فصلنامه علمیـتخصصی ویژه مبلغان
بهار ۱۳۹۹ـ رمضان ۱۴۴۱ـ شماره اول
نقش کلینی در رشد فرهنگ شیعه
حجتالاسلام والمسلمین عبدالکریم پاکنیا تبریزی1
مقدمه
محدث گرانقدر شیعه، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی، برجستهترین عالم شیعه در قرن سوم و چهارم هجری در روستای کلین2 و در عصر امامت امام عسکری متولد شد3. کلینی در راه تحصیل دانش، رنج سفرها را تحمل نمود، از اساتید مبرز عصر خود بهرهها برد و از هیچ کوششی در این زمینه فروگذار نکرد. شاخصترین اساتید وی، احمد بن ادریس اشعری قمی، فقیه و محدث نامدار4 و نیز علی بن ابراهیم قمی از اصحاب امام هادی بودند5. وی آثار ارزشمند و شاگردان مهمی را برای جامعه اسلامی تربیت کرد. این نوشتار، به برخی از برکات وجودی این عالم برجسته میپردازد.
۱. پاسخ به نیازهای زمان
زمانشناسی، یکی از مهمترین نیازهای تبلیغ است؛ زیرا کسی که از زمان خود و نیازمندیهای آن آگاه نباشد، مورد تهاجم غافلگیرانه حوادث تاریک واقع میشود6. کلینی که در عصر غیبت صغرای امام زمان میزیست، با زمانشناسی دقیق خود توانست رسالتش را به عالیترین شکل به انجام رساند. وی با استفاده از فرصت مناسب و شرایط مساعد عصر خود، اندیشههای ناب خود را در قالب موسوعه حدیثی تدوین و منتشر نمود. او با تألیف کتاب الکافی، بسیاری از آموزههای مکتب اهلبیت را به جامعه معرفی کرد و با سایر آثارش افزون بر آسیبشناسی، اعتقادات باطل را از مجامع شیعی زدود.
کلینی در عصر حضرت امام حسن عسکری و با وجود چهار سفیر فقیه و محدث جلیلالقدرـ که نماینده و رابط وجود اقدس امام زمان در طول غیبت صغری با شیعیان بودندـ توانست مشهورترین شخصیت عالیمقام و نقشآفرین در رشد فرهنگی و اجتماعی شیعه باشد و در میان شیعه و سنی، جایگاه مهمی باز کرد و محترمانه و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر معارف و فضایل اهلبیت همت گمارد.
هدف کلینی از پدید آوردن الکافی، پاسخ به نیازهای زمان بود که اینگونه مورد توجه قرار گرفت. او در جواب یکی از یارانش که از او تألیف کتاب جامعی را برای پاسخ به نیازهای زمانش خواسته بود، مینویسد: «خدا را شکر که تألیف کتابی را که خواستی، میسر کرد. امیدوارم چنان که خواستی، باشد7.» سپس مینویسد: «امید است خداوند توفیق مرحمت کند تا بتوانیم نیت خود را عملی سازیم و کتابی کاملتر از این تصنیف کنیم تا اگر چیزی در این کتاب نباشد، در آن جبران شود.»
کلینی همانند طبیبی دَوّار و پزشکی حاذق، دردهای جامعه را شناخت و به درمان آن همت گماشت. او میدانست که بدون توجه به موضوعات مورد نیاز عصر، هرگز نمیتوان به مقصد و مقصود رسید. از اینرو در مقدمه الکافی از نیاز مردم عصر و آیندگان سخن میگوید. او نسبت به نیازهای زمان خود و خلأهای آینده جامعه آگاه بود؛ از اینرو پیشبینی کرد که کتابش تا آخر دنیا ارزش خود را از دست نمیدهد8 و همانند چشمهای زلال، تشنگان معارف اهلبیت را سیراب خواهد کرد. نقد باورهای انحرافی قرمطیان، از مهمترین موضوعات عصر اوست که وی در رد آنان، اثری مستقل تألیف نمود.
۲. خردورزی و خرافهزدایی
یکی دیگر از ویژگیهای شیخ کلینی، اهمیت به عقلانیت در کنار دیانت است که به چند نمونه اشاره میشود:
الف. توجه به خردورزی و خرافهزدایی در راستای رشد جامعه
شیخ کلینی این نکته مهم را در الکافی، مورد توجه خاص قرار داده است؛ از اینرو در مقدمه کتاب مینویسد: «من این تصنیفم را با کتاب عقل و فضایل علم و بلندی درجه و ارجمندی دانشمندان و نقص جهل و پستی و بیارزشی جاهلان شروع میکنم؛ زیرا عقل، محوری است که مدار همهچیز بر آن است و به وسیله آن، دلیل اقامه میشود و سود و زیان ثواب و کیفر متوجه اوست9.»
از آنجا که یکی از منابع اصلی دین اسلام و مذهب تشیع، دلیل عقل است؛ شیخ کلینی نیز باب اول کتابش را به نام «عقل و جهل» آغاز میکند، نه با «توحید و امامت»؛ زیرا اثبات آنها هم به دلیل عقلی نیاز دارد.
ب. توجه به عقل و محوریت آن
شیخ کلینی با نقل حدیثی در کتاب الکافی در مورد عقل از امام صادق، اهمیت آن را بیشتر بیان میکند: «إذا بلغکم عن رجل حسن حال فانظروا فی حسن عقله فإنما یجازى بعقله»؛ چون خبر نیکی شخصی به شما رسید، در خوبی عقلش بنگرید؛ زیرا به میزان عقلش، پاداش مییابد10.
۳. اهتمام به فضایل اخلاقی
همه انسانها فضایل اخلاقی مانند تقوا و راستگویی را دوست دارند و دارندگان این صفات را تکریم میکنند. کلینی در این زمینه نیز پیشقدم بود. عموم طبقات او را به راستی گفتار، درستی کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار میستودند؛ به گونهای که شیعه و سنی در اخذ فتوا به وی مراجعه میکردند؛ از همینرو بود که به «ثقةالاسلام» ملقب شد. وی در مورد امانتداری و راستگویی در الکافی، بابی به نام «باب الصدق و أداء الأمانة» باز کرده و احادیث متعددی آورده است. از جمله این حدیث شریف از امام صادق که فرمود:
«لا تنظروا إلى طول ركوع الرجل وسجوده فإن ذلك شيء اعتاده فلو تركه استوحش لذلك ولكن انظروا إلى صدق حديثه وأداء أمانته»؛ به رکوع و سجود طولانی افراد نگاه نکنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید)؛ چرا که این چیزی است که ممکن است به آن عادت کرده باشد و هر گاه آن را ترک کند، نگران میشود؛ ولی نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید11.
شیخ کلینی در امانت، عدالت، صداقت، تقوا، فضیلت، حفظ و ضبط احادیث که همه از شرایط یک فرد محدث است، بیمانند بود. علامه مجلسی در کتاب مرآةالعقول، در شرح کتاب الکافی مینویسد: «شیخ کلینی، استاد بسیار راستگو، مورد اعتماد، مورد قبول و ستایش همه طوایف از خاص و عام میباشد که خدای متعال او را با امامان گرامی محشور نماید. کتاب الکافی هم از تمام کتب اصول، مضبوط و جامعتر است و بهترین و بزرگترین تألیف فرقه ناجیه (شیعه امامی) است12.»
۴. شخصیت فرامذهبی
رویکرد فعالیتهای شیخ کلینی، بر تقریب مذاهب اسلامی و تحکیم اتحاد در میان مسلمین استوار بود؛ از همینرو مورد احترام بزرگان علمای شیعه و اهلسنت بود. امروزه با گذشت بیش از یازده قرن از عصر او، هنوز شخصیت والایش در میان صاحبنظران به نحو برجستهای مطرح است؛ آنگونه که هم دانشمندان معاصر وی و هم علمان بعدی در جهان اسلام، شخصیت برجسته وی را ستودهاند.
الف. شیخ صدوق، وی را با عنوان «الشیخ الفقیه» ستوده است13. رجالیان متأخر شیعه نیز او را به نیکوترین شکل ستودهاند14.
ب. شخصیتشناس معروف، ابوالعباس نجاشی، کلینی را از اساتید برجسته و از علمان بزرگ روزگار خود در ری و از موثقترین راویان حدیث دانسته و گفته است او کتاب الکافی را طی بیست سال نگاشته است15.
ج. شیخ طوسی، او را فردی والاقدر و آشنا به روایات معرفی نموده است که تألیفات بسیاری از جمله کتاب معروف الکافی دارد و در موسوعه رجالی خود به نام الفهرست، کتابهای وی را آورده است16.
د. مبارک ابناثیر جزری از علمای بزرگ اهلسنت، در کتاب جامع الاصول خود، ذیل نام کلینی مینویسد: «شیخ کلینی عالمی بزرگ، فاضل و مشهور در مذهب شیعه است. او احیاگر دین در قرن سوم بوده است17.» همچنین نوشته است: «از خواص شیعه این است که در سر هر صد سال هجری، مُجددی برای مذهب ایشان است …و در آغاز قرن سوم، محمد بن یعقوب کلینی بوده است18.»
هـ. شمسالدین ذهبی و ابنعساکر، از بزرگان اهلسنت، به عظمت شخصیت این عالم برجسته شیعی اعتراف دارند1920.
خوشتر آن باشد که سّر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
۵. سفرهای علمی
یکی از عوامل رشد در تاریخ اسلام، سفرهای علمی است. شیخ کلینی نیز برای ارتقای شخصیت خود و کمال جامعه اسلامی، سفرهای فراوانی به نقاط مختلف داشته است.
بسیار سفر باید تا پخته شود خامی
در کام نهنگان رو گر میطلبی کامی
طبق مدارک تاریخی و نوشتههای شیخ کلینی، وی از زادگاه خود به شهرهای ری و قم و سفرهای مکرر به بغداد و دمشق، مراکز عمده دانش در جهان اسلام و خراسان، کوفه و حجاز داشته است21. او برای تصنیف کتاب الکافی در مدت بیست سال، به نقاط مختلفی سفر کرد تا افزون بر تکمیل تحصیلات و تبلیغ مکتب اهلبیت، با ملاقات راویان حدیث و اساتید اجازه که به فنون حدیث آشنا بودند و قسمتهایی از ابواب فقه و حدیث نزد آنها یافت میشد، اخبار اهلبیت را جمع و بعد از تهذیب و ترتیب، کتاب الکافی را تألیف کرد.
۶. نقش کلینی در معرفی فرهنگ شیعه
عالم و مبلغ دین باید به معارف مکتب، آشنا و مسلط باشد و آن را به زیباترین و شفافترین شکل به مخاطب معرفی کند. شیخ کلینی، محدث بزرگ شیعه چنین شخصیتی بود که عقاید شیعه را به صورت حقیقی به عموم مسلمانان معرفی کرد. وی باورهای شیعه در اصول و فروع را به صورت مستقیم از سرچشمه، آن یعنی قرآن، سنت و روایات اهلبیت که به مکتب وحی نزدیکترند، گرفته است. کلینی در کتاب شریف الکافی، آرای فقهی و اظهارنظرهای بسیار و حتی گاهی توضیحاتی درباره متون روایی را نیز آورده است. او افزون بر ارائه شیوههای جمع و حل درباره تعارض روایات، دیدگاههای خود را نیز پیش از نقل روایات، بیان نموده است22 که به نمونههایی از فعالیتهای او در این عرصه اشاره میشود:
الف. ارائه رهنمودهای فقهی
یکی از مهمترین خدمات کلینی، هموار کردن و نشان دادن راه به فقهای اسلامی است. در این زمینه میرزا عبدالله افندی، از شخصیتنگاران معروف و صاحب کتاب ریاض العلماء، وی را استاد مسلم فقه میان خاصه و عامه میداند که برای هر دو گروه فتوا میداده است23. شخصیتنگاران اهلسنت نیز نزدیک به این مضمون را بیان کردهاند24. برای اهلسنت عبور از برابر شخص نمازگزار را حرام، و ایجاد مانع و فاصله میان خود و عابران را واجب میدانند که اصطلاحاً آن را «ستره» میگویند25. کلینی در مورد این واژه با توجه به سیره پیامبر و دو روایت ابن ابییعفور و ابنمسکین فتوا میدهد که «ایجاد مانع و ساتر در برابر عابران، امری مستحب و همراه با فضیلت است، نه واجب».
ب. طرح مسائل جامعه
کتاب الکافی بسیاری از موضوعات مورد نیاز جامعه اسلامی را در قالب فرهنگ شیعه بیان کرده است؛ مانند موضوعات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی که چند موضوع اقتصاد مطرح شده در آن بیان میشود.
کسب و کار حلال
موضوع اقتصاد اسلامی، از مباحث مهم روز است که کلمات اهلبیت و شرح سخنانشان در این زمینه، برای امت اسلامی راهگشاست. اسلام، تحصیل درآمد از مسیر صحیح را «عبادت» دانسته و توسعه زندگی را امری مطلوب شمرده است. کلینی در بخش معیشت کتاب الکافی با نقل احادیث فراوانی، اقتصاد اسلامی را طرح نموده و موضوع کسب روزی و جایگاه دنیا در زندگی فرد مسلمان، کسبها و صنعتهای حلال و حرام، آداب و انواع تجارت و اقسام صنفها و حرفهها را مطرح کرده است که این امر، گویای دقت و توجه کلینی نسبت به امر معیشت و اقتصاد جامعه است26.
توجه به رفع نیاز مستمندان و لزوم همدردی با آنان، اعتدال در انفاق اموال، تبیین معنای صحیح زهد، اجتناب از حرام، دلبسته نبودن به مال دنیا و برخورداری از حلال دینی، نفرت از سربار دیگران بودن، معنای درخواست حسنه و غنا در دنیا، وجوب اقتدا به ائمه در کسب روزی، تلاش ائمه برای آبادسازی و کسب روزی و ثروت از طریق مشاغلی مانند کشاورزی، باغداری و تجارت و نیز زرهسازی حضرت داود برای کسب روزی و بینیازی از بیتالمال، از موضوعات اقتصاد اسلامی است که کلینی به آن پرداخته است. او با روایات اثبات میکند که حضرت داود به جهت بهرهمندی از بیتالمال، مورد سرزنش خداوند قرار گرفت و بهرهگیری افراد از دسترنج خود و کسب درآمد از طریق کار و کوشش و متکی نبودن به دیگران (حتی بیتالمال)، از برنامههای اقتصاد اسلامی است27.
لزوم تلاش برای کسب روزی، مستجاب نشدن دعای افرادی است که از طلب روزی باز میمانند و به دعا مشغول میشوند، متکی نبودن مؤمن به اسباب مادی و غفلت از خالق اسباب، برخورد بسیار منفی با تنبلی و کسالت و منفور بودن سستی در طلب کسب معیشت، تقدیر معیشت و اصلاح مال، لزوم تعادل در کسب دنیا و آخرت و هماهنگی آن دو و قناعت، از سایر موارد اقتصاد اسلامی است که کلینی به جامعه اسلامی عرضه کرده است28.
ج. تقویمنگار معصومین
اگر امروز ما به تاریخ تولد و شهادت و سایر اطلاعات زندگی ائمه دسترسی داریم، به برکت زحمات عالمان فداکاری مانند کلینی است. وی پس از کتاب توحید در الکافی، کتاب حجت را آغاز کرده است. او در این بخش، افزون بر جایگاه امامت و ویژگیهای امامان و نصوص بر امامت آنان، بخشی را نیز با عنوان «ابواب التاریخ»، به تاریخ اهلبیت، از پیامبر اکرم تا حضرت حجت اختصاص داده و باب به باب، روایات تاریخی مربوط به آنان را نقل کرده است. بابها را نیز با عنوان «مولد» و به نام آنان گشوده و در هر باب، روایات متناسب آن را بازگو کرده است. در تمام این ابواب و پیش از ذکر روایات، خود به شیوه تاریخنویسان و تراجمنگاران، سر فصلهایی از زندگی آنان را بر شمرده و به تقویمنگاری تاریخ اهلبیت پرداخته است29.
۷. صیانت از اعتقادات شیعی
این دانشمند بزرگ شیعه، افزون بر حفظ و پاسداری از اعتقادات و روایات شیعه، در خط مقدم مبارزه با منحرفین و دفاع از مرزهای اعتقادی مکتب اهلبیت قرار داشت. تألیف کتاب الرد علی القرامطة، شاهد بارز این حرکت هوشمندانه وی است. او در این کتاب، اعتقادات باطل قرمطیان (یکی از شاخههای فرقه مذهبی اسماعیلیه) را به صورت علمی به نقد کشیده است. رهبران این فرقه گمراه و افراطی در جامعه آن روز، در پی انحراف مؤمنین از خط ولایت بودند30.
در واقع کلینی در کنار تألیف کتاب الکافی، حقانیت مکتب اهلبیت را اثبات نمود و با تألیف کتاب الرد علی قرامطه، با فرقههای افراطی و داعشگونه و فرقهسازیهای موازی با مکتب شیعه هم مبارزه کرده است.
۸. آثار ماندگار
کلینی دارای آثار ارزشمندی است که جایگاه علمی او را آشکار میکند. برخی از این کتب عبارتند از: «الرد علی القرامطة»، «کتاب رسائل الأئمة»، «کتاب تعبیر الرؤیا»، «کتاب الرجال»، «کتاب ما قیل فی الأئمة» و «کتاب شریف الکافی»31. وی بیشتر با کتاب معروفش الکافی شناخته میشود.
اگر چه قرنها از تألیف کتاب شریف الکافی میگذرد، اما امروزه هیچ محققی در حوزه دینی و عرصه معارف اسلامی، از رجوع به آن بینیاز نیست و بزرگان شیعه در منابع مهم روایی و تألیفات ارزشمند خود، به آن استناد میکنند. شیخ مفید میفرماید: «کتاب کافی، از بهترین کتابهای شیعه و پرفایدهترین آنهاست32.» این کتاب ویژگیهای ممتازی دارد که از جمله میتوان به «معاصر با نواب اربعه»، «اسناد دقیق»، «ترتیب احادیث»، «ساماندهی شایسته»، «ارائه سبک زندگی اسلامی»، «درخشش در میان کتب اربعه» و «نقل اهم روایات شیعه» اشاره کرد. کتاب الکافی در مجموع شامل اصول، در دو جلد و فروع، در چهار جلد و روضه، در یک جلد و دارای ۳۰ کتاب و ۳۲۶ باب و جمعاً ۱۶۱۹۹ روایت است33.
کلینی در مدت بیست سال با زحمات فراوان ۱۶۱۹۹ حدیث در کتاب الکافی را پدید آورد که بیشتر و با عظمتتر از صحاح سته است که شش تن از علمای اهلسنت در زمینه حدیث نوشتهاند.
۹. وفات
کلینی در شعبان سال ۳۲۹ ق (سال تناثر نجوم)34 مصادف با پایان دوران غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام زمان، در بغداد از دنیا رفت35. محمد بن جعفر حسنی معروف به ابوقیراط، بر پیکرش نماز خواند و بدن او در باب کوفه بغداد به خاک سپرده شد36. بازسازی مرقدش در محرم سال ۱۴۳۶ ق به پایان رسید و از ضریح نقرهای آن رونمایی شد.
فهرست منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن؛ الذریعه الی التصانیف الشیعه؛ بیروت: دار الاضواء، ۱۴۰۳ ق.
- جزری، ابن اثیر؛ جامع الاصول؛ بیروت: نشر دارالفکر، ۱۴۲۰ ق.
- جمعی از نویسندگان؛ ستارگان حرم؛ قم: نشر زائر، ۱۳۷۷ ش.
- جمعی از نویسندگان؛ مجموعه مقالات فارسی کنگره بینالمللی ثقةالاسلام کلینی؛ قم: دار الحدیث، ۱۳۸۷ ش.
- خویی، سید ابوالقاسم؛ معجم رجال الحدیث؛ قم: نشر مؤسسه خویی، ۱۴۱۰ ق.
- الطریحی، محمد سعید؛ فضل الکوفة و مساجدها؛ بیروت: دارالمرتضی، [بیتا].
- طوسی، محمد بن حسن؛ الفهرست؛ قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق.
- طوسی، محمد بن حسن؛ رجال طوسی؛ قم: نشر اسلامی، ۱۴۱۵ ق.
- غفار، عبدالرسول؛ الکلینی و الکافی؛ قم: نشر اسلامی، ۱۴۱۶ ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ ق.
- مجلسی، محمد باقر؛ مراة العقول؛ تصحیح هاشم رسولی محلاتی؛ چاپ دوم، تهران: دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ ق.
- مدرس، محمد علی؛ ریحانة الادب فی تراجم المعروفیین بالکنیه او اللقب؛ تهران: کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ ش.
- مفید، محمد بن محمد؛ تصحیح الاعتقاد؛ قم: نشر رضى، ۱۳۶۳ ش.
- نجاشی، احمد بن علی؛ رجال نجاشی؛ قم: نشر جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ ق.
- افندی، عبدالله بن عیسیبیگ؛ ریاض العلماء؛ بیروت: نشر مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۳۱ ق.
- عسقلانی (ابن حجر)، احمد بن علی؛ لسان المیزان؛ بیروت: مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۶ ق.
- الجزیری، عبدالرحمن؛ الفقه علی المذاهب الاربعه؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ ق.
- موسسه تحقیقاتی و اطلاعرسانی خانه کتاب ایران؛ معجم بحارالانوار؛ تهران: نشر وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق.
- مجله علوم حدیث، فصلنامه تخصصی مرکز تحقیقات دارالحدیث، قم: دارالحدیث.
- ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة الله شافعی؛ تاریخ مدینه دمشق؛ بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۵ ق.
- أبو عبدالله محمد بن احمد الذهبی؛ تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والاعلام؛ بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الاولی، ۱۴۰۹ ق.
- ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد؛ تتمة جامع الاصول لأحادیث الرسول؛ بیروت: مکتب البحوث و الدراسات فی دار الفکر، بیتا.
پینوشتها
- استاد سطح عالی حوزه علمیه قم و مبلغ نخبه دفتر تبلیغات اسلامی.
- کلین (فشافویه)، روستایی واقع در کنار اتوبان قمـ تهران و در ۳۸ کیلومتری شهر ری است.
- پدرش یعقوب بن اسحاق، مردی با فضیلت و پاکسرشت بود. آرامگاه این مرد متقی، در روستای کلین زیارتگاه شیعیان است.
- جمعی از نویسندگان؛ ستارگان حرم؛ دفتر چهارم، زندگینامه احمد بن ادریس اشعری قمی، ص ۷۷.
- سید ابوالقاسم خویی؛ معجم رجال الحدیث؛ ج ۱۹، ص ۵۹.
- محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۱، ص ۲۷.
- همان؛ ج ۱، ص ۹.
- همان.
- همان.
- همان؛ ج ۱، ص ۱۲.
- همان؛ ج ۲، ص ۱۰۵.
- محمد باقر مجلسی؛ مراة العقول؛ ج ۱، ص ۳.
- محمد سعید طریحی؛ فضل الکوفة و مساجدها؛ ص ۴۹.
- عبدالرسول غفار؛ الکلینی و الکافی؛ ص ۲۰۲.
- احمد بن علی نجاشی؛ رجال النجاشی؛ ص ۲۶۶ و ۲۶۷.
- محمد بن حسن طوسی؛ رجال طوسی؛ ص ۴۳۹.
- ابن اثیر جزری؛ تتمة جامع الاصول؛ ج ۱۳، ص ۸۵۹.
- ابن اثیر جزری؛ جامع الاصول؛ ج ۱۱، ص ۳۲۲.
- أبو عبدالله محمد بن احمد ذهبی؛ تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والاعلام؛ ج ۲۴، ص ۲۵۰.
- ابوالقاسم علی ابن عساکر دمشقی؛ تاریخ مدینه دمشق؛ ج ۵۶، ص ۲۹۸.
- مجله علوم الحدیث، ش ۱، ص ۲۰۰.
- عبدالرسول غفار؛ الکلینی و الکافی؛ ص ۲۲۷.
- افندی، عبدالله بن عیسیبیگ؛ ریاض العلماء؛ ج ۷، ص ۴۵.
- عسقلانی (ابن حجر) احمد بن علی؛ لسان المیزان؛ ج ۵، ص ۴۹۰.
- الجزیری، عبدالرحمن؛ الفقه علی المذاهب الاربعه؛ ج ۱، ص ۲۶۹ـ ۲۷۳.
- محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۵، ص ۶۵ و ج ۵، ص ۳۰۴.
- با توضیح اینکه چه اصنافی را میتوان از بیتالمال تأمین کرد؟
- محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۵، ص ۶۵ و ج ۵، ص ۳۰۴.
- سید ضیاء مرتضوی؛ «اجتهادات و بیانات ثقةالاسلام کلینی»؛ مجموعه مقالات فارسی کنگره بینالمللی ثقةالاسلام کلینی؛ ج ۱، ص ۲۷۵.
- قرامطه فرقهای بودند که در ظاهر محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق را امام میدانستند، ولی در باطن ملحد و منکر شریعت بودند؛ زیرا بیشتر محرمات را تجویز میکردند، نماز را همان اطاعت امام میدانستند، زکات را همان پرداخت خمس مال به امام، روزه را نگهداری اسرار، و زنا را عبارت از فاش کردن آن میدانستند. آنها را به نام قرمطی خواندند؛ زیرا یکی از رؤسای آنها در آغاز کار خط مقرمت مینوشت و بدان منسوب شدند.
- احمد بن علی نجاشی؛ رجال نجاشی؛ ص ۳۷۷.
- محمد بن محمد مفید؛ تصحیح الاعتقاد؛ ص ۷۰؛ محمد محسن آقا بزرگ تهرانی؛ الذریعه الی التصانیف الشیعه؛ ج ۱۳، ص ۹۵.
- موسسه تحقیقاتی و اطلاعرسانی خانه کتاب ایران؛ معجم بحارالانوار؛ ص ۶۵. البته برخی روایات قابل تأمل هم دارد که بررسی آن، مجال خود را میطلبد.
- تناثر نجوم، یعنی از بین رفتن و افول ستارگان و کنایه از آن است که بسیاری از اندیشمندان در آن سال درگذشتند؛ از جمله کلینی، علی بن محمد سمری (چهارمین نایب خاص امام عصر)، علی بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق و … .
- محمد علی مدرس؛ ریحانة الادب؛ ج ۸، ص ۸۰.
- احمد بن علی نجاشی؛ رجال نجاشی؛ ص ۳۷۸؛ محمد بن حسن طوسی؛ الفهرست؛ ص ۲۱۰ و ۲۱۱.
