البیت ۱۴۰۸ ق.

سایت‌ها و خبرگزاری‌ها

1. خبرگزاری تابناک؛ «هر مراسم عروسی و عزا ۵۰ نفر را کرونایی می‌کند»؛ ۱۳۹۹/۰۴/۰۲ کد خبر ۹۸۵۹۰۲.
2. خبرگزاری فارس‌نیوز؛ «مرور فتاوای مراجع تقلید درباره کرونا»؛ ۱۳۹۹/۰۱/۱۴ کد خبر: ۱۳۹۹۰۰۱۱۴۰۰۰۱۶۲.
3. خبرگزاری مشرق‌نیوز؛ «عروسی و عزا با چاشنی مرگ و کرونا»؛ ۱۳۹۹/۰۴/۰۷ کد خبر: ۱۰۸۸۲۹۹.
4. سایت رسمی دفتر آیت‌اللّٰه سید علی سیستانی؛ «استفتائاتی درباره ویروس کرونا»؛ رجب ۱۴۴۱.