حقوق کودک در قرآن

فصلنامه علمی ـ تخصصی مبلغین (ویژه خانواده)

بهار ۱۳۹۹ ـ رمضان ۱۴۴۱ ـ شماره اول

حقوق کودک در قرآن

ساجده سادات موسوی (کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث)

مقدمه

کودکی، یکی از مراحل رشد انسانی است. اهمیت این مرحله تا آنجاست که آموزه‌های قرآنی، به آن توجه و اهتمام خاصی دارد؛ زیرا آینده هر شخصی به دوران کودکی او وابسته است. دانشمندان علوم اجتماعی نیز به این موضوع توجه خاصی داشته‌اند؛ زیرا تکامل مادی و معنوی جوامع انسانی، در گرو توجه کامل به کودکان است. از این رو حقوق کودکان در اجتماع به هیچ امری محدود نخواهد بود¹. قوانین اسلام، زندگی آدمی را از قبل تولد تا لحظه مرگ در بر می‌گیرد. حقوق کودک، چه حقوق واجب و چه وظایف اخلاقی، به عنوان یکی از این قوانین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا نهال وجود کودکان همواره در معرض آفت‌ها و آسیب‌های گوناگون است. در این مقاله مهم‌ترین حقوق کودک از منظر قرآن و روایات بررسی شده و آسیب‌های عاطفی، روانی و اجتماعی که به واسطه رعایت نکردن حقوق مسلم کودک بر کودکان و جامعه تحمیل می‌شود، بیان می‌شود.

حقوق کودک قبل از تولد

۱. انتخاب مادر شایسته

بر خلاف آنچه رسانه‌های مسموم می‌کوشند تا ازدواج و انتخاب همسر را امری شخصی جلوه دهند، اسلام آن را امری فرا شخصی می‌داند؛ زیرا یکی از حقوق کودک قبل از تولد این است که هر یک از والدینش، در گزینش همسر انتخابی شایسته کرده باشند؛² مسئله‌ای که متأسفانه اغلب زوجین به آن بی‌توجه هستند.

الف) ایمان و تدین

قرآن مسلمانان را از ازدواج با مشرکان منع کرده است تا زمانی که ایمان بیاورند: «وَلا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتّی یُؤْمِنَّ»³: و زن‌های مشرک را به همسری نگیرید تا ایمان بیاورند.

ب) اصالت خانوادگی

قرآن در آیه «وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکِدًا»⁴: سرزمین پاک، گیاهش به اذن پروردگارش (فراوان و پربار) بیرون می‌آید و آن (سرزمینی) که پلید است (گیاهش) جز اندک و بی‌خیز بیرون نمی‌آید، محیط خانواده را به سرزمین پاک و سرزمین ناپاک تشبیه کرده است که بر گیاهان خود تأثیرات مستقیم دارند.

ج) عقل و هوش

آینده کودکان و روش آنها در زندگی، به عقل و هوشی که از والدین به ارث می‌برند، بستگی دارد؛ چنانکه امام علی فرموده است: «إِیّاکُمْ وَ تَزْوِیجَ الْحَمْقاءِ فَإِنَّ صُحْبَتَها بَلاءٌ وَ وُلْدَها ضَیاعٌ»⁵: از ازدواج با شخصی که از لحاظ ذهنی دچار اختلال است، بپرهیزید؛ زیرا در صورت ازدواج، زندگی با بلاست و فرزندانش نیز تباه می‌شود.

د) سلامت جسمی و روانی

برخوردار نبودن هر یک از والدین از سلامت جسمی و روانی، آرامش خانواده را به مرور از بین می‌برد و مانع تربیت صحیح فرزند می‌شود. کودک متولد شده در چنین محیط نامطلوبی، ناخواسته درگیر مشکلات والدین می‌شود. جدایی والدین، آسیب‌های جدی بر کودک وارد می‌کند که ظلم بزرگی به اوست⁶. اگر جوانان با دقت بیشتر و معیارهای صحیح شریک زندگی خویش را انتخاب کنند، با چنین مشکلاتی دست و پنجه نرم نکرده و به کودکان خود نیز آسیب نمی‌رسانند.

۲. حق حیات جنین

جنین بعد از استقرار در رحم، مانند دیگر انسان‌ها از حق حیات برخوردار است و نباید مورد ظلم قرار گیرد. شیوع افکاری در فضای جامعه جهانی مانند حقوق مادر، حق تسلط بر بدن و فروش جنین و … یا مواردی مانند فقر مالی، فرهنگی و مشکلات اجتماعی، بهانه‌ای موجه برای سقط جنین شده و به والدین اجازه داده می‌شود تا برای نگهداری یا سقط جنین تصمیم بگیرند. در حالی که قرآن از کشتن فرزندان به شدت نهی کرده است: «وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیّاکُمْ»⁷: و فرزندان خود را از ترس فقر و تنگدستی نکشید، ماییم که آنها و شما را روزی می‌دهیم.

سقط جنین از نظر حقوق اسلام، جرم است و عامل به آن، مجرم تلقی می‌شود و برای خاطیان (مادر، پزشک متخصص و…) دیه و حبس مقرر شده است⁸ تا از این طریق، حق سقط جنین از پدر و مادر به بهانه‌های واهی گرفته شود و هیچ امری جز در خطر بودن سلامت مادر، حق زندگی را از کودک سلب نکند. رئیس وقت سازمان پزشکی قانونی در اردیبهشت سال ۹۸ آمار سقط جنین در سال ۹۶ را ۳۰۴ هزار و ۹ مورد و در سال ۹۷، ۳۱۴ هزار و ۱۴۳ مورد و به طور کلی سالانه ۴۵۰ هزار سقط در کشور را اعلام کرده است⁹. در دوران جاهلیت، کودکان دختر را بعد از به دنیا آمدن زنده به گور می‌کردند و متأسفانه اکنون والدین گاه به بهانه‌های واهی، حق حیات را از جنین خود قبل از تولد می‌گیرند!

۳. نفقه و ارث جنین

از دیدگاه اسلام جنین بعد از انعقاد نطفه، به عنوان یک انسان شخصیت حقوقی دارد و مانند سایر اعضای خانواده، به او نفقه و ارث تعلق می‌گیرد، صاحب اموال خود می‌باشد و اداره مالی او به عهده ولی او خواهد بود¹⁰. با عمل به توصیه‌ها و رهنمودهای اسلامی، حق و حقوق مادی و معنوی کودک و والدین در زندگی از بین نخواهد رفت؛ یعنی حق حیات جنین قبل از تولد، بی‌صدا و بی‌گناه و به بهانه‌های واهی از او سلب نمی‌شود یا اموال و دارایی‌اش خرج نمی‌شود تا بعد از تولد، در فقر به زندگی ادامه ندهند.

حقوق کودک بعد از ولادت

خانواده، محبوب‌ترین بنیاد و بنیان اجتماعی از دیدگاه اسلام است و زن و شوهر، کانون پر مهر خانواده را تشکیل داده‌اند که کودک، محصول این پیوند است¹¹. کودک پس از تولد نیز دارای حقوقی است که عبارتند از: انتخاب نام نیک، حق تغذیه با شیر مادر، حق بازی، حق تعلیم و تربیت و حق مهرورزی و تکریم.

۱. انتخاب نام نیک

اولین حق کودک بعد از تولد، انتخاب نامی شایسته توسط والدین است؛ زیرا اسم معرف هویت اوست. انتخاب نام نامناسب، اثر مخربی بر فرزند دارد که گاه تا پایان عمر با او همراه خواهد بود. متأسفانه امروزه به جای گذاشتن نام نیک بر فرزند، رقابتی سخت میان خانواده‌ها ایجاد شده تا اسامی به روز و خاص بر فرزندشان بگذارند، بی‌آنکه به اثر ناپسند آن نام بر فرزند خود بیاندیشند. در روایتی آمده است که شخصی از پیامبر درباره حق فرزندش بر خود سؤال کرد. پیامبر به او فرمود: «تُحْسِنُ اسْمَهُ وَأَدَبَهُ وَتَضَعُهُ مَوْضِعًا حَسَنًا»¹²: نام و تربیتش را نیکو کن و برای او شغلی در نظر بگیر. امام علی نیز به نامگذاری کودکان قبل از تولد توصیه و سفارش کرده است: [حتی در صورت اطلاع نداشتن از جنسیت] برای کودک، نامی انتخاب کنید؛ زیرا بچه‌ای که سقط شده است، در روز رستاخیز شما را ملاقات می‌کند و به پدر خود می‌گوید چرا برای من اسمی انتخاب نکردی؟¹³ نام، در دنیا و آخرت همراه انسان خواهد بود. پس باید اسم انتخابی، زیبا و منطبق با شرایط دینی و فرهنگی جامعه باشد تا تأثیرات نیکویی بر کودک بگذارد.

۲. حق تغذیه با شیر مادر

بهره‌مندی از شیر مادر، یکی دیگر از حقوق کودک است: «وَالْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ»¹⁴: و مادران باید فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند. سال‌ها این باور وجود داشت که شیر مادر نیاز کودک را برطرف نمی‌کند، اما امروزه دانشمندان ثابت کرده‌اند ترکیبات شیر مادر به گونه‌ای است که در ساعات مختلف روز و با توجه به نیاز و رشد کودک، متناسب با نیاز او تغییر می‌کند. رسول‌خدا فرموده است: «لَیْسَ لِلصَّبِیِّ خَیْرٌ مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ»¹⁵: برای شیرخوار چیزی بهتر از شیر مادرش نیست. اهمیت شیر مادر در دوران شیرخوارگی، به سبب محکم شدن ساختار بدنی کودک و شکل‌گیری ساختار روحی اوست¹⁶. محروم کردن کودکان از شیر مادر نه تنها به جسم او آسیب می‌رساند؛ بلکه به روحیه او نیز ضربه می‌زند. مکیدن شیر در آغوش مادر، نیازهای عاطفی کودک را که از هر نیازی مهم‌تر است، تأمین می‌کند.

۳. حق بازی

از دیگر حقوق کودک، فراهم کردن شرایط بازی متناسب با سن اوست¹⁷ که به رشد جسمی، روحی، فکری و عاطفی‌اش کمک بسیاری می‌کند. کودکانی که به درستی و به اندازه کافی بازی نکرده‌اند، از رشد ذهنی مناسب بی‌بهره‌اند. امام صادق فرموده است: «دَعِ ابْنَکَ یَلْعَبُ سَبْعَ سِنینَ»¹⁸: فرزندت را رها کن تا هفت سال بازی کند.

همراهی و مشارکت والدین در بازی با کودک، مسئله دیگری است که در روایات به آن توجه شده است؛¹⁹ چنانکه امام علی فرموده است: «مَنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ صَبَا»²⁰: هر کسی بچه‌ای دارد، باید با او بچگی کند. کودکانه سخن گفتن و رفتار کردن، راهکاری کاربردی برای برقراری ارتباط با کودک است. یادگیری به همراه بازی و نشاط، شیرین‌ترین و مؤثرترین روش تربیتی است. حضرت زهرا با امام حسن بازی می‌کرد و می‌گفت: «ای حسن! مانند پدرت باش. حق را صریح بیان کن و خدای منان را عبادت نما و با انسان کینه‌توز دوستی مکن»²¹.

یکی از نزدیکان امام خمینی می‌گوید: «دنبال علی (نوه امام) می‌گشتم. هر چه گشتم، او را پیدا نکردم تا اینکه احساس کردم به اتاق حضرت امام رفته است. دیدم آقا در یک طرف اتاق ایستاده و توپ را به طرف علی قل می‌دهد و با او بازی می‌کند»²².

ترکیب بازی و آموزش، روشی است که امروزه روانشناسان بر آن تأکید دارند، در حالی که برخی کودکان این عصر به دلایل مختلف، از بازی‌های پر هیجان و همراهی والدین در بازی محروم هستند. خانه‌های آپارتمانی کوچک، جایی برای تخلیه هیجانات ندارد و اغلب والدین متأسفانه با توجه به سبک زندگی امروزی، فرصت بازی و تمرکز بر علایق کودک را ندارند. از این رو کودکان باید به تنهایی عادت کنند.

۴. حق تعلیم و تربیت

یکی از حقوق اصلی آدمی، حق تعلیم و تربیت است؛ اما روش تربیتی قرآن در مورد کودک، بر پایه آگاهی‌بخشی و مهربانی استوار است؛ بدین معنا که تعامل و ارتباط با کودک باید از همان ابتدا با محبت همراه باشد: «وَإِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ»²³: هنگامی را که لقمان به پسرش در حالی که او را پند می‌داد، گفت: ای پسر عزیزم، برای خدا شریک و همتا قرار مده؛ زیرا شرک، ظلمی بس بزرگ است.

در آیه «وَوَصَّی بِها إِبْراهیمُ بَنِیهِ وَیَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»²⁴، حضرت ابراهیم و حضرت یعقوب، پسرانشان را به آیین خود، یعنی پیروی از دین حق و اسلام توصیه کردند. این دو آیه، نمونه‌ای از روش انبیا و اولیای الهی در بیان مفاهیم اعتقادی است که با لحنی مهربانانه فرزندان را با عبارت (یا بُنَیَّ) مورد خطاب قرار داده‌اند. این کار سبب انتقال محبت پدر به فرزندان می‌شود. بار احساسی مثبت کلمات، میزان تأثیرگذاری کلام را بالا خواهد برد؛ چنانکه پیامبر اکرم فرموده است: «أَکْرِمُوا أَوْلادَکُمْ وَأَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ یُغْفَرْ لَکُمْ»²⁵: به فرزندان خود احترام بگذارید و آنان را خوب تربیت کنید تا آمرزیده شوید.

بنا بر این حدیث شریف، شرط به ثمر رسیدن تلاش خانواده در تربیت صحیح اسلامی، احترام در محیط خانواده و فراهم کردن محیطی آرام، امن و معنوی است. ائمه اطهار وظایف والدین و چگونگی تربیت اسلامی را به تفکیک سن، در یک سیستم تربیتی منسجم ترسیم نموده‌اند²⁶. برای مثال امام علی فرموده است: «فرزند در هفت سال نخست زندگی آزاد گذاشته، و در هفت سال دوم به او ادب آموخته، و در هفت سال سوم به خدمت گرفته می‌شود»²⁷. این سبک رفتاری در زندگی علمایی مانند علامه طباطبایی و امام خمینی و… قابل مشاهده است. عمادالدین طباطبایی، نوه امام خمینی می‌گوید: «وقتی به محضر امام وارد می‌شدم، سلام می‌کردم؛ اما ایشان سعی داشتند که زودتر به من سلام کنند و خیلی دلنشین با ما برخورد می‌کردند»²⁸. اگر تربیت گفتاری و عملی همراه با محبت به کودک عرضه شود، هیچگاه از ذهن او محو نخواهد شد.

۵. حق مهرورزی و تکریم کودک

کودک همانطور که به غذای جسم نیاز دارد، محتاج غذای روح، یعنی محبت است²⁹. والدین باید این نیاز طبیعی را بر اساس تغییر سن و شرایط کودک به خوبی پاسخ دهند. در سیره ائمه اطهار روش‌های مختلفی مانند بوسیدن برای مهرورزی وجود دارد. امام صادق فرموده است: «أَکْثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ أَوْلادِکُمْ فَإِنَّ لَکُمْ بِکُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ»³⁰: فرزندان خود را زیاد ببوسید؛ زیرا برای شما در هر بوسیدن، درجه‌ای در بهشت است. نامیدن کودک با الفاظ زیبا و محبت‌آمیز مانند عزیزم و سلام کردن به او، از دیگر روش‌های مهرورزی در سیره معصومین است. بنا بر روایات، پیامبر اکرم هر گاه از کنار کودکان عبور می‌کرد، با نهایت تواضع به آنها سلام می‌کرد³¹.

عمل کردن به وعده‌هایی که به کودک داده می‌شود نیز از دیگر موارد تکریم و تربیت کودک است که افزون بر محبتی که به او منتقل می‌کند، صداقت را نیز به او می‌آموزد. رسول‌خدا فرمود: «أَحِبُّوا الصِّبْیانَ وَارْحَمُوهُمْ وَإِذا وَعَدْتُمُوهُمْ شَیْئًا فَفُوا لَهُمْ»³²: فرزندانتان را دوست بدارید و به آنها محبت کنید و هر وقت به آنها وعده دادید، به آن عمل کنید. مشورت خواستن از کودک نیز یکی دیگر از راه‌های تکریم و بزرگداشت اوست: «قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری»³³: گفت: ای فرزند خردسالم، من مرتب در خواب می‌بینم که تو را سر می‌برم، پس بنگر چه نظر می‌دهی. مشاهده چنین برخوردهایی از طرف خانواده تأثیر مستقیمی بر روحیه و آرامش کودک دارد. در خانواده‌هایی که عشق و احترام در میان اعضا به مرور کمرنگ شود، بیشک کودکان دچار آسیب عاطفی خواهند شد.

متأسفانه در جامعه امروزی، چنین حقوقی کمتر درباره کودکان رعایت می‌شود. برخی کودکان به سبب شرایط زندگی، با محرومیت از بسیاری از این حقوق برای کسب هزینه‌های زندگی مشغول به کار هستند. دیگر کودکانی نیز که در میان کانون خانواده هستند، از این حقوق به تمامه برخوردار نیستند؛ زیرا شرایط کاری والدین که گاه هر دو نفر شاغلند، فشار کاری والدین و خستگی آنان، غرق شدن کودکان در بازی‌ها و سرگرمی‌های رایانه‌ای و گذراندن بخشی از ساعات روز در مهدکودک‌ها، سبب شده فاصله میان کودکان و والدین بیشتر شود و به تبع آن، محبت عمیقی که باید به واسطه در کنار یکدیگر بودن رقم بخورد، کمرنگ‌تر شده است.

۶. حق کودک یتیم

کودکان یتیم بیشتر در معرض آسیب‌های اجتماعی، روحی و جسمی هستند؛ از این رو قرآن درباره رعایت حقوق آنان به صراحت هشدار داده است: «إِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْمًا إِنَّما یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعیرًا»³⁴: همانا کسانی که اموال یتیمان را به ظلم می‌خورند، جز این نیست که آتش در شکم خود فرو می‌برند و به زودی در آتش فروزان درآیند و حرارت آن را بچشند. رسول‌خدا فرموده است: «هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا آنکه بی‌نیاز گردد، خداوند به سبب این کار بهشت را بر او واجب می‌کند؛ همچنانکه دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخته است»³⁵.

نتیجه‌گیری

در آموزه‌های آسمانی اسلام، همه کودکان از دختر و پسر، حقوق و مزایای معینی دارند و همگان از اعمال هر گونه خشونت و بی‌رحمی در حق آنان باز داشته شده‌اند. این در حالی است که پیش از اسلام، میان اعراب و دیگر اقوام، کودکان در وضع نامناسبی قرار داشتند و از کمترین حقوق عادی نیز بهره‌مند نبودند. اهمیت و ارزش کودکان در اسلام تا آنجاست که آنها نه فقط پس از تولد، بلکه پیش از تولد نیز دارای حقوقی هستند. گزافه نیست اگر بگوییم اسلام، اساس حقوق بشر را با حقوقی که برای کودکان در نظر گرفته، پایه‌گذاری کرده است.

فهرست منابع

کتب

ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی؛ مناقب آل أبی‌طالب؛ چاپ اول، قم: نشر علامه ۱۳۷۹ ق.
بیگی، جمال؛ بزه‌دیدگی اطفال در حقوق ایران؛ چاپ دوم، تهران: نشر میزان ۱۳۸۸ ش.
حاج شریفی، محمدرضا؛ حقوق فرزند بر والدین از نگاه اسلام؛ چاپ اول، تهران: انتشارات سینا ۱۳۷۴ ش.
حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسة آل‌البیت ۱۴۰۹ ق.
رجایی، غلامعلی؛ برداشت‌هایی از سیره امام خمینی؛ تهران: مؤسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی ۱۳۹۲ ش.
طبرسی، فضل بن حسن؛ مکارم الأخلاق؛ چاپ چهارم، قم: انتشارات الشریف الرضی ۱۴۱۲ ق.
طوسی، محمد بن حسن؛ الأمالی؛ چاپ اول، قم: دارالثقافة ۱۴۱۴ ق.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة ۱۴۰۷ ق.
لباف، فریبا؛ حقوق فرزندان از نظر قرآن و سنت؛ چاپ اول، تهران: انتشارات زهد، ۱۳۸۵ ش.
مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی ۱۴۰۳ ق.
منسوب به امام جعفر صادق؛ مصباح الشریعة؛ چاپ اول، بیروت: اعملی ۱۴۰۰ ق.
نیکخو، مهدی؛ گلبرگ زندگی؛ قم: بوستان کتاب ۱۳۸۶ ش.
وزیری، مجید؛ حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام؛ تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل ۱۳۸۴ ش.

مقالات

بهشتی، احمد؛ «اسلام و حقوق کودک: همه چیز در خدمت مصالح عالی کودک»؛ مجله درس‌هایی از مکتب اسلام؛ سال چهاردهم، شماره دوم، ص ۶۶ و ۶۷.
وزیری، مجید؛ «نگاهی به وظایف تربیتی پدر در برابر کودک از دید…» فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده ادبیات علوم انسانی دانشگاه تهران؛ سال ۵۲، شماره چهارم، زمستان ۱۳۸۱، ص ۵۶۵-۵۸۴.

سایت‌ها

همشهری آنلاین؛ «سالی ۴۵۰ هزار سقط جنین در کشور؛ ۱۲۵ هزار غیرقانونی»؛ ۱۳۹۸/۱۱/۱۷، کد خبر: ۴۸۲۸۲۳.

احمد بهشتی؛ «اسلام و حقوق کودک: همه چیز در خدمت مصالح عالی کودک»؛ مجله درس‌هایی از مکتب اسلام؛ سال چهاردهم، شماره دوم، ص ۶۶ و ۶۷.
ر.ک: محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج ۷۵، ص ۲۳۶.
بقره: ۲۲۱.
اعراف: ۵۸.
محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۵، ص ۳۵۴؛ محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل‌الشیعة؛ ج ۱۴، ص ۵۷.
محمدرضا حاج شریفی؛ حقوق فرزند بر والدین از نگاه اسلام؛ ص ۳۱.
اسراء: ۳۱.
جمال بیگی؛ بزه‌دیدگی اطفال در حقوق ایران؛ ص ۶۹-۸۲.
همشهری آنلاین؛ «سالی ۴۵۰ هزار سقط جنین در کشور؛ ۱۲۵ هزار غیرقانونی»؛ ۱۳۹۸/۱۱/۱۷، کد خبر: ۴۸۲۸۲۳.
ر.ک: بقره ۲۳۳؛ نساء ۷-۱۳؛ مجید وزیری؛ حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام؛ ص ۱۰۷.
مجید وزیری؛ حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام؛ ص ۶۹.
محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۶، ص ۴۸.
همان، ص ۱۸.
بقره ۲۳۳ و نیز ر.ک: حج ۲؛ قصص ۷؛ لقمان ۱۴؛ احقاف ۱۵.
محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعة؛ ج ۲۱، ص ۴۶۸.
مجید وزیری؛ حقوق متقابل کودک و ولی در اسلام؛ ص ۱۵۰ و ۱۵۱.
یوسف ۱۱ و ۱۲.
محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۶، ص ۴۶.
فریبا لباف؛ حقوق فرزندان از نظر قرآن و سنت؛ ص ۸۳-۸۶.
محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعة؛ ج ۲۱، ص ۴۸۶.
ابن شهرآشوب؛ مناقب آل أبی‌طالب؛ ج ۳، ص ۳۸۹.
مهدی نیکخو؛ گلبرگ زندگی؛ ص ۵۰.
لقمان: ۱۳.
بقره: ۱۳۲.
فضل بن حسن طبرسی؛ مکارم الأخلاق؛ ص ۲۲۲.
ر.ک: مجید وزیری؛ «نگاهی به وظایف تربیتی پدر در برابر کودک»، فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده ادبیات علوم انسانی دانشگاه تهران؛ سال ۵۲، شماره چهارم، زمستان ۱۳۸۱، ص ۵۶۵-۵۸۴.
فضل بن حسن طبرسی؛ مکارم الأخلاق؛ ص ۲۲۳.
غلامعلی رجایی؛ برداشت‌هایی از سیره امام خمینی؛ ص ۲۱.
ر.ک: اسراء: ۲۴.
محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعة؛ ج ۲۱، ص ۴۸۵.
منسوب به امام صادق؛ مصباح الشریعة؛ ص ۲۴۳.
محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ۶، ص ۴۹.
صافات: ۱۰۲.
نساء: ۱۰.
محمد بن حسن طوسی؛ الأمالی؛ ص ۵۲۲.