بحران خاموش جمعیت در ایران
صالح قاسمی، کارشناس ارشد علوم اجتماعی و دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت (CFSSP)
اشاره
جمعیت، از جمله ارکان بهوجود آمدن کشورها بهشمار میرود که میتواند بهنوبهی خود باعث افزایش قدرت یک کشور در عرصههای مختلف گردد. این رکن اساسی، تحت تأثیر عوامل گوناگونی قرار دارد و در طول زمان در معرض تغییر و تحول فراوانی است. نرخ رشد جمعیت و باروری، دو شاخص مهم در تعیین جمعیت هر کشور است و مسئولان امر باید به آن توجه ویژهای داشته باشند تا از تهدیدها و آسیبهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کاهش جمعیت در امان باشند.
با توجه به شرایط کنونی تحولات جمعیت در کشور و نیز با عنایت به تأکیدها و توصیههای رهبر معظم انقلاب اسلامی دربارهی لزوم اصلاح سیاستهای تحدید نسل و اجرای سیاستهای تکثیر نسل، مطالبی چند بهصورت خلاصه عرضه میشود تا مبلّغان عزیز از آن بهرهی لازم را ببرند. در این نوشتار، همچنین بهاختصار ایدههای نوآورانهی برخی کشورهای دیگر را برای افزایش فرزندآوری معرفی میکنیم.
بحران کاهش جمعیت
اجرای بیقاعدهی سیاست تحدید موالید در کشور که از سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود، به فرمودهی رهبر معظم انقلاب باید در سال ۱۳۷۱ متوقف میشد؛ ولی بدون هیچ دلیل کارشناسی، بیش از بیست سال ادامه پیدا کرد و متأسفانه در برخی موارد، همچنان نیز ادامه دارد. این مسئله، کشور را به بحرانی بزرگ در عرصهی جمعیت مبتلا کرده است. نرخ باروری کل (تعداد فرزند بهازای هر زن) در مدت ۲۵ سال، تقریباً یکچهارم شده است و از میزان ۶/۴ فرزند در سال ۱۳۶۵، به ۱/۷ فرزند در سال ۱۳۹۵ رسیده است؛ میزانی که نشان میدهد نرخ باروری از حد جایگزینی ۲/۱ فرزند نیز پایینتر آمده است و کشور با سرعتی بسیار بهسوی سالخوردگی و آغاز سیر کاهش جمعیت در سه دههی آینده در حال حرکت است. سازمان ملل نیز در سال ۲۰۱۷ م پیشبینی کرد که اگر روند شتابان کاهش نرخ باروری کل ادامه پیدا کند، در سال ۱۴۳۰ روند کاهش جمعیت ایران آغاز شده و در ۱۴۸۰ به حدود ۷۰ میلیون نفر خواهد رسید. این، در حالی است که ایران، مهد تولد تمدن نوین اسلامی و داعیهدار نشر آن در جهان اسلام بوده است.
رهبر حکیم و فرزانهی انقلاب در اینباره فرمودهاند:
«باید این گناه مسئولین کشور را جبران کنیم و فرهنگسازی نماییم. جلسهای در قم بگذارید و هزار نفر از نخبگان حوزه را دعوت و موضوع را تبیین و اهمیت آن را اعلام کنید که کشور و اسلام را این مسئله تهدید میکند. با مردم و صدا و سیما صحبت کنید و مکرر هم بگویید و مسئولین کشور هم باید این موضوع را تکرار کنند …» [۱]
همهی مسئولین کشور ـ نه فقط مسئولین اداری ـ روحانیون، کسانی که منبرهای تبلیغی دارند، باید در جامعه دربارهی آن فرهنگسازی کنند؛ از این حالتی که امروز وجود دارد ـ یک بچه، دو بچه ـ باید کشور را خارج کنند. [۲]
پژوهشهای جهانی دربارهی جمعیت ایران اسلامی
در این بخش، به اظهارات چند تن از پژوهشگران بینالمللی دربارهی تحولات نگرانکنندهی جمعیت در ایران توجه نمایید:
«هنوز شدیدترین سقوط در نرخ باروری در یکی از کشورهای در حال توسعه، پیش از آنکه ثروتمند شده باشد، در حال رخدادن است. ایران تحت حکومت روحانیت، بهطور کامل ۷۰ درصد از سطح باروری خود را کاسته است و اکنون با سطح باروری کمتر از حد جایگزینی، قادر به حفظ جمعیت خود در طول زمان نیز نیست.» [۳]
پروفسور مایکل کوک، در بیستوپنجم ژوئن سال ۲۰۰۹ م در مقالهای با عنوان «بحران جمعیتی ایران»، با اشاره به جمعیت بالای جوانان در کشور مینویسد: «تا اواسط این قرن، این جوانان، سالمند خواهند شد و جمعیت با سن کار نسبتاً کم، در جامعهای با روابط شدیداً تضعیفشده، وجود خواهد داشت. در واقع، در درازمدت، آینده، بسیار تاریک بهنظر میرسد. سؤال حقیقی و رمزوراز این است که چگونه نخبگان حاکم، برای این مسئله آماده میشوند؟» [۴]
دکتر فائزه سامانیان، از محققان ایرانیتبار مقیم در کرهی جنوبی نیز در مقالهای با عنوان «بحران خاموش باروری ایران» مینویسد: «نیکلاس اِبرشتات و آپورواشاه، برخی از پیامدهای تغییرات جمعیتی ایران را برای سالهای آینده دستهبندی کردهاند. در این طبقهبندی، ایران در کاهش باروری رتبهی نخست را در میان کشورهای اسلامی دارد. در سال ۲۰۳۰ م، ایران کمترین درصد از جمعیت ۱۵ تا ۲۴ ساله را در جهان اسلام خواهد داشت؛ مگر اینکه دولت بتواند با توقف و در واقع معکوسکردن، این جریان را متوقف کند.» [۵]
نیکلاس اِبرشتات، از محققان انستیتو اینترپرایز آمریکا، در مقالهای با عنوان «کاهش باروری در جهان اسلام؛ تغییری فاحش که در کمال تعجب کسی متوجه آن نشده است» میگوید: «کاهش نرخ باروری در ایران طی ۳۰ سال گذشته، حیرتانگیز و معادل ۷۰ درصد بوده است. این میزان به گفتهی اِبرشتات، یکی از سریعترین و چشمگیرترین آمارهای کاهش باروری در تاریخ بشر بوده است. به گفتهی اِبرشتات، تا سال ۲۰۰۰ م، نرخ باروری ایران به کمتر از دو زایمان در هر زن کاهش یافته بود که پایینتر از سطح مورد نیاز برای جایگزینی جمعیت کنونی است. اِبرشتات خاطرنشان میکند که در ایران، در شهرهای تهران و اصفهان، نرخ باروری نسبت به تمامی ایالات آمریکا پایینتر است.» [۶]
برژینسکی، مشاور ارشد امنیت ملی جیمی کارتر، رئیسجمهور اسبق ایالات متحدهی آمریکا نیز در سال ۲۰۰۹ م در مصاحبهای با نشریهی والاستریت ژورنال میگوید: «از فکر کردن به حملهی پیشدستانه علیه تأسیسات هستهای ایران اجتناب کنید و یک بازی طولانیمدت را انجام دهید؛ چون زمان، آمارهای جمعیتی و تغییر نسل در ایران، به نفع حکومت کنونی نیست.» [۷]
حال، با توجه به آنچه بیان شد، جای این پرسش مطرح است: آیا راهی غیر از به اجرا درآوردن سریع و صحیح سیاستهای افزایش نرخ رشد جمعیت وجود دارد که بتوان در سایهی آن از این خطر بزرگ رهایی یافت؟ و آیا زمان آن نرسیده است که مردم، نخبگان و مسئولان، توجه و همت بیشتری به این امر حیاتی داشته باشند؟
پایان پویایی جمعیت در ایران
برخی از مهمترین آثار و پیامدهای کاهش نرخ رشد جمعیت کشور، عبارتاند از:
۱. عدم رشد و توسعهی اقتصادی
مهمترین نیاز اولیهی توسعهی اقتصادی، وجود نیروهای جوان، فعال و کارآمد است. ازاینرو، کاهش محسوس نرخ رشد جمعیت، عامل مهمی برای عقبماندگی و عدم توسعهی کشور است.
۲. پیری و بینشاطی جمعیت
با کاهش و رشد منفی جمعیت، جمعیت جامعه پیر میشود و از نشاط و سرزندگی لازم برخوردار نخواهد بود.
۳. آسیبهای اخلاقی و تربیتی
معمولاً ما به آسیبهایی توجه میکنیم که از ترکیب فقر و پرجمعیتی خانوادهها بهوجود میآید و در این زمینه، هم از آسیبهای اخلاقی و تربیتیای که متوجه خانوادههای کمجمعیت، بهویژه تکفرزندی است، غافل میشویم و هم به منافع و فوایدی که در خانوادههای پرجمعیت وجود دارد، توجه نداریم؛ زیرا ترکیب رفاه و تکفرزندی، خود مقولهای است که میتواند موجب بروز مشکلات فراوانی شود.
۴. انقطاع نسل بشر
از جمله آثار رشد منفی و کاهش جمعیت، پیری و در نتیجه، حرکت بهسوی انقطاع نسل بشر است؛ زیرا بر اساس آموزههای برگرفته از معارف ناب قرآن و اهلبیت، یکی از مهمترین فلسفههای ازدواج و تشکیل خانواده، زاد و ولد و تشکیل اجتماعات بشری است.
۵. اختلال در جامعهپذیری و ارتباطات اجتماعی
طبق تحقیقات، بچههایی که در خانوادههای تک یا کمفرزند زندگی میکنند، از جامعهپذیری و ارتباطات اجتماعی با اختلال مواجه هستند.
۶. گسست خویشاوندی و معضلات روانی
نسل آینده به دلیل بهرهمند نبودن از موهبتهای اجتماعی خویشاوندی، همچون: برادران، خواهران، عمهها، خالهها، عموها و یا داییها، با مشکلات روحی و روانی متعددی مواجه خواهد شد.
۷. هنجارشدن فرهنگ اروپایی
چنانچه روند کاهش جمعیت ادامه یابد، مردم ایران به تأسی از فرهنگ اروپایی به دنبال زندگی بدون فرزند خواهند بود.
۸. افزایش تصاعدی هزینهی نگهداری سالمندان
در جوامعی که خانوادهها بهسوی تکفرزندی میروند، وجود خانهی سالمندان به یک ضرورت تبدیل میشود.
۹. مهاجرپذیری اجباری و گسست فرهنگی کشور مقصد
از جمله پیامدهای منفی مهاجرپذیری اجباری، میتوان به تضاد فرهنگی مهاجران و کشور مقصد اشاره کرد. در سالهای گذشته، سیل مهاجرت اتباع کشورهای همسایه به ایران که در بعضی از نواحی به تغییر و گسست فرهنگی منجر شده، تأثیر نامطلوبی در پی داشته است.
۱۰. کاهش جمعیت بخش کشاورزی و تأثیر بر رونق اقتصادی کشور
بخش کشاورزی و منابع طبیعی، تأمینکنندهی مواد غذایی کشور است و آسیبدیدن آن، در حقیقت، برای استقلال و امنیت ملی کشور مخاطرهآمیز است.
۱۱. ضعیفشدن نیروی دفاعی کشور
کاهش جمعیت جوان، به معنای کمشدن تعداد نیروهای توانمند برای دفاع از اقتدار، امنیت و تمامیت ارضی کشور است و این موضوع برای کشوری با ویژگیهای نظام جمهوری اسلامی ایران که همواره در معرض تهدیدهای فزایندهی نظام سلطه و جهان استکبار است، بسیار خطرساز است.
۱۲. کاهش جمعیت جوان و نخبهی کشور
بدون تردید، نیروی جوان در پیشرفت علمی کشور نقشی اساسی ایفا میکند. بسیاری از جمعیت نخبهی کشورها را جوانان تشکیل میدهند و هر اندازه جمعیت بهسوی سالمندی پیش میرود، بهصورت طبیعی، از طبقهی جوان نخبه کاسته میشود.
سونامی سالمندی جمعیت ایران
مطالعات جمعیتی اثبات میکنند که طی سالیان آینده، روند سالمندی جمعیت ایران با سرعت و شدت بیشتری تداوم خواهد داشت و در آیندهی نه چندان دور، ایران با پدیدهی سالمندی قطعی جمعیت روبهرو خواهد شد که شروع کاهش تعداد جمعیت کل کشور نیز از توابع آن خواهد بود.
یکی از نتایج قابل تأمل پژوهشهای تحولات سالمندی، این است که هماکنون نرخ رشد جمعیت سالمندان کشور، بیش از سه برابر میانگین نرخ رشد جمعیت کل کشور است و این، یعنی زنگ خطر سالمندی جمعیت در ایران به صدا درآمده است و باید بهزودی منتظر پدیدهای تحت عنوان «سونامی سالمندی ایران» باشیم. همین آمارها، حاکی از آن است که طی حدود بیست سال آینده، نسبت نرخ رشد جمعیت سالمندان به نرخ رشد جمعیت کل کشور، شانزده به یک خواهد شد.
برای فهم بهتر مفهوم سونامی سالمندی جمعیت ایران و بر اساس مقایسهی نقشهی توزیع سالمندی جهان در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۵۰ م درمییابیم که ایران تنها طی ۳۵ سال، از یک کشور جوان به کشوری سالمند تبدیل خواهد شد؛ به عبارت دیگر، در حالیکه در سال ۲۰۱۵ م سالمندان بالای ۶۰ سال، تنها ۸ درصد جمعیت ایران را تشکیل دادهاند؛ ولی در نتیجهی سرعت پدیدهی سالمندی جمعیت، در سال ۲۰۵۰ م حدود ۳۳ درصد جمعیت کل کشور سالمند خواهد بود و با وجود اینکه ایران هنوز مسیر پیشرفت فناورانه و پویایی اقتصادی را نپیموده است، درصد قابلتوجهی از جمعیت خود را در چرخهی کار و تولید از دست خواهد داد.
بر پایهی دادههای آماری موجود از تحولات جمعیت در جهان، ایران در سدهی ۱۹۵۰ تا ۲۰۵۰ م سریعترین سیر تغییرات میانهی سنی جمعیت را در بین همهی کشورهای جهان، اعم از توسعهیافته و کمتر توسعهیافته، به خود اختصاص داده است. با توجه به اطلاعاتی که در جدول فوق به نقل از صندوق جمعیت سازمان ملل متحد میخوانیم، کشورمان در سال ۱۹۵۰ م با میانهی سنی ۲۱/۹ سال، یکی از جوانترین کشورهای جهان بوده است؛ ولی در سال ۲۰۵۰ م، یعنی تنها در حدود سی سال آینده، با میانهی سنی ۴۴/۷ سال، بالاتر از میانهی سنی کشورهای توسعهیافته، کشورهای کمتر توسعهیافته و همینطور بالاتر از متوسط میانهی سنی کل جهان قرار خواهد گرفت و این، همان کابوسی از سالمندی است که جمعیت ایران اسلامی تمدنساز را تهدید میکند.
ایدههای نوآورانهی جهانی برای افزایش فرزندآوری
کاهش نرخ باروری و پیرشدن جمعیت، معضل امروزی بسیاری از کشورهای دنیا، بهخصوص کشورهای صنعتی است و بر اساس اعلام سازمان ملل، بیش از ۴۵ درصد کشورهای جهان، برنامهی جامع افزایش فرزندآوری دارند. در اینجا به بیان برخی ایدههای نوآورانهی جهانی جهت افزایش فرزندآوری میپردازیم.
ـ سنگاپور:
در سنگاپور با هدف ترویج فرزندآوری و افزایش جمعیت، سیاستها و ایدههای خلاقانهی جالبی اتخاذ شدند. در سالهای اخیر، کمپینهای رسانهای مختلفی با شعارهایی همچون: «سه فرزند یا بیشتر، اگر توانش را دارید»، «فرزندان؛ زندگی بدون آنها، پوچ است»، «زندگی شاد است، اگر شما پدر یا مادر باشید» و «بهترین هدیهای که میتوانید به فرزندتان بدهید، خواهر یا برادر است»، شکل گرفت. علاوه بر این، دولت سنگاپور در اقدامی دیگر در سال ۲۰۱۲ م با راهاندازی کمپینی به نام «شب ملی» به ترغیب احساسات وطندوستانهی مردم برای افزایش جمعیت کشورشان در شب ملی این کشور (۶ آگوست) پرداخت. در همین راستا، نماهنگی با نماد نعناع با اجرای یک خوانندهی رپ تهیه شد که با شعارهای وطندوستانه، از همسران میخواهد به جای تکاندادن نمادین پرچم سنگاپور در شب ملی این کشور، نعناع بخورند، دهان خود را خوشبو کنند و برای آیندهی سنگاپور فرزند بیاورند.
ـ فنلاند:
در فنلاند، دولت در اقدامی فرهنگی، برای هر مادر باردار، پیش از وضع حمل بستهای بهعنوان خوشآمدگویی به نوزاد هدیه میکند که حاوی لباس، اسباببازی و لوازم مورد نیاز مادر و کودک در هفتههای اول تولد است.
ـ روسیه:
روسیه نیز در سال ۲۰۰۶ م جایزهای معادل ۹۲۰۰ دلار آمریکایی برای فرزند دوم در نظر گرفت. راهکار دیگر روسها در این زمینه، با خلاقیتی فرهنگی همراه بود. در سال ۲۰۰۷ م دولت روسیه اعلام کرد زنانی که در روز ۱۲ ژوئن که مقارن با «روز ملی روسیه» است، فرزند خود را به دنیا بیاورند، از جوایزی همچون یخچال، ماشین و وجه نقد برخوردار خواهند شد. در همین راستا، دولت روسیه مقرر کرده بود که روز ۱۲ سپتامبر که دقیقاً ۹ ماه قبل از روز ملی روسیه است، روز تعطیل اعلام شود تا مردان و زنان شاغل، آن روز را با خانوادهی خود سپری کنند.
پوتین، سال ۲۰۰۸ م را در این کشور بهعنوان «سال خانواده» نامگذاری کرد و در این سال، برنامههای فرهنگی مختلفی در راستای نزدیکتر کردن عاطفی همسران به یکدیگر و ترویج فرزندآوری بیشتر طراحی و اجرا شد. اولین روز تعطیل این سال بهعنوان «روز خانواده، عشق و وفاداری» نامگذاری شد که با برنامههای مختلفی در سراسر روسیه همراه گشت. پیروی راهاندازی کمپین ترویج ازدواج و تکریم خانواده در روسیه، برنامههای تبلیغاتی مختلفی با این هدف در رسانهها و فضاهای خیابانی و مترو به چشم میخورد؛ برای مثال، بر روی بیلبوردهای بزرگی در شهرهای روسیه تصاویری از کودکان دیده میشود که در بالای این بیلبوردها، شعار واحدی نوشته شده است: «سرزمین ما، به کودکان شما نیاز دارد.»
ـ دانمارک:
طبق یک بررسی آماری در دانمارک، همسران دانمارکی در مسافرت ۴۶ درصد بیشتر رابطهی زناشویی دارند و بیش از ۱۰ درصد زنان دانمارکی، در مسافرت آبستن میشوند. بر این اساس، در سال ۲۰۱۴ م کمپینی از طرف یک شرکت مسافرتی راهاندازی شد که با هدف تشویق همسران به فرزنددار شدن در مسافرت، تورهای مسافرتی را با تخفیف ویژه به آنها ارائه میکرد. این کمپین که با شعار «به خاطر دانمارک، فرزنددار شوید» فعالیت میکند، برای مادربزرگهای آینده که تمایل دارند فرزندانشان را به مسافرت بفرستند تا بهزودی نوهدار شوند، تورهایی را با تخفیف ویژه قرار داده است. همسرانی که بتوانند بچهدار شدن خود در مسافرت را اثبات کنند، تا ۳ سال از لوازم مورد نیاز نوزاد بهصورت رایگان برخوردار خواهند شد. علاوه بر این، بعد از تولد فرزندشان، سفر دیگری با امکانات لازم برای کودک به آنها ارائه خواهد شد.
ـ کرهی جنوبی:
از اقدامات فرهنگی و خلاقانهی دولت کرهی جنوبی برای افزایش نرخ باروری، اختصاص یک روز در ماه برای خانواده است. در این طرح که در سال ۲۰۱۰ م کلید خورد، سومین چهارشنبههای هر ماه بهعنوان «روز خانواده» نامگذاری شده است که در آن، ادارات و نهادهای دولتی کارکنان خود را زودتر مرخص میکنند تا بیشتر وقت خود را در خانواده سپری کنند. کرهایها معتقدند این کار، بهطور غیرمستقیم بر افزایش فرزندآوری و رسیدگی بهتر به تربیت فرزندان تأثیرگذار بوده است. از دیگر راهکارهای دولت کره برای افزایش جمعیت، ارائهی خدمات رایگان برای هزینهی درمان ناباروری و ارائهی مرخصیهای مربوط به امور خانوادگی بوده است.
ـ ژاپن:
ژاپن نیز با نرخ باروری ۱/۴۲ فرزند بهازای هر زن، جزو کشورهای دارای پایینترین آهنگ رشد جمعیت است. ژاپنیها در اقدامی جالب برای ترغیب خانوادهها به داشتن فرزند، به ساخت «روبات نوزاد» پرداختند. این روبات میخندد، گریه میکند و وقتی تکانش بدهند، آرام میشود. اگر آن را قلقلک بدهند، میخندد و حتی آب بینیاش هم بعد از گریه راه میافتد. سازندگان این روبات، امیدوارند مشاهدهی این اختراع، خانوادههای ژاپنی را به داشتن نوزاد واقعی ترغیب کند.
سخن پایانی
مشکل کاهش فرزندآوری در دنیا، به بحرانی فراگیر تبدیل شده است که بسیاری از کشورهای جهان با آن دستوپنجه نرم میکنند. بهنظر میرسد، برای فایقآمدن به معضلات جمعیتی، باید با گفتمانسازی و اصلاح نگرش افراد به مفهوم توفیق و خوشبختی در زندگی و بازسازی مفهوم حضور زن در اجتماع، به ایدههای همسو با فرهنگ و باورهای بومی جامعهی خود دست یابیم.
پینوشتها:
۱. از بیانات رهبر معظم انقلاب پس از گزارش دبیرخانهی شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص تحولات جمعیتی در تاریخ ۲۷/۰۴/۱۳۹۱.
۲. از بیانات رهبر معظم انقلاب در تاریخ ۰۳/۰۵/۱۳۹۱ در دیدار کارگزاران نظام اسلامی.
۳. رجوع کنید به: مقدمهی بخش نخست کتاب کاهش جمعیت و بازسازی سیاست قدرتهای بزرگ، اثر فیلیپ لانگمن، منتشرشده در سال ۲۰۱۲ م.
۴. رجوع کنید به: مقالهی «بحران جمعیتی ایران» (Iran’s demographic crisis)، اثر پروفسور مایکل کوک (Dr. Michael Cook)، منتشرشده در سال ۲۰۰۹ م.
۵. رجوع کنید به: مقالهی «بحران خاموش باروری ایران» (Iran’s silent fertility crisis)، اثر دکتر فائزه سامانیان (Dr. Faezeh Samanian)، منتشرشده در سال ۲۰۱۳ م.
۶. رجوع کنید به: مقالهی «کاهش باروری در جهان اسلام؛ تغییری فاحش که در کمال تعجب کسی متوجه آن نشده است» (Fertility decline in the Muslim world: a veritable sea-change, still curiously unnoticed)، اثر پروفسور نیکلاس اِبرشتات (Dr. Nicholas Eberstadt)، منتشرشده در سال ۲۰۱۲ م.
۷. نقل از مصاحبهی برژینسکی با نشریهی والاستریت ژورنال، سال ۲۰۰۹ م.
