جواد، امام ، ابوجعفر محمدبن علی بن موسی بن جعفربن محمدبن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام ، امام نهم از امامان دوازده گانه و یکی از چهارده معصوم . به دلیل اشتراک کنیه آن حضرت با کنیه امام محمدباقر علیه السلام ، در منابع رجال و حدیث شیعه از وی با کنیه ابوجعفر ثانی یاد شده است (رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۹۱؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۷۹؛ نصیبی ، ج ۲، ص ۱۴۰). کنیه خاص آن حضرت ابوعلی است ( دلائل الامامه ، ص ۳۹۶؛ خصیبی ، ص ۲۹۵؛ ابن شهر آشوب ، همانجا؛ قس سبط ابن جوزی ، ص ۳۲۱: ابوعبداللّه ). در منابع علاوه بر لقب مشهور جواد (رجوع کنید به ذهبی ، ج ۵، ص ۴۴۷؛ ابن صباغ ، ص ۲۶۲؛ ابن طولون ، ص ۱۰۳)، القاب فراوان دیگری نیز به ایشان نسبت داده شده است ، از جمله تقی ، زکی ، مرتضی ، قانع ، رضی ، مختار، متوکل ، مرضی ، متقی ، منتجب ، عالم ربانی و هادی (رجوع کنید به دلائل الامامه ؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷؛ ابن شهرآشوب ، همانجاها). طبق روایتی (رجوع کنید به ابن بابویه ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص۲۵۰ )، امام رضا علیه السلام او را صادق ، صابر، فاضل ، قره اعین المؤمنین ، و غیظ الملحدین خوانده است . به نوشته نویسنده ناشناخته کتاب القاب الرسول و عترته (ص ۲۷۲)، امام جواد علیه السلام در میان مردم به اعجوبه اهل البیت ، نادره الدهر، بدیع الزمان ، عیسی ثانی ، و ذوالکرامات نیز شهرت داشته است . نقش انگشتری وی ، همچون پدرش ،«العزه للّه » بود( دلائل الامامه ، همانجا)، گرچه نقش خاتم او را «حسبی اللّه حافظی » (حسن بن فضل طبرسی ، ص ۹۱) و «نِعْمَ الْقادِرُ اللّهُ» (ابن صباغ ، همانجا) نیز ذکر کرده اند.
نسب . امام جواد تنها فرزند امام رضا علیه السلام است (رجوع کنید به کشّی ، ص ۵۹۶؛ مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۷۱؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۸۶). مادر وی از کنیزان (امّولد) امام رضا علیه السلام بود که در منابع با نامهای گوناگون از او یاد شده است . شیخ مفید (۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۷۳؛ نیز رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۲؛ مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۱۶؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۹۱) از او با نام سبیکه ، از اهالی نَوْبه ، یاد کرده و نام سکینه در برخی منابع ، احتمالاً مُصَحَّفِ سبیکه است (رجوع کنید به دلائل الامامه ، همانجا؛ ابن ابی الثلج ، ص ۲۵؛ نصیبی ، همانجا). همچنین گفته اند نام وی دُرّه بوده و امام رضا علیه السلام او را خیزران خوانده است (رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷؛ ابن شهر آشوب ، همانجاها؛ نیزرجوع کنید به کلینی ، همانجا؛ نوبختی ، ص ۹۱؛ قس سعدبن عبداللّه اشعری ، ص ۹۹؛ ابن ابی الثلج ، همانجا؛ ابن خشاب ، ص ۱۹۶، که همگی صورت مصحَّف اسامی خیزران و دُرّه را نقل کرده اند). او را از خاندان ماریه قبطیه ، همسر رسول خدا، نیز دانسته اند (رجوع کنید به کلینی ، همانجا؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۰۶، ص ۱۲۸؛ ابن شهر آشوب ، همانجا). در دلائل الامامه (همانجا) نام او ریحانه و کنیه اش ام الحسن ذکر شده است . این تعدد نام چه بسا از آن روست که کنیزان به دلایلی ، از جمله تغییر مالکانشان ، با اسمها و کنیه های گوناگون خوانده می شدند (رجوع کنید به شاکری ، ص ۲۷).
ولادت و وفات . به تصریح تمام منابع ، زادگاه آن حضرت مدینه (برای نمونه رجوع کنید به مفید،۱۴۱۰، ص ۴۸۲؛ طوسی ، ۱۳۹۰، ج ۶، ص۹۰ ؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۰۶، همانجا) و سال تولد وی ۱۹۵ بوده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ؛ سعدبن عبداللّه اشعری ؛ نوبختی ؛ مفید،۱۴۱۰؛ طوسی ، ۱۳۹۰، همانجاها)، اما درباره روز و ماه ولادت اختلاف نظر وجود دارد. قول مشهور و منحصر به فرد، دهم رجب است که شیخ طوسی در مصباح المتهجد(ص ۸۰۴ ـ ۸۰۵؛ نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷؛ ابن شهر آشوب ؛ نصیبی ، همانجاها) نقل کرده است ، ولی بیشتر منابع زادروز امام را نیمه ماه رمضان دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به سعدبن عبداللّه اشعری ؛ نوبختی ، همانجاها؛ دلائل الامامه ، ص ۳۸۳؛ مفید، ۱۴۰۶، ص ۴۳).حضرت جواد علیه السلام در بغداد درگذشت (رجوع کنید به سعدبن عبداللّه اشعری ؛ نوبختی ، همانجاها؛ کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۲). اغلب منابع زمان وفات وی را اواخر سال ۲۲۰ ذکر کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به همانجاها). مسعودی (۱۹۶۵ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۳۴۹؛ نیز رجوع کنید به ابن خلّکان ، ج ۴، ص ۱۷۵؛ ذهبی ، همانجا) سال وفات ایشان را ۲۱۹ ذکر کرده ، ولی تستری (ص ۴۴) این قول را صحیح ندانسته است . روز و ماه وفات امام ، در پاره ای منابع پنجم یا ششم ذیحجه (برای نمونه رجوع کنید به ابن ابی الثلج ، ص ۱۳؛ کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۷؛ مسعودی ، ۱۹۶۵ ـ ۱۹۷۹، همانجا؛ خطیب بغدادی ، ج ۴، ص۹۰ ؛ ابن خشاب ، همانجا) و در برخی دیگر آخر ذیقعده (برای نمونه رجوع کنید به سعدبن عبداللّه اشعری ؛ نوبختی ، همانجاها؛ کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۲؛ مفید ،۱۴۱۴؛ طوسی ، ۱۳۹۰، همانجاها؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۱۰۶) آمده است . بدین ترتیب ، عمر شریف آن حضرت ۲۵ سال و اندی بوده است (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۳۹۵؛ کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۷؛ مفید، ۱۴۱۴؛ ابن شهر آشوب ، همانجاها).اغلب منابع کهن به صراحت سخنی از شهادت امام جواد علیه السلام به میان نیاورده اند (برای نمونه رجوع کنید به سعدبن عبداللّه اشعری ؛ نوبختی ؛ کلینی ؛ مسعودی ، ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹؛ مفید، ۱۴۱۴؛ طوسی ، ۱۳۹۰؛ خطیب بغدادی ؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، همانجاها)، اما در کتاب اثبات الوصیه ، منسوب به مسعودی (ص ۲۲۷)، در باره مسموم شدن امام به دست همسرش ، ام فضل ، گزارش مفصّلی آمده است . بنا بر این گزارش ، ام فضل به تحریک معتصم عباسی و جعفر، برادر تنی ام فضل ، و از روی حسادت به همسر دیگر امام (مادر امام هادی علیه السلام )، امام را مسموم کرد، اما بعد پشیمان شد (برای روایتی متفاوت رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۹۱). بنا بر روایاتی دیگر، یکی از وزرای معتصم به دستور خلیفه ، امام جواد علیه السلام را مسموم کرد (رجوع کنید به عیاشی ، ج ۱، ص ۳۱۹؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۴). برخی نیز خبر مسمومیت امام را به عنوان قول مرجوح ذکر کرده اند (رجوع کنید به مسعودی ، ۱۴۲۴؛ مفید، ۱۴۱۴؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، همانجاها)، اما شیخ مفید (همانجا) و طبرسی (۱۴۰۶، ص ۱۳۴ـ۱۳۵) تصریح کرده اند که این موضوع نزد آنها به اثبات نرسیده است . با اینکه گفته کسانی چون کلینی ، مفید و طوسی را در مورد مرگ طبیعی امام نمی توان نادیده گرفت ، ولی وجود قراینی چون جوان بودن امام ، احضار وی به بغداد به دستور معتصم و فوت ناگهانی اش در آن شهر، شهادت حضرت را محتمل می نماید (رجوع کنید به جعفریان ، ص۴۸۰ ـ۴۸۱؛ شاکری ، ص۵۰ ـ۵۲). بر اساس منابع تاریخی واثق ، پسر معتصم ، بر جنازه امام نماز گزارد (مسعودی ، ۱۴۲۴؛ خطیب بغدادی ، همانجاها؛ ابن جوزی ، ج ۱۱، ص ۶۲). مدفن حضرت جواد علیه السلام مقابر قریش در بغداد، پشت قبر جدّش ، موسی بن جعفر علیهماالسلام ، است (کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۲؛ مسعودی ، ۱۴۲۴؛ مفید، ۱۴۱۴؛ طوسی ، ۱۳۹۰، همانجاها) که امروزه کاظمین نامیده می شود (رجوع کنید به حسینی جلالی ، ص ۱۱۴؛ برای تاریخچه مزار آنها رجوع کنید به همان ، ص۱۱۴ ـ۱۱۹).
سوانح حیات . امام جواد علیه السلام هفت سال و اندی از عمر پدرش ، امام رضا علیه السلام ، را درک کرد (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۳۹۴؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۰۶، همانجا؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۷۹) و با دو خلیفه عباسی ، مأمون و معتصم ، معاصر بود (رجوع کنید به طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۹۱). بنابراین ، نقل برخی منابع که وی در زمان خلافت واثق عباسی (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲) از دنیا رفته (برای نمونه رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۳۹۵؛ مسعودی ، ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۳۷۴؛ ابن شهر آشوب ، همانجا) نادرست است ، زیرا واثق در ۲۲۷، یعنی سال وفات معتصم ، به خلافت رسید (تستری ، ص ۴۴). احتمالاً نماز خواندن واثق بر جنازه آن حضرت ، منشأ این اشتباه بوده است (مجلسی ، ج۵۰ ، ص ۱۳).آگاهیهای تاریخی درباره وقایع زندگی امام جواد علیه السلام اندک است . افزون بر محدودیتهای سیاسی ، که مانع نشر اخبار راجع به امامان می شد، کوتاهی عمر آن حضرت نیز عامل مؤثری در نبود اخبار در منابع تاریخی است . به علاوه ، امام بیشتر عمر خود را در مدینه ، دور از مرکز خلافت ، به سر برده است . در سال ۲۰۰، رجاءبن ابی ضحاک (از امرای مأمون ) به دستور مأمون ، امام رضا علیه السلام را از مدینه به مرو فرستاد (رجوع کنید به طبری ، ج ۸، ص ۵۴۴؛ ابن بابویه ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۱، ص ۱۹۴؛ ابن اثیر، ج ۶، ص ۳۱۹؛ نیزرجوع کنید به الرضا *، امام ). به نوشته بیهقی در تاریخ بیهق (ص ۷۹)، امام جواد در ۲۰۲، برای زیارت پدرش ، از راه بیهق به طوس رفت . گزارش برخی منابع مبنی بر اینکه مأمون در همان سال دختر خود، ام حبیب ، را به عقد امام رضا علیه السلام و دختر دیگرش ، ام فضل ، را به عقد امام جواد علیه السلام در آورد، می تواند قرینه ای بر درستی گزارش بیهقی باشد (رجوع کنید به ادامه مقاله ). همچنین بنابر پاره ای روایات شیعی ، امام جواد، که در زمان شهادت پدرش در سال ۲۰۳، در مدینه اقامت داشت ، برای غسل دادنِ پدر و اقامه نماز بر پیکر او، به طوس رفت (رجوع کنید به ابن بابویه ، ۱۴۱۷، ص ۷۵۹ـ۷۶۲؛ همو، ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص ۲۴۲ـ۲۴۵؛ طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۸۱ ـ ۸۵).ظاهراً امام سه بار به بغداد سفر کرده است . به نوشته جعفر مرتضی عاملی (ص ۶۵؛ نیز رجوع کنید به شبّر، ج ۳، ص ۱۰۶)، سفر نخست بلافاصله پس از ورود مأمون به بغداد در سال ۲۰۴ بوده که وی امام جواد علیه السلام را از مدینه به بغداد فراخوانده است . مؤید این نظر، روایت نصیبی (ج ۲، ص ۱۴۱ـ۱۴۲؛ نیز رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۸ـ ۳۸۹؛ بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۴؛ ابن صباغ ، ص ۲۶۲ـ۲۶۳) مبنی بر حضور امام در بغداد در کودکی و گفتگوی آن حضرت با مأمون است . گرچه درباره این روایت مناقشه شده ، جعفر مرتضی عاملی (ص ۶۸ ـ ۷۵) کوشیده است که آن را تأیید کند و به اشکالات آن پاسخ گوید. شاهد دیگر، گزارش شیخ مفید (۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۳؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله ) از مراسم ازدواج امام جواد علیه السلام در نه سالگی با ام فضل است . در دلائل الامامه (ص ۳۹۱ـ ۳۹۵) نظیر همین گزارش آمده ، ولی ذکر شده که امام شانزده ساله بوده ، که ظاهراً اشتباه است (قس مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۲۳، که سن امام را در آن زمان ده ساله نوشته ، و این با نقل شیخ مفید تطبیق پذیر است ). سفر دیگر امام به بغداد در سال ۲۱۵ بوده است . هنگامی که مأمون عازم جنگ با روم بود، امام جواد علیه السلام از مدینه به بغداد رسید.وی برای دیدن مأمون به شهر تکریت رفت و در آنجا،ام فضل ، با اجازه مأمون ، به امام پیوست . امام تا رسیدن موسم حج در بغداد سکنا گزید، سپس با همسرش برای اعمال حج به مکه رفت و از آنجا به منزلش در مدینه بازگشت (ابن ابی طاهر، ص ۱۴۲ـ۱۴۳؛ نیز رجوع کنید به طبری ، ج ۸، ص ۶۲۳؛ ابن اثیر، ج ۶، ص ۴۱۷؛ رجوع کنید به ادامه مقاله ). آخرین بار، در اواخر محرّم ۲۲۰، معتصم عباسی امام را به بغداد فراخواند و وی به همراه ام فضل به بغداد سفر کرد و تا هنگام وفات در آنجا اقامت داشت (رجوع کنید به مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۹ـ ۲۹۵؛ خطیب بغدادی ، ج ۴، ص ۸۸ ـ ۸۹؛ ابن شهرآشوب ، ج ۴، ص ۳۸۴؛ ابن صباغ ، ص ۲۷۲).
زنان و فرزندان . مأمون پس از ولایتعهدی امام رضا علیه السلام ، دخترش ام حبیب را به عقد وی و دختر دیگرش ، ام فضل ، را به عقد امام جواد علیه السلام درآورد (رجوع کنید به طبری ، ج ۸، ص ۵۶۶؛ مسعودی ، ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۳۲۴ـ۳۲۵). در اینکه ازدواج حضرت با ام فضل ، پیش یا پس از وفات امام رضا بوده ، اختلاف هست (رجوع کنید به سبط ابن جوزی ، ص ۳۲۱). در منابع شیعی گزارش مفصّلی وجود دارد که شیخ مفید آن را در الارشاد آورده (ج ۲، ص ۲۸۱ـ ۲۸۸؛ نیز با اندکی اختلاف رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۳۹۱ـ۳۹۵؛ مسعودی ،۱۴۲۴، ص ۲۲۳ـ ۲۲۶؛ ابن شعبه ، ص ۴۵۱ـ۴۵۴) که مؤید ازدواج امام پس از رحلت پدر است . بنابر این گزارش ، مأمون به دلیل علاقه بسیارش به حضرت جواد علیه السلام می خواست دختر خود، ام فضل ، را به ازدواج وی در آورد، اما عباسیان که از این امر ناخشنود بودند، به بهانه سن کم امام ، مأمون را از این کار منع کردند. مأمون برای اقناع آنان پیشنهاد کرد حضرت را امتحان کنند. در روز امتحان ، عباسیان قاضی یحیی بن اَکثم را حاضر کردند تا با امام بحث فقهی کند (برای محتوای بحث فقهی میان امام جواد و یحیی بن اکثم رجوع کنید به ادامه مقاله ). مأمون بعد از غلبه امام جواد علیه السلام بر یحیی بن اکثم ، در همان مجلس دختر خود را به همسری او در آورد و مراسم بسیار باشکوهی برگزار نمود. در این مراسم ، که ظاهراً در سال ۲۰۴ بوده ، فقط عقد ازدواج صورت گرفته است ولی ام فضل را در ۲۱۵ به مدینه بردند (رجوع کنید به عاملی ، ص ۷۹). ظاهراً رابطه امام جواد علیه السلام با ام فضل چندان گرم نبوده تا جایی که ام فضل در نامه ای به پدرش از کنیز گرفتن امام شکایت کرده ولی مأمون به شکایت او توجه ننموده و او را از شکایت دوباره منع کرده است (رجوع کنید به مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۸؛ فتال نیشابوری ، ص ۲۴۱؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۲). پیشتر گفته شد که برخی دلیل مسموم شدن حضرت به دست ام فضل را همین موضوع دانسته اند (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۳۹۵). ام فضل ، پس از وفات امام ، به حرم معتصم عباسی پیوست (خطیب بغدادی ، ج ۴، ص ۸۹؛ ابن خلّکان ، همانجا؛ بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۵؛ ابن صباغ ، ص ۲۷۲). حضرت از ام فضل فرزند نداشت و فرزندان وی از ام ولدی به نام سمانه بودند.در همه منابع از دو پسر امام به نامهای علی الهادی *(امام دهم شیعیان ) و موسی مُبَرقَع *یاد شده است (برای نمونه رجوع کنید به حسن بن محمد قمی ، ص ۲۰۱؛ دلائل الامامه ، ص ۳۹۷؛ مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۹۵؛ فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص ۱۰۶) که نسل امام از طریق این دو ادامه یافت (رجوع کنید به ابن عنبه ، ص ۲۴۲؛ ضامن بن شدقم ، ج ۲، قسم ۲، ص ۴۲۹). در برخی کتابهای انساب ، با اختلاف ، پسران دیگری به امام نسبت داده شده است (رجوع کنید به عمری ، ص ۱۲۸؛ فخررازی ، ص ۷۸؛ ضامن بن شدقم ، همانجا). که در منابع کهن ذکری از آنان نیست . نامهای دختران گوناگون ذکر شده است ؛ شیخ مفید(۱۴۱۴،همانجا؛ نیز رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج۲ ، ص۱۰۶ ؛ ابن شهرآشوب ، ج ۴، ص ۳۸۰؛ ابن صباغ ، همانجا)، از دو دخترِ وی به نامهای فاطمه و اَمامه یاد کرده است ، اما در دلائل الامامه (ص ۳۹۷؛ نیز رجوع کنید به حسن بن محمد قمی ، همانجا؛ طبرسی ، ۱۴۰۶، ص ۱۳۰؛ ابن شهر آشوب ، همانجا) نام دختران امام ، خدیجه ، حکیمه و ام کلثوم ضبط شده است . فخر رازی (همانجا) نامهای بهجت و بَریهه را نیز بر آنها افزوده و یادآور شده که از هیچ یک از دختران نسلی نمانده است . ظاهراً مادر همگی فرزندان امام ، سمانه بوده است (رجوع کنید به حسن بن محمد قمی ؛ ضامن بن شدقم ، همانجاها).
شمایل و سیره . در منابع ، در باره اوصاف ظاهری امام روایاتی آورده اند، اما بیش از همه ، بر صفات و رفتارهای اخلاقی ایشان تأکید شده است ؛ چنان که لقب جواد حاکی از آن است که آن حضرت اهل دهش و بخشش و به سخاوت مشهور بود (رجوع کنید به ذهبی ، ج ۵، ص ۴۴۶؛ برای مواردی از بخششهای وی رجوع کنید به خصیبی ، ص ۳۰۲؛ کشّی ، ص ۲۴۵؛ ابن شعبه ، ص ۴۵۷). ایشان در آغاز هر ماه صدقه می داد (رجوع کنید به ابن طاووس ، ۱۴۱۴الف ، ص۴۳) ، با مردم به نیکی معاشرت و به ایشان سلام می کرد (رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۲)، برای رفع گرفتاریهای مردم نزد صاحبان مناصب شفاعت می کرد (رجوع کنید به کلینی ، ج ۵، ص ۱۱ـ ۱۱۲)، از خطاها درمی گذشت (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۴۰۱) و برای اصحابش دعا می فرمود (رجوع کنید به خصیبی ، ص ۳۰۶ـ ۳۰۷؛ کشّی ، ص ۵۰۶، ۵۲۹، ۵۵۰، ۶۱۱). مردم نیز به او احترام می گذاشتند و به او علاقه مند بودند (رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۳۲۲؛ خصیبی ، ص ۳۰۸؛ کشّی ، ص ۴۲۹، ۴۷۶).امام جواد هر روز به مسجدالنبی می رفت و به پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم سلام می کرد و به خانه حضرت فاطمه سلام اللّه علیها می رفت و نماز می خواند (رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۳). وی علاقه شدیدی به نماز و دعا و به طور کلی عبادت داشت ، از جمله نماز ویژه ای به آن حضرت منسوب است (رجوع کنید به قطب راوندی ، سلوه الحزین ، ص ۸۹؛ قس ابن طاووس ، ۱۳۷۱ ش ، ص ۱۷۹). علاقه وی به دعا و مناجات از حجم زیاد ادعیه ای که از او نقل شده هویداست (برای نمونه دعاها و مناجاتهای آن حضرت رجوع کنید به کلینی ، ج۲ ، ص۴۵۷ ، ۵۳۴، ۵۴۷، ۵۶۰، ج۳ ، ص ۱۶۷؛ طوسی ، ۱۴۱۱، ص ۳۵۹، ۵۶۶ ـ ۵۶۷، ۶۷۶، ۷۹۸). تعویذات روزهای هفته (رجوع کنید به قطب راوندی ، سلوه الحزین ، ص ۹۹ـ ۱۰۵) و حرز*های مشهوری (رجوع کنید به ابن طاووس ، ۱۴۱۴ ب ، ص ۵۲ ـ۶۰؛ مجلسی ، ج ۹۱، ص ۳۵۴ـ۳۶۱) از امام نقل شده است .
امامت . ادله امامت حضرت جواد علیه السلام ، همچون دیگر امامان ، نصوص عام (برای نمونه رجوع کنید به کافی ، ج ۱، ص ۲۸۶ـ ۲۹۲) و نصوص خاصی است که از پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام بخصوص امام رضا در این باب وارد شده است . در منابع حدیثی شیعه احادیث و نصوص صریحی از قول امام رضا مبنی بر نصب امام جواد به عنوان امام پس از خود از طریق کسانی چون علی بن جعفر(عموی امام رضا علیه السلام )، صفوان بن یحیی ، معمربن خالد، حسین بن یسار و کسانی دیگر که از اصحاب معتبر و معتمد امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بودند نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص۳۲۰ ـ۳۲۳؛ مفید،۱۴۱۴، ج ۲، ص۲۷۴- ۲۸۰). از آنجا که حضرت رضا علیه السلام خیلی دیر صاحب فرزند شده بودند، نگرانیهایی در میان شیعیان بروز کرده بود و حتی گروه واقفه ، این امر را بهانه انکار امامت حضرت رضا قرار داده بودند. به همین سبب ، ایشان پس از ولادت فرزندشان ، اعلام کردند که این فرزند حق را از باطل جدا کرد (رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص۳۲۰ ـ۳۲۱، ۳۵۴؛ کشّی ، ص۵۵۳ ؛ مسعودی، ۱۴۲۴، ص۲۱۷ ، ۲۱۹؛ مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۷۷ـ ۲۷۸). پس از تولد امام جواد علیه السلام ، حضرت رضا علیه السلام به شیوه های گوناگون از جمله با نشان دادن مُهر امامت وی به یاران خود، و با ذکر اینکه مولودی با برکت تر از او زاده نشده ــ چرا که شبهه افکنی جماعت واقفه را بی اثر کرده است ــ بر امامت وی پس از خود تأکید می کردند (رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۳۲۱؛ مسعودی ، ۱۴۱۴، ص ۲۱۸؛ مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۷۸ـ ۲۷۹). امام رضا شبهات راجع به خردسال بودن امام جواد برای احراز مقام امامت را هم که بیشتر از سوی واقفه مطرح می شد با مقایسه وی با حضرت عیسی علیه السلام رفع می کردند و توضیح می دادند که خردسالی مانع انتصاب به مقام امامت الاهی نمی شود (کلینی ، ج ۱، ص ۳۲۱ـ۳۲۲، ۳۸۲ـ۳۸۴؛ مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۱۹ـ۲۲۰؛ مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۷۶، ۲۷۹). با این همه پس از رحلت امام رضا علیه السلام ، در میان شیعیان ،در آغاز امر در باب تعیین و قبول امام پس از ایشان اختلاف اندکی پیش آمد (رجوع کنید به طبری ، دلائل الامامه ، ص ۳۸۸). منشأ عمده این اختلاف خردسالی امام جواد بود و حتی در این باره از خود امام جواد علیه السلام سؤال کردند و حضرت حال خود را با امام علی علیه السلام سنجیدند که آن حضرت در نه سالگی اسلام آورد یا با حضرت سلیمان مقایسه کردند که داوود او را در کودکی جانشین خویش کرد(رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص۳۸۳-۳۸۴). تردید کنندگان اظهار می کردند که بلوغ شرط امامت است و کودک قادر به درک مسائل دقیق احکام و عقاید که امت به آنها نیاز دارند نیست (سعدبن عبداللّه اشعری ، ص ۹۵؛ نوبختی ، ص ۸۷ ـ ۸۸؛ نیز رجوع کنید به مفید، ۱۴۰۵، ص ۲۵۶). در برابر، معتقدان به امامت امام جواد علیه السلام چنین استدلال می کردند که امامان ، برهان خدا و حجت او بر روی زمین اند و نباید سن آنها را ملاک قرار داد (رجوع کنید به سعدبن عبداللّه اشعری ، ص ۹۵ـ۹۶). البته ، این عده در باره کیفیت و منشأ علم امام چند نظر داشتند. عده ای گفتند او از پدرش تعلیم گرفته است . عده ای دیگر، شروع بالفعل امامت را به پس از بلوغ موکول کردند و معتقد شدند که امام ،پس از بلوغ ، از طرق مختلف ، مثلاً الهام و رؤیا، به علوم امامت دست خواهد یافت ، گرچه پیش از بلوغ هم امامت حق اوست ، چرا که نص امام رضا علیه السلام بر امامت آن حضرت قرار گرفته و او تنها فرزند امام است (سعدبن عبداللّه اشعری ، ص ۹۷). برخی نیز بر آن بودند که اطاعت از اوامر و نواهی امام پیش از بلوغ واجب نیست و باید کسی از آگاهان به علوم دین و صلاح امت ، تولی امر را به عهده گیرد تا امام به شرایط لازم دست یابد (همان ، ص ۹۷ـ ۹۸؛ علی بن اسماعیل اشعری ، ص ۳۱). به عقیده این گروه ، منشأ علم امام پس از بلوغ ، الهام و شیوه های نامتداول نیست ،بلکه کتب و میراث به جای مانده از پدران وی است . حتی برخی برای رفع مشکل نداشتنِ علم ، گمان کردند که برای امامان قیاس رواست ، چه ایشان از خطا و اشتباه مصون اند (سعدبن عبداللّه اشعری ، ص ۹۸؛ نوبختی ، ص ۹۰). به عقیده جمعی دیگر، برخورداری امام از علم الاهی با خردسالی او منافاتی ندارد، زیرا وی حجت خداست و همه اسباب و عوامل طبیعی برای وی فراهم است و در این باره به برخی از انبیای پیشین ، نظیر یحیی ، عیسی ، یوسف و سلیمان علیهم السلام ، استناد می کردند، که بر این اساس علم می تواند به طور لدنی در حجت خدا وجود داشته باشد، گرچه به بلوغ نرسیده باشد (سعدبن عبداللّه اشعری ، ص ۹۸ـ۹۹؛ نوبختی ، همانجا).شیعیان با اینکه به مسئله امامت از جنبه الاهی آن می نگریستند و به همین دلیل ، سن کمِ امام در عقیده آنان خللی وارد نمی کرد، اصرار داشتند تا این وجهه الاهی در علم و دانش امام بروز یابد؛ ازاین رو، با طرح پرسشهایی ، امام را می آزمودند (رجوع کنید به جعفریان ، ص ۴۷۴) که به امتحان وی در موسم حج توسط فقهای اصحاب انجامید (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص۳۸۸ ـ۳۹۰؛ مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۲۰ـ۲۲۱؛ حسین بن عبدالوهاب ، ص ۱۰۹). به جز این ، در مواضع و فرصتهای گوناگون ، از امام جواد علیه السلام پرسشهای بسیاری کرده اند و آن حضرت ، با وجود خردسالی ، به تمام آنها پاسخ داده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۶؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۲ـ۳۸۳، ۳۸۴؛ الاختصاص ، ص ۱۰۲). اختلافها و تردیدهای مذکور، هیچگاه به بحران در جامعه شیعه نینجامید (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی ، ص ۸۸). مشکلات نظری مطرح شده پس از وفات امام رضا علیه السلام هم به زودی پاسخهای مناسب خود را یافت و تقریباً همه پیروان تشیع ، امامت امام جواد علیه السلام را پذیرفتند (همان ، ص ۸۹؛ نیز رجوع کنید به عاملی ، ص ۲۶)، گر چه گروههایی مثل زیدیه و اسماعیلیه ، گاهی امامت امام جواد در کودکی را مایه طعن قرار دادند (برای نمونه رجوع کنید به رسی ، ص ۹۹؛ یمنی ، ص ۲۵۲ـ۲۵۳).در منابع شیعی ، برخی کرامات و امور خارق العاده به امام جواد علیه السلام نسبت داده شده است ، از جمله سخن گفتن در هنگام ولادت (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص۳۸۳ ـ۳۸۴؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۹۴)، طی الارض از مدینه به خراسان برای مراسم تجهیز امام رضا علیه السلام (مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۱۵ـ ۲۱۶؛ ابن بابویه ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص ۲۴۲ـ ۲۴۵)، شفا دادن بیماران (کشّی ، ص۵۸۲ ؛ قطب راوندی ، الخرائج ، ج۱ ، ص۳۸۶ ـ ۳۸۷؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص۳۹۰ )، استجابت دعاهای او برای یاران و علیه دشمنانش (کلینی ، ج۱ ، ص۴۹۶ ؛ مفید، ۱۴۰۳، ص۱۹۱ ؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۹۱)، اطلاع دادن از باطن و اسرار درونی افراد (کلینی ، ج ۱، ص ۳۵۳؛ کشّی ، ص۵۹۶ ؛ خصیبی ، ص۳۰۳ ؛ قطب راوندی ، الخرائج ، ج ۱، ص ۳۸۳ ، ج ۲، ص۶۶۸ )، خبر دادن از رویدادهای آینده (ابن بابویه ، ۱۳۶۳ش ، ج ۲، ص ۲۴۵؛ کشّی ، ص ۵۸۱؛ ابن حمزه ، ص ۵۱۸) و آگاهی از زمان شهادت خود (کلینی ، ج ۱، ص ۳۲۳؛ بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۵۳). این کرامات و، به ویژه اظهاراتی که نشانه علم غیرمتعارف آن حضرت بود، حتی در دل مخالفان و منکران آن حضرت تأثیر می گذاشت ، به طوری که امامت او را تصدیق می کردند (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۴۰۱ـ ۴۰۳؛ کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۵؛ مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۹۱ـ۲۹۳؛ ابن حمزه ، همانجا).اوضاع سیاسی دوران امام . خلفای عباسی از زمان امامت امام موسی کاظم علیه السلام بر آن شدند برای جلوگیری از شورشها و قیامهای علویان و وابستگان ائمه ، فعالیتهای امامان شیعه را تحت نظر بگیرند. این سیاست به زندانی شدن و در نهایت شهادت امام هفتم انجامید (رجوع کنید به جاسم حسین ، ص ۳۴ـ ۳۹؛ جعفریان ، ص ۳۸۴ـ۳۸۵، ۳۹۳ـ ۴۰۵؛ نیزرجوع کنید به الکاظم *، امام ). مأمون در باره امام رضا علیه السلام سیاست دیگری در پیش گرفت . او با انتصاب حضرت به ولایت عهدی و تزویج دخترش به وی ، بر آن بود تا ضمن تقویت رابطه اش با امام ، در میان علویان ، که بعضاً قصد قیام داشتند، شکاف بیندازد و امام را در کاخ عباسیان محصور کند (رجوع کنید به جاسم حسین ، ص ۲۸، ۴۲، ۴۴؛ جعفریان ، ص ۴۳۱ـ۴۳۶؛ نیز رجوع کنید به الرضا*، امام ). وی همین سیاست را در مورد امام جواد ادامه داد و ام فضل را به عقد او در آورد تا از اینطریق وی را تحت نظر بگیرد(جاسم حسین ، ص ۲۸). این تصمیم چندان خوشایند عباسیان نبود و از بیم آنکه سرانجامِ مأمون با امام جواد علیه السلام ، به آنچه در مورد امام رضا رخ داد ختم شود، مأمون را از این کار برحذر داشتند (رجوع کنید به مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۱). با این حال مأمون به امام جواد بسیار ابراز علاقه و او را تکریم و تعظیم می کرد (همان ، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۱، ۲۸۸).از روزگار امام صادق علیه السلام ، ائمه از شیعیان خود وجوه شرعی و هدایای مالی می پذیرفتند (رجوع کنید به صفار قمی ، ص ۱۱۹؛ کلینی ، ج ۲، ص ۵۱۲؛ حسین بن عبدالوهاب ، ص ۷۸؛ قطب راوندی ، الخرائج ، ج ۲، ص ۷۷۷؛ نیز رجوع کنید به الصادق *، امام )، ولی امام صادق کسی را وکیل در اخذ اموال نکرده بود. نظام وکالت را امام کاظم علیه السلام بنیان گذاشت . وکلای امام در شهرهای مختلف زندگی می کردند (رجوع کنید به کشّی ، ص ۴۴۶ـ۴۴۷، ۴۵۹، ۵۹۷ ـ ۵۹۸). حضرت رضا علیه السلام تشکیلات منظمی را که پدرش بنا نهاده بود حفظ کرد و از جانب خود، در همه نقاط وکلایی گماشت (رجوع کنید به کشّی ، ص ۵۰۶؛ نجاشی ، ص ۱۹۷، ۴۴۷). وکلای امام رضا نیز پس از امتحان حضرت جواد در موسم حج و پی بردن به حقانیت آن حضرت ، فعالیت خویش را ادامه دادند (رجوع کنید به جاسم حسین ، ص ۴۵). شیعیان امامی که در سراسر بلاد اسلامی پراکنده بودند (رجوع کنید به جعفریان ، ص ۴۹۲ـ۴۹۴)، به جز در ایام حج ، که مستقیماً با امام جواد ملاقات می کردند، از طریق وکلای وی در شهرها با او ارتباط داشتند که برخی از آنها عبارت اند بودند از علی بن مَهْزیار در اهواز (نجاشی ، ص ۲۵۳)، ابراهیم بن محمد همدانی در همدان (کشّی ، ص ۶۱۱ـ۶۱۲)، یحیی بن ابی عمران در ری (قطب راوندی ، الخرائج ، ج ۲، ص ۶۶۹؛ قس ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۹۷: یحیی بن عمران )، یونس بن عبدالرحمان و ابوعمرو حَذّاء در بصره (کلینی ، ج ۵، ص ۳۱۶؛ کشّی ، ص ۴۸۷ـ ۴۸۸)، علی بن حسان واسطی در بغداد (مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۲۳)، علی بن اسباط در مصر(کلینی ، ج ۱، ص ۴۹۴)، صفوان بن یحیی در کوفه (کشّی ، ص ۵۰۸؛ نجاشی ، ص ۱۹۷)، صالح بن محمدبن سهل و زکریابن آدم در قم (کلینی ، ج ۱، ص ۵۴۸؛ کشّی ، ص ۵۰۳؛ برای توضیح بیشتر رجوع کنید به جباری ، ص ۴۷ـ۳۴۱). حضرت جواد علیه السلام علاوه بر وکلای ثابت و مقیم ، گاه نمایندگانی ویژه به شهرها می فرستاد تا وجوه شرعی و نیز مبالغی را که نزد وکلای مقیم بود، جمع آوری کنند (رجوع کنید به کشّی ، ص ۵۹۶). پاره ای از شیعیان امام اجازه یافتند به دستگاه خلافت وارد شوند و برخی از آنان حتی به مقامات بالا رسیدند (رجوع کنید به جاسم حسین ، ص ۴۶)، از جمله محمدبن اسماعیل بن بَزِیع ، وزیر بود (نجاشی ، ص ۳۳۱)؛ حسین بن عبداللّه نیشابوری ،حاکم بست و سیستان و حکم بن علیا اسدی حاکم بحرین بود که این دو مخفیانه به امام جواد علیه السلام خمس می پرداختند (کلینی ، ج ۵، ص ۱۱۱؛ طوسی ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص ۵۸). همگی این موارد از فعالیتهای مخفی سازمان وکالت ، به منظور هدایت امور مالی و مذهبی شیعه امامیه بود.مآخذ امامیه درباره اقدامات نظامی سازمان وکالت سکوت کرده اند، اما جاسم حسین (ص ۴۶ـ۴۷) قیام قم و سرکوب آن را ــ که به دستور مأمون در سال ۲۱۰ صورت گرفت و در آن یحیی بن ابی عمران ، یکی از وکلای امام جواد علیه السلام ، به قتل رسید (رجوع کنید به ازدی ، ص ۳۶۸) ــ با فعالیتهای سیاسی وکلای امام مرتبط دانسته است . به نظر او (جاسم حسین ، همانجا)، مأمون ، که امام جواد را با این شورشها مرتبط می دانست ،در ۲۱۵ او را از مدینه به بغداد فراخواند و از وی وی خواست با همسرش ،ام فضل که نزد پدر بود، به مدینه بازگردد. این ازدواج نه موجب حمایت حمایت امامیه از مأمون شد و نه قیامهای قم را متوقف ساخت . جعفربن داوود قمی ، از رهبران این قیام که به مصر تبعید شده بود، در ۲۱۶ از مصر گریخت و بار دیگر در قم قیام کرد و لشکر مأمون را شکست داد. در ۲۱۷، عباسیان قیام وی را سرکوب و او را اعدام کردند (رجوع کنید به طبری ، ج ۸، ص ۶۲۶، ۶۳۰؛ ابن اثیر، ج ۶، ص ، ۴۲۲)، اما از آن پس قیامهای مخفی علویان گسترده تر شد و معتصم ، ناچار، امام جواد و محمدبن قاسم ، از نوادگان امام زین العابدین علیه السلام ، را به بغداد فراخواند تا نقش آنان را در قیامهای پنهانی شیعی دریابد (رجوع کنید به جاسم حسین ، ص ۴۷؛ نیزرجوع کنید به مسعودی ، ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۳۴۹ـ۳۵۰). در سالهای پایانی امامت امام جواد علیه السلام ، تشکیلات و فعالیتهای وکلای وی بسیار توسعه یافته بود (رجوع کنید به جاسم حسین ،همانجا) تا جایی که امام جواد به پیروان خود در خراسان ، که در جنگ خرمیه شرکت کرده بودند، دستور داد خمس را مستقیماً یا از طریق وکلایش به وی بپردازند(رجوع کنید به طوسی ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۲، ص ۶۰ـ۶۲). همچنین امام با شنیدن فرمان معتصم در خصوص احضارش به بغداد،از نماینده خود، محمدبن فرج خواست ، تا خمس را به او بدهد (رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی ، ۱۴۱۷، ج ۲، ص۱۰۰ ؛ ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص ۳۸۹).
مقام علمی . با اینکه امام جواد علیه السلام در خردسالی به امامت رسید و مدت امامتش هم کوتاه بود، در منابع شیعی و شماری از منابع اهل سنّت ، بیش از دویست حدیث به آن حضرت منسوب است که نشان از مقام علمی و احاطه وی بر مسائل فقهی ، تفسیری ، اعتقادی و اخلاقی دارد. شرایط دشوار سیاسی باعث شد که حضرت مدتی امامت خود را پنهان کند (رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۲۹۱؛ مسعودی ، ۱۴۲۴، ص ۲۲۳)؛ از این رو، ساده ترین راه ارتباط شیعیان با امام ، نامه نگاری بود (رجوع کنید به توقیع *). بسیاری از معارف و مطالبی که از آن حضرت باقی مانده ، در نامه های وی به شیعیان مندرج است (رجوع کنید به جعفریان ، ص ۴۸۹). شیعیان در نامه هایشان سؤالات خود را، که بیشتر در مسائل فقهی بود، طرح می کردند و امام به آنان پاسخ می داد. در اغلب موارد نام و نشان کسی که امام به او نامه نوشته ، مشخص است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۳، ص ۳۹۹، ج ۴، ص ۲۷۵، ۵۲۴، ج ۵، ص ۳۴۷؛ کشّی ، ص۶۱۰- ۶۱۱؛ طوسی ، ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۲۷۶، ج ۴، ص ۸۷، ج ۵، ص ۴۱۱، ج ۸، ص ۵۷). در موسوعه الامام الجواد(ج ۲، ص ۴۱۶ـ ۵۰۸)، به جز پدر و پسر امام ، نام و نشان شصت وسه تن از افرادی که حضرت با آنان مکاتبه داشته ، از مجموع منابع حدیثی و رجالی گرد آمده است ، البته برخی از نامه ها در پاسخ به گروهی از شیعیان نگاشته شده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۳، ص۳۳۱، ۳۹۸، ج ۵، ص۳۹۴ ، ج ۷، ص۱۶۳ ؛ کشّی ، ص ۶۰۶، ۶۱۱؛ طوسی ، ۱۳۹۰، ج ۹، ص ۲۴۲، ۲۷۳) و در مواردی هم نویسنده نامه مشخص نیست (رجوع کنید به موسوعه الامام الجواد، ج ۲، ص ۵۱۵ ـ ۵۲۱).بنا بر منابع حدیثی ، امام جواد علیه السلام بسیاری از احادیث را از پیامبر یا ائمه پیش از خود روایت کرده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۲۵۰، ۵۳۲، ج۴ ، ص۵۰۴ ؛ ابن بابویه ، ۱۳۶۱ش ، ص۲۸۸ ؛ نیز رجوع کنید به موسوعه الامام الجواد، ج۲ ، ص۵۳۱ ـ ۶۵۹). کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه و نیز کتابهای روایی دیگر، متضمن احادیث فقهی بسیاری از حضرت جواد علیه السلام اند که تنوع موضوعی آنها شایان توجه است . تقریباً در بیش از نیمی از ابواب و موضوعات فقهی (برحسب تقسیمات کتب فقهی ) از ایشان حدیث نقل شده است (برای مجموعه کامل احادیث فقهی امام رجوع کنید به موسوعه الامام الجواد، ج ۲، ص ۵ ـ۲۱۴؛ عطاردی قوچانی ، ص ۱۹۱ـ۲۳۹؛ موحدی ابطحی ، ج ۲۳، ص ۳۷۱ـ ۵۰۸).همچنین در باره مسائل اعتقادی نظیر توحید، صفات خدا، نبوت و امامت احادیثی از امام جواد علیه السلام روایت شده است (برای نمونه رجوع کنید به برقی ، ج ۱، ص ۲۳۹؛ ابن بابویه ، ۱۳۸۷، ص ۱۰۴، ۱۰۷؛ صفارقمی ، ص ۲۴۶؛ ابن شعبه ، ص ۴۵۶).پاره ای دیگر از احادیثِ منقول از حضرت ، احادیث تفسیری است . این احادیث بیشتر صبغه فقهی (برای نمونه رجوع کنید به عیاشی ، ج ۱، ص ۳۱۹ـ۳۲۰؛ کلینی ، ج ۶، ص ۱۱۳؛ طوسی ، ۱۳۹۰، ج ۹، ص ۸۳) و کلامی (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۹۹، ۲۴۲، ۳۸۴؛ علی بن ابراهیم قمی ، ج ۱، ص ۳۵۸؛ کشّی ، ص ۱۹۹؛ الاختصاص ، ص ۲۶۳) دارند و گاه متضمن تأویل برخی از آیات اند (برای نمونه رجوع کنید به صفار قمی ، ص۵۲۰ ؛ کلینی ، ج ۱، ص ۲۴۸، ۴۱۴؛ علی بن ابراهیم قمی ، ج ۱، ص۱۶۰ ، ج ۲، ص ۳۳۴؛ برای مجموع روایات تفسیری آن حضرت رجوع کنید به موحدی ابطحی ، ج ۲۳، ص ۱۶۲ـ۲۱۰؛ موسوعه الامام الجواد، ج ۲، ص ۲۱۹ـ۲۶۷).بخش دیگری از احادیث روایت شده از آن حضرت ، متضمن مناظرات و احتجاجات وی در مسائل فقهی و کلامی است . امام جواد علیه السلام از جانب دو گروه به مناظره خوانده شد: از سوی برخی شیعیان به دلیل خردسالی اش (رجوع کنیدبه بخش قبلی مقاله )،و از سوی مأمون و معتصم ، در اصل برای به چالش کشیدن مسئله علم الاهی ائمه علیهم السلام ، و در ظاهر به سبب علم دوستی و علاقه به امامان (رجوع کنید به جعفریان ، ص ۴۸۲ـ۴۸۳). در این میان مناظره امام جواد علیه السلام با یحیی بن اکثم در محضر مأمون ، در باب حکم صید در حرم ، مشهور است . در این مناظره ، امام نخست به طرح شقوق مسئله پرداخت که شگفتی و حیرت یحیی و شادمانی مأمون را در پی داشت (رجوع کنید به مفید، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۳ـ ۲۸۵). ابن تیمیه (ج ۴، ص ۶۸ـ۷۲)، ضمن تمجید از امام جواد علیه السلام ، در صحت این گزارش تردید کرده و به نقد محتوایی آن پرداخته است . حسینی میلانی (ج ۱، ص ۲۰۸) نقد وی را نارسا و نابجا دانسته ، زیرا نقد ابن تیمیه بر صورت مختصر این خبر، که علامه حلّی در منهاج الکرامه (ص۶۰ ـ۶۲) روایت کرده ، وارد است ، اما در روایت کامل تری که شیخ مفید (۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۸۵ـ۲۸۷؛ نیز رجوع کنید به دلائل الامامه ، ص ۳۹۱ـ ۳۹۲؛ احمدبن علی طبرسی ، ج ۲، ص ۲۴۲ـ۲۴۳) نقل کرده ، امام به خواهش مأمون ، پاسخ یکایک فروضی را که خود مطرح کرده بود، داد و در ادامه از یحیی بن اکثم پرسشی کرد که یحیی در پاسخ آن درماند و امام خود به آن پاسخ داد (برای دیگر مناظرات یحیی بن اکثم و امام رجوع کنید به احمدبن علی طبرسی ، ج ۲،ص ۲۴۵ـ۲۴۹). مناظره ای دیگر در حضور معتصم در باره حد سارق رخ داد که پاسخ امام شگفتی همگان را برانگیخت (رجوع کنید به عیاشی ، ج ۱، ص ۳۱۹ـ۳۲۰). در این روایت آمده که در نتیجه همین مناظره ، معتصم تصمیم به مسموم کردن امام گرفت (رجوع کنید به بخش قبلی مقاله ).موعظه های اخلاقی و کلمات قصار حکمت آمیزِ آن حضرت در منابع حدیث و ادب ذکر شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن شعبه ، ص ۴۵۵ـ ۴۵۷؛ حلوانی ، ص ۱۳۴ـ۱۳۷؛ بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۶ـ ۱۴۰؛ دیلمی ، ص ۳۰۹ـ۳۱۰). پاره ای از کلمات حکمت آمیز وی در کتاب ادبی التذکره الحمدونیه ابن حمدون (ج ۱، ص ۱۱۲، ۲۶۹ـ۲۷۰، ۳۷۱ـ۳۷۲، ج ۲، ص۱۸۰ ) نیز نقل شده است . موضوع این سخنان عمدتاً اخلاقی است ، از قبیل تقوا (بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۷)، اخلاص (کلینی ، ج ۲، ص ۲۶۱)، توکل (دیلمی ، ص ۳۰۹)، شکر نعمت (حلوانی ، ص ۱۳۷؛ بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۹)، توبه (ابن شعبه ، ص ۴۵۶)،توصیه به کسب دانش (بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۷)، پرهیز از رذایلی چون پیروی از هوای نفس (بهاءالدین اربلی ، ج ۳، ص ۱۳۸) و نفاق (دیلمی ، ص ۳۰۹؛ برای مجموعه کامل این سخنان رجوع کنید به موسوعه الامام الجواد، ج ۲، ص ۳۲۹ـ ۳۸۱). پاره ای احادیث طبی نیز در علاج برخی بیماریها از امام نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی ، ج ۶، ص ۳۰۷، ۳۱۲، ۳۶۸، ۵۲۲، ج ۸، ص ۱۶۵؛ ابن بسطام ، ص ۷۰، ۸۹، ۹۰ـ۹۱).راویان و یاران امام . راویان احادیث حضرت جواد علیه السلام فراوان اند. شیخ طوسی (۱۴۱۵، ص ۳۷۳ـ۳۸۰) یکصد و شانزده تن از آنان را برشمرده است ؛ گرچه فقط تعدادی از آنان اصحاب خاص و معتمد بوده اند (برای تفصیل اسامی آنان و روایاتی که از امام نقل کرده اند رجوع کنید به عطاردی قوچانی ، ص۲۵۰ ـ ۳۳۳). علی بن مهزیار اهوازی ، ابوهاشم داوودبن قاسم جعفری ، عبدالعظیم حسنی ، احمدبن محمد بَزَنطی و علی بن اسباط کوفی ، از اصحاب معتمد و ثقه امام بوده و، بیش از دیگران از وی حدیث نقل کرده اند (رجوع کنید به همان ، ص ۲۶۲ـ۲۶۴، ۲۷۵ـ۲۷۶، ۲۹۸ـ ۳۰۸، ۳۱۱، ۳۱۴ـ۳۱۶). همچنین احمدبن ابی خالد (رجوع کنید به کلینی ، ج ۱، ص ۳۲۵) و موفق بن هارون (حسن بن فضل طبرسی ، ص ۹۲)، هر دو از خادمان امام ، و عثمان بن سعید عَمْری (ابن شهر آشوب ، ج ۴، ص۳۸۰ ) و عمروبن فرات (ابن صباغ ، ص ۲۶۲)، بابهای حضرت بوده، از وی روایت کرده اند. افرادی نیز مورد ذم و طعن امام قرار گرفته اند، از جمله غالیان که در بدنام کردن شیعه سهم عمده ای داشتند و مورد تنفر امامان بودند، آنان روایاتی جعل می کردند و به امامان نسبت می دادند و خود را نمایندگان ائمه معرفی می کردند (رجوع کنید به مجلسی ، ج ۲۵، ص ۲۶۱ـ۳۵۰). در روایتی به نقل از علی بن مهزیار، امام جواد علیه السلام ابوالخطاب محمد بن ابی زینب (از سران غالیان ) و یارانش (ابوالغمر، جعفربن واقد و هاشم بن ابی هاشم ) را لعن کرده است (رجوع کنید به کشّی ، ص ۵۲۸). بنا به روایتی ، امام به یکی از اصحاب خود دستور داد دو تن از غالیان ، به نامهای ابوالسمهری و ابن ابی الزرقاء، را به قتل برساند (رجوع کنید به همان ، ص ۵۲۹). حضرت ، فرقه های واقفه */ واقفیه و زیدیه *را نیز ذم می کرد (رجوع کنید به همان ، ص ۲۲۹، ۴۶۰؛ طوسی ، ۱۳۹۰، ج ۳، ص ۲۸).
منابع : ابن ابی الثلج ، تاریخ الائمه ، در مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه ، چاپ محمود مرعشی ، قم : کتابخانه آیه اللّه مرعشی نجفی ، ۱۴۰۶؛ ابن ابی طاهر، کتاب بغداد، چاپ محمد زاهدبن حسن کوثری ، [قاهره] ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹؛ ابن اثیر؛ ابن بابویه ، الامالی ، قم ۱۴۱۷؛ همو، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی ، قم ۱۳۸۷؛ همو، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی ، قم ۱۳۶۳ ش ؛ همو، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۴۰۴؛ همو، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۳۶۱ ش ؛ ابن بسطام (حسین بن بسطام ) و ابن بسطام (عبداللّه بن بسطام )، طب الائمه علیهم السلام ، نجف [۱۳۸۵]، چاپ افست بیروت [بی تا.]؛ ابن تیمیه ، منهاج السنه النبویه ، چاپ محمدرشاد سالم ، [حجاز] ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن حمدون ، التذکره الحمدونیه ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۹۸۳ـ ۱۹۸۴؛ ابن حمزه ، الثاقب فی المناقب ، چاپ نبیل رضا علوان ، قم ۱۴۱۲؛ ابن خشاب ، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم ، در مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه ، همان ؛ ابن خلّکان ؛ ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۳۶۳ ش ؛ ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم [بی تا.]؛ ابن صباغ ، الفصول المهمه فی معرفه احوال الائمه علیهم السلام ، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابن طاووس ، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ،[بی جا]: مؤسسه الا´فاق ، ۱۳۷۱ ش ؛ همو، الدروع الواقیه ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم ۱۴۱۴الف ؛ همو، مهج الدعوات و منهج العبادات ، قدم له و علق علیه حسین اعلمی ، بیروت ۱۴۱۴ب ؛ ابن طولون ، الائمه الاثناعشر، چاپ صلاح الدین منجد، بیروت ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸؛ ابن عنبه ، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب ، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۳۸۳ ش ؛ الاختصاص ،[ منسوب به ] محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری ، قم : جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ،[بی تا.]؛ یزیدبن محمد ازدی ، تاریخ الموصل ، چاپ علی حبیبه ، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷؛ سعدبن عبداللّه اشعری ، کتاب المقالات و الفرق ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۱ش ؛ علی بن اسماعیل اشعری ، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین ، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰؛ احمدبن محمدبرقی ، کتاب المحاسن ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران ۱۳۳۰ ش ؛ علی بن عیسی بهاءالدین اربلی ، کشف الغمه فی معرفه الائمه ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، بیروت ۱۴۰۱ / ۱۹۸۱؛ علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار،[تهران ۱۳۶۱ ش ]؛ محمدتقی تستری ، رساله فی تواریخ النبی و الا´ل علیهم السلام ، قم ۱۴۲۳؛ محمدرضا جباری ، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه ( علیهم السلام )، قم ۱۳۸۲ ش ؛ رسول جعفریان ، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام ، قم ۱۳۸۴ ش ؛ حسین بن عبدالوهاب ، عیون المعجزات ، نجف ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰؛ محمدحسین حسینی جلالی ، مزارات اهل البیت «ع » و تأریخها، بیروت۱۴۱۵/ ۱۹۹۵؛ علی حسینی میلانی ، شرح منهاج الکرامه فی معرفه الامامه ، قم ۱۳۷۶ ش ؛ حسین بن محمد حلوانی ، نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، قم ۱۴۰۸؛ حسین بن حمدان خصیبی ، الهدایه الکبری ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ خطیب بغدادی ؛ دلائل الامامه ، منسوب به محمدبن جریر طبری آملی ، قم : مؤسسه البعثه ، ۱۴۱۳؛ محمدبن حسن دیلمی ، اعلام الدین فی صفات المؤمنین ، قم ۱۴۰۸؛ محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ بشارعوّاد معروف ، بیروت ۱۴۲۴ / ۲۰۰۳؛ قاسم بن ابراهیم رسی ، الرد علی الرافضه ، چاپ حنفی عبداللّه ، قاهره ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛ سبط ابن جوزی ، تذکره الخواص ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ حسین شاکری ، الجواد محمد علیه السلام ، قم ۱۴۱۹؛ جلاء العیون ، چاپ علی بن محمد، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۴؛ محمدبن حسن صفار قمی ، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد( ع )، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛ ضامن بن شدقم ، تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمه الاطهار، چاپ کامل سلمان جبوری ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج ، چاپ محمدباقر موسوی خرسان ، نجف۱۳۸۶/ ۱۹۶۶ چاپ افست قم [بی تا.]؛ حسن بن فضل طبرسی ، مکارم الاخلاق ، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ فضل بن حسن طبرسی ، اعلام الوری باعلام الهدی ، قم ۱۴۱۷؛ همو، تاج الموالید فی موالید الائمه و وفیاتهم ، در مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه ، همان ؛ طبری ، تاریخ (بیروت )؛ محمدبن حسن طوسی ، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان ، نجف ۱۳۷۵ ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش ؛ همو، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، تهران ۱۳۹۰؛ همو، رجال الطوسی ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم ۱۴۱۵؛ همو، مصباح المتهجد، بیروت۱۴۱۱ /۱۹۹۱؛ جعفرمرتضی عاملی ، الحیاه السیاسیه للامام الجواد علیه السلام : نبذه یسیره ، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ عزیزاللّه عطاردی قوچانی ، مسند الامام الجواد ابی جعفر محمدبن علی الرضا علیهماالسلام ، قم ۱۴۱۰؛ حسن بن یوسف علامه حلّی ، منهاج الکرامه فی معرفه الامامه ، چاپ عبدالرحیم مبارک ، مشهد ۱۳۷۹ ش ؛ علی بن محمد عمری ، المجدی فی انساب الطالبیین ،چاپ احمد مهدوی دامغانی ، قم ۱۴۰۹؛ محمدبن مسعود عیاشی ، کتاب التفسیر ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران[بی تا. ]؛ محمدبن حسن فتال نیشابوری ، روضه الواعظین ، چاپ محمدمهدی خرسان ، قم : منشورات الرضی ،[بی تا.]؛ محمدبن عمر فخررازی ، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه ، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۴۰۹؛ سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی ، الخرائج و الجرائح ، قم : مؤسسه الامام المهدی (ع )، [بی تا.]؛ همو، سلوه الحزین ، المعروف به الدعوات ، قم : مدرسه الامام المهدی ،[بی تا.]؛ حسن بن محمدتقی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمه حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران ۱۳۶۱ ش ؛ علی بن ابراهیم قمی ، تفسیر القمی ، چاپ طیب موسوی جزائری ، قم ۱۴۰۴؛ کتاب القاب الرسول و عترته ، در مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه ، همان محمدبن عمرکشی، اختیار معرفه الرجال ،[تلخیص] محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد ۱۳۴۸ ش ؛ کلینی ؛ مجلسی ؛ حسین مدرسی طباطبائی ، مکتب در فرآیند تکامل : نظری بر نظور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین ، ترجمه هاشم ایزدپناه ، نیوجرسی ۱۳۷۵ ش ؛ علی بن حسین مسعودی ، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، قم ۱۳۸۲ ش ؛ همو، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ شارل پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ ۱۹۷۹؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفه حجج اللّه علی العباد، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛ همو، الفصول المختاره من العیون و المحاسن ، بیروت۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛ همو، کتاب الامالی ، چاپ حسن استاد ولی و علی اکبر غفاری ، قم ۱۴۰۳؛ همو، مسارّ الشیعه ، در مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه ، همان ؛ همو، المقنعه ، قم ۱۴۱۰؛ محمدباقر موحدی ابطحی ، مستدرک عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال ، ج ۲۳، قم ۱۴۱۳؛ موسوعه الامام الجواد علیه السلام ، قم : مؤسسه ولی العصر علیه السلام للدراسات الاسلامیه ، ۱۴۱۹؛ احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷؛ محمدبن طلحه نعیبی ، مطالب السؤول فی مناقب ال الرسول ، چاپ ماجدبن احمد عطیه ، بیروت ۱۴۲۰؛ حسن بن موسی نوبختی ، فرق الشیعه ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶؛ جعفربن منصوریمنی ، سرائر و اسرارالنطقاء، چاپ مصطفی غالب ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛Jassim M. Hussain, The occultation of the twelfth Imam , Tehran ۱۹۸۲.
