دوره امامت امام رضا از لحاظ سیاسی و فکری از دشوارترین دورههای تاریخ امامان شیعه است. امام رضا پس از وفات پدرش و عهده دار شدن امامت، در میان یارانش با برخی اشخاص مؤثر و موجه در میان شیعیان مواجه بود که امامت او را به رسمیت نمی شناختند و بر امامت پدرش امام موسی بن جعفر باقی مانده بودند (← واقفه/ واقفیه*). امام رضا در این اوضاع و احوال، جز استناد به نصوص امام کاظم بر امامت خود، ناگزیر بود مقام علمی و دانش موهوبی خود را ضمن مباحثات و مناظرات اعتقادی و فقهی با افرادی که به او نگرویده بودند یا در امامت او شک داشتند، به اثبات برساند. افزون بر آن، گسترده ترشدن جغرافیای سیاسی و فرهنگی و فکری جهان اسلام و آمیزش فرهنگ اسلامی با دیگر فرهنگهای موجود در این مناطق، خصوصاً پس از تشکیل خلافت عباسی، سبب پدیدآمدن اندیشه ها و معضِلات فکری و اعتقادی تازه ای، به ویژه در قلمرو فهم متون دینی، شده بود که پیامد آن ظهور گروهها و فرقه های متعدد فکری و اعتقادی بود. امام رضا در امتداد خط سیر فکری دیگر ائمه شیعه، به ویژه از زمان امام باقر علیه السلام به بعد، در گفتگوها و پرسش و پاسخهای شفاهی و مکتوب و نیز مناظرات متعدد، کوشید روش درست فهم قرآن و احادیث نبوی را نشان دهد و از این طریق، تصویری صحیح از اعتقادات اصلی اسلامی به ویژه در قلمرو توحید، نبوت و امامت عرضه کند. این مباحث درونمایة اصلی احادیث باقی مانده از آن حضرت در متون حدیثی شیعه است.
امام کاظم در مقام مقابله با جریان «وقف» که پیش از او و در زمان بعضی دیگر از ائمه شیعه سابقه داشت (ناصری، ج ۱، ص ۳۹ـ۴۸) و او در زمان حیات خود نیز نشانه های آن را می دید، مکرر بر جانشینی پسرش علی بعد از خود تصریح می کرد (← کلینی، ج ۱، ص ۳۱۱ـ۳۱۹؛ ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۴۰ـ۶۹). افزون بر این، براساس گزارش طَبرِسی (ج ۲، ص ۶۴ـ۶۵) از قول حاکم نیشابوری، او خطاب به دیگر پسرانش، علی بن موسی را عالم آل محمد می خواند و می گفت این سخن را از پدرش امام جعفربن محمد شنیده است و به آنان توصیه می کرد که دربارة مسائل دینی خود به او رجوع کنند. احادیث فراوان از پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام در باب زیارت امام رضا و تأکید بر آن، حاکی از مبارزه ایشان با پدیده وقف و واقفه است (← ناصری، ج ۱، ص ۱۳۹ـ۱۴۷). اباصلت هرَوی (متوفی ۲۳۶) هم از قول خود امام رضا نقل کرده است که وی در روضه نبوی در میان جمع انبوه عالمان مدینه می نشست و چون آنان در مسئله ای علمی درمی ماندند همگی به او اشاره می کردند و مسئله را نزد او می آوردند و او آن را پاسخ می گفت (← طبرسی، ج ۲، ص ۶۴). به نوشتة بعضی از دانشمندان اهل سنّت، علی بن موسی از نظر علمی و دینی در مقامی بود که هنوز بیست و چند سال بیشتر نداشت که در مسجد پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم می نشست و فتوا می داد (← ابن نجار، ج ۱۹، ص ۱۳۵؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۷، ص ۳۳۹). محمدبن عیسی یقطینی در آن وقت که مردم در امامت و جانشینی امام رضا دچار اختلاف شده بودند، پرسشهای علمی و دینی و پاسخهای آن حضرت را در پانزده هزار مسئله جمع کرد (← طوسی، ۱۴۱۷، ص ۷۳). ابراهیم بن عباس صولی (متوفی ۲۴۳) نیز گفته، داناتر از علی بن موسی الرضا در آن عصر ندیده است (← ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۷۵۸). مقام علمی امام رضا را برخی دیگر از دانشمندان اهل سنّت نیز ستوده اند (← ابن حِبّان، ج ۸، ص ۴۵۶ـ۴۵۷؛ ذهبی، ج ۱۳، ص ۱۲۱).
امام رضا در دوران امامت خود به شدت با سران واقفه مبارزه می کرد و آنها را معاند حق، سرگردان، زندیق، کافر و مشرک می خواند. ایشان در یک مورد با مقایسه واقفه با یهود، بیان کرد که آیه ۶۴ سورة مائده دربارة واقفه نازل شده است زیرا آنان نیز با شک در استمرار امامت از آن رو که هنوز از آن حضرت فرزندی زاده نشده بود، مانند یهود، به خدا ناتوانی نسبت داده اند (← کشّی، ص ۴۵۶ـ۴۵۷). امام رضا با بحث و مناظره با برخی از بزرگان واقفه نظیر ابن سرّاج، ابن مُکاری، علی بن ابی حمزه بطائنی و حسین بن عمربن یزید (← همان، ص ۴۶۳ـ۴۶۶، ۶۱۴ـ ۶۱۵) به شبهات آنان دربارة امامت خود (← ناصری، ج ۱، ص ۹۵ـ۱۱۲) پاسخ داده است. بدینگونه براثر مساعی فکری و عملی امام هشتم و ائمه بعد از ایشان بود که شیعة قطعیه/ قطیعیه یا شیعه اثناعشری تثبیت شد. مهم ترین بُعد علمی امام رضا ترسیم تصویری صحیح است از اعتقادات اسلامی، به خصوص در قلمرو مباحث خداشناسی و سپس نبوت و امامت، به ویژه از طریق نشان دادن روش صحیح تفسیر آیات و بعضاً احادیث ناظر به اوصاف و اسمای الهی. امام رضا در گفتگوها، پاسخ به پرسشها و مناظره با اصحاب خود و با افرادی از دیگر فرق اسلامی مانند واقفه، غُلات، مشبهه، مجسِّمه، معتزله، زنادقه، زردشتیان، یهود و نصارا به بیان عقاید صحیح اسلامی و رفع شبهات و دفاع از تشیع پرداخته است.
امام رضا در قلمرو مسائل اعتقادی در باب حقیقت توحید، گاه به یاران خود توصیه کرده اند که با مردم در این زمینه به اندازة فهم و گنجایش ایشان سخن بگویند و در این زمینه به آیات قرآن و مثلاً به همان مطالبی که در سورة توحید و آیات توحیدی دیگر بیان شده است، بسنده کنند (← ابن بابویه، ۱۳۵۷ش، ص ۹۵). اما گاه بسته به مقام و موقعیت مخاطب، وارد جزئیات شده و مباحث عمیق تری مطرح کرده اند. مثلا در یک جا توضیح دادهاند که مردم در مسئلة توحید بر سه مذهب اند: اثبات توحید با تشبیه، نفی مطلق و اثبات توحید بدون تشبیه، و خود شیوه آخر را تأیید کرده اند (← همان، ص۱۰۰ـ۱۰۱). در واقع، اثبات توحید بدون تشبیه، روش و مذهب برگزیدة ائمه شیعه است که امام رضا به کرّات آن را تبیین کرده و توضیح داده، عقیده مشبهه و مجسمه را در این باب نقد کرده (← همو، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۱۴، ۱۱۶ـ۱۱۷، ۱۱۹، ۱۲۷ـ۱۲۹، ۱۳۳؛ همو، ۱۳۵۷ش، ص ۴۷، ۶۱ـ۶۲، ۶۹ـ۷۲) و ساحت تشیع را از تشبیه مبرّا دانسته اند (همو، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۴۲ـ۱۴۳). در همین زمینه و برای پرهیزدادن مسلمانان از درافتادن به وادی تشبیه، آیات ناظر به اوصاف و اسمای الهی را فارغ از تشبیه و به طور صحیح تبیین کرده اند (← همان، ج ۱، ص ۱۲۳ـ۱۲۶). همچنین از احادیث نبوی موهم تشبیه نظیر حدیث «انّاللّه خَلقَ آدمَ علی صورته» (← حدیث، بخش ۷) و نظایر آن رفع ابهام کرده اند (← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۱۹ـ۱۲۰، ۱۲۶ـ۱۲۷؛ برای تبیین امام رضا از دیگر احادیث پیامبر ← همان، ج ۱، ص۲۱۰ـ ۲۱۲، ج ۲، ص ۸۷). از همین روست که امام مکرراً رؤیت خدا (← همو، ۱۳۵۷ش، ص ۹۸، ۱۱۰ـ۱۱۳، ۱۲۱ـ ۱۲۲)، مکان و زمان داشتن خدا (همان، ص ۱۶۲) و حرکت و رفتن و آمدن را از خدا (همانجا) نفی کرده اند. امام در همین زمینه در حدیثی طولانی برخی از اوصاف و اسمای الهی مانند قدیم، خالق، سمیع و بصیر را توضیح داده اند (← همو، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۴۵ـ ۱۴۹). در همین باب باید به تبیین امام از مسئله دشوار بَداء در گفتگوی ایشان با سلیمان مروَزی اشاره کرد (← همان، ج ۱، ص ۱۸۰ـ۱۸۱). مسئلة مخلوق بودن یا نبودن قرآن یکی از مسائل مطرح در عهد امام رضا بود که ایشان با نفی هر دو قول، جدال در این باب را بحثی بی حاصل و بدعت دانسته و شیعیان را از پرداختن به آن منع کرده است (همو، ۱۳۵۷ش، ص ۲۲۳ـ ۲۲۴؛ برای تفصیل ← عسکری، ج۱۳، ص۳۳ـ۴۴؛ خلق قرآن*).
امام رضا در مسئله جبر و تفویض، ضمن ابطال هر دو، قاعده ای را برای حل این معضل بیان کرده (← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۴۳ـ۱۴۴؛ همو، ۱۳۵۷ش، ص ۳۶۱)، معنای «امر بین الامَرین» را توضیح داده (همو، ۱۳۵۷ش، ص ۳۶۲ـ۳۶۳)، و مفهوم استطاعت را با مثال روشن کرده اند (همان، ص۳۴۸؛ برای تبیین این حدیث ← صدرالدین شیرازی، ج۴، ص۱۲۱۴ـ۱۲۱۵؛ مجلسی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۱۳ـ ۲۱۴). امام برای حدوث عالم (← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۳۴؛ همو، ۱۳۵۷ش، ص۲۹۳) و قدیم بودن ذات الهی (همو، ۱۳۵۷ش، ص ۱۸۶ـ۱۸۷) نیز براهینی اقامه کرده اند. امام رضا در مواردی بعضی از عقاید معتزله را نقد کرده اند، مثلاً وقتی نزد ایشان نظر معتزله دربارة کبائر مطرح شد، از قول امام صادق نقل کردند که بیان قرآن برخلاف عقیدة معتزله است (← همان، ص ۴۱۶). همچنین امام رضا غلات و مفوضه را طرد کرده و کافر خوانده اند (همو، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۲۰۲ـ۲۰۳). در زمینة نبوت مخصوصاً باید از مناظره آن حضرت با اصحاب ادیان و پاسخ ایشان به علی بن محمدبن جهم (← همان، ج ۱، ص ۱۹۱ـ۱۹۵) و گفتگوی ایشان با مأمون در باب عصمت انبیا و تأویل آیات راجع به آن (همان، ج ۱، ۱۹۵ـ۲۰۴) سخن گفت.
یکی از کارهای دشواری که امام رضا در زمان امامت خود بر عهده داشتند، تبیین مفهوم و موقعیت تکوینی و تشریعی امام بود. در این زمینه ایشان به بیان نشانه های امام (← همان، ج ۱، ص ۲۱۲ـ۲۱۵)، وصف مقام امام و امامت و توضیح مرتبه آن (همان، ج ۱، ص ۲۱۶ـ۲۲۲) و تبیین مقام امام و چگونگی علم امام و نفی غلو و غالیان (همان، ج ۲، ص ۲۰۰ـ۲۰۲) پرداختند. همچنین در گفتگویی مفصّل و با استناد به آیات قرآن کریم معنای آل و عترت را برای مأمون توضیح دادند (همان، ج ۱، ص ۲۲۸ـ ۲۴۰؛ برای مجموع احادیث راجع به امامت ← عطاردی قوچانی، ج۱، ص۸۸ ـ۲۵۶). آنچه ذکر شد در مجموع مناظرات آن حضرت یافت می شود، از جمله در مناظره با جاثلیق، رأس الجالوت، سران صابئین، زردشتیان و سلیمان مروزی (← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۵۴ـ۱۹۱) دربارة توحید و بداء و نظایر آن. بخش جالب توجه و درخور تأملی از احادیث امام رضا معطوف است به بیان علل و چرایی وجود برخی از احکام و عقاید و حوادث مهم تاریخ دینی و اسلامی، مانند بیان علت خلق مخلوقات در انواع مختلف (← همان، ج۲، ص۷۵)، علت غرق شدن زمین در آب در زمان نوح (همانجا)، علت غرق شدن فرعون درحالی که ایمان آورده بود (همان، ج۲، ص۷۷ـ۷۸)، علت معجزات موسی (همان، ج ۲، ص ۷۹ـ۸۰)، علت خانه نشینی ۲۵ ساله علی علیه السلام (همان، ج ۲، ص ۸۱ـ۸۲)، علت تَلبیه در حج (همان، ج۲، ص۸۳) و علت پانصد درهم بودن مهرالسّنّه (همان، ج ۲، ص ۸۴ـ۸۵؛ برای نامه مفصّل امام به محمدبن سنان در بیان علل احکام ← همان، ج ۲، ص ۸۸ـ۹۸). در بعضی موارد، حضرت در باب فهم و رفع تعارض بین آیات محکم و متشابه و مشابهت احادیث امامان با آیات قرآن در داشتن محکم و متشابه (← همان، ج ۱، ص۲۹۰) یا احادیث متعارض (همان، ج ۲، ص ۲۰ـ۲۱) قواعدی عرضه کرده اند.
بخش درخور توجهی از احادیث امام رضا صبغة فقهی دارد. از ایشان در بیشتر ابواب مختلف فقه حدیث نقل شده است، از قبیل طهارت (← کلینی، ج ۳، ص ۵، ۸؛ طوسی، ۱۳۹۰، ج ۱، ص ۲۴۴، ۴۰۹)، نماز (کلینی، ج ۳، ص ۲۸۲، ۳۰۸؛ ابن بابویه، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۱۹۵، ۲۴۳)، روزه (ابن بابویه، ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۷۳، طوسی، ۱۳۹۰، ج ۴، ص ۱۶۶)، زکات (کلینی، ج ۳، ص ۵۵۱؛ طوسی، ۱۳۹۰، ج ۴، ص ۳۴) و نکاح (کلینی، ج ۵، ۳۲۵، ۳۳۴؛ ابن بابویه، ۱۴۱۳، ج ۳، ص ۴۰۹؛ طوسی، ۱۳۹۰، ج ۷، ص ۴۰۵؛ برای مجموع احادیث فقهی امام رضا ← عطاردی قوچانی، ج ۲، ص ۱۳۷ـ۴۲۵). پاره ای از احادیث امام ناظر است به توجه دادن افراد به مسائل اخلاقی نظیر وصف مرگ (← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۲۷۴ـ۲۷۵)، چگونگی به دست آمدن اموال (همان، ج ۱، ص ۲۷۶ـ۲۷۷)، اهمیت نماز (همان، ج ۲، ص ۷)، اهمیت سجده (همان، ج ۲، ص ۷ـ۸)، سخاوت (همان، ج ۲، ص ۱۲) و شکر (همان، ج ۲، ص ۲۴).
از امام رضا ادعیه فراوانی نقل شده که مجموع آنها را عطاردی قوچانی در جلد دوم مسند الامام الرضا (ص ۲ـ۷۱) گرد آورده است. به ایشان اشعاری هم منسوب شده است (← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۱۷۴ـ۱۷۸). راویان فراوانی از امام رضا روایت کرده اند، که طوسی شماری از آنان را در رجال خود (ص۳۴۹ـ۳۷۰) نام برده است. محمدمهدی نجف در الجامع لرواة و اصحاب الامام الرضا علیه السلام مجموعاً ۸۳۱ تن از اصحاب و راویان امام رضا را نام برده و باقر شریف قرشی (ج۲، ص۸۵ـ۱۸۰) ۳۶۷ تن از اصحاب و راویان ایشان را ذکر کرده است. عطاردی قوچانی نیز در کتاب راویان امام رضا علیه السلام در مسندالرضا، در مجموع ۳۶۱ تن از آنان را شناسایی کرده است. از مهم ترین شاگردان و راویان آن حضرت، یونس بن عبدالرحمان* (متوفی ۲۰۸)، صفوان بن یحیی* بجلی (متوفی ۲۱۰)، حسین بن سعید اهوازی*، ابن ابی عمیر* (متوفی ۲۱۷) و زکریابن آدم* اشعری قمی بوده اند.
امام رضا نیز همچون اسلاف خود به کتابت حدیث اهمیت می داد و اصحاب خود را به نقل حدیث تشویق میکرد (← کلینی، ج ۱، ص ۵۲). در منابع رجالی و حدیثی کتابهایی نیز به امام رضا نسبت داده شده که شماری از آنها باقی مانده اند. سیدمحسن امین (ج ۲، ص ۲۶ـ۲۸) از هفت اثر ایشان نام برده و آنها را معرفی کرده، و سیدمحمدرضا حسینی جلالی (ص ۱۷۷ـ۱۸۲) با تتبع در کتب رجالی این تعداد را به ۲۱ اثر رسانده است. معروف ترین این آثار که برخی از آنها منسوب به امام رضا علیه السلام است عبارت اند از: صحیفة الرضا یا مسندالرضا، مجموع احادیث اعتقادی و فقهی که امام رضا از طریق پدران خود از رسول خدا نقل کرده است و آن را شمار فراوانی از اصحاب ایشان، از جمله مشهورترینشان احمدبن عامربن سلیمان طایی، روایت کرده اند (برای تفصیل ← نجاشی، ص ۱۰۰؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۳۰؛ امین، ج ۲، ص ۲۷؛ دربارة چاپهای این اثر ← حسینی جلالی، ص ۱۷۷ـ ۱۷۸). تعداد احادیث این کتاب در چاپ محمدمهدی نجف (مشهد ۱۴۰۶) و بر اساس مجموع نسخ آن ۳۳۵ حدیث است؛ رسالة ذهبیه* در مباحث طبی؛ فقه الرضا در ابواب فقهی (که انتساب آن به امام رضا از ابتدا همواره محل بحث بوده و اینک معلوم شده است که به قطع از آن حضرت نیست ← فقه الرضا*)؛ مکتوب امام رضا به مأمون در بیان عقاید و احکام فقهی اسلام (ما کتبه الرضا للمأمون فی محض الاسلام و شرایع الدین ← ابن بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۱۲۱ـ۱۲۷). نامه هایی از امام رضا به افراد مختلف نیز در منابع حدیثی آمده که علی احمدی میانَجی آنها را در مکاتیب الائمة علیهم السلام (چاپ مجتبی فرجی، قم ۱۳۸۵ش، ج ۵، ص ۲۱ـ۳۰۳) گردآوری کرده است. راویانی از اصحاب ایشان و دیگر راویان مجموع سخنان و اخبار امام رضا را با عناوینی مانند «مجالس الرضا» یا «مسائل الرضا» حفظ و ثبت و ضبط کرده اند که اسامی آنها عمدتاً در رجال نجاشی آمده است، ازجمله ابراهیم بن بِشْر (← ص ۲۳)، حسن بن محمدبن سهل نوفَلی (ص ۳۷)، حسن بن علی بن زیاد وشّاء* (ص ۳۹ـ۴۰)، حسین بن محمدبن فضل (ص ۵۶ـ۵۷)، داوودبن سلیمان* (ص ۱۶۱)، سعد خادم ابی دُلَف (ص ۱۷۹)، ابوالصّلت هروی* (ص ۲۴۵) و علی بن علی بن رزین (ص ۲۷۷). از علمای متقدم شیعه، ابن بابویه (متوفی ۳۸۱) مجموعه احادیث و اخبار امام رضا را، که در کتابهای مؤلفان و راویان قبل از او پراکنده بود، در کتاب عیون اخبارالرضا* گرد آورد که مکرراً چاپ و به فارسی هم ترجمه شده است. علامه مجلسی نیز ضمن آوردن احادیث ایشان به مناسبتهای مختلف در بحارالانوار*، یک جلد (ج ۴۹) از آن را به احادیث ایشان اختصاص داده است. در دورة معاصر، عزیزاللّه عطاردی قوچانی مجموعه احادیث امام رضا را در مسند الامام الرضا علیه السلام در دو جلد گرد آورده است. حسن مصطفوی پاره ای از احادیث دیریاب امام رضا را در کتاب احادیث صعب و مشکل امام هشتم شرح کرده است. محمد غروی امثال و حکم و کلمات قصار آن حضرت را از مجموع احادیث ایشان استخراج، شرح و باعنوان امثال و حکم الامام الرضا، اَوْ، کلماته المختارة در دو جلد در ۱۴۱۰/ ۱۱۹۰ در بیروت منتشر کرده است.
منابع :
ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ همو، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ?]۱۳۵۷ش[؛ همو، عیون اخبار الرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش؛ همو، کتاب مَن لایَحْضُرُ الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۳؛ ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ]بیروت[ ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، در احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، او، مدینة السلام، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، ج ۱۶ـ۲۰، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ امین؛ محمدرضا حسینی جلالی، تدوین السنة الشریفة، قم ۱۳۷۶ش؛ ذهبی؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، شرح الاصول من الکافی، ج ۴، چاپ محمود فاضل یزدی مطلق، تهران ۱۳۸۵ش؛ فضل بن حسن طبرِسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷؛ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰؛ همو، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ همو، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۷؛ مرتضی عسکری، نقش ائمه در احیاء دین، ج ۱۳، تهران ۱۳۷۴ش؛ عزیزاللّه عطاردی قوچانی، مسندالامام الرضا ابی الحسن علی بن موسی علیهماالسلام، تهران ۱۳۹۲؛ باقرشریف قرشی،حیاة الامام علی بن موسی الرضا علیه السلام: دراسة و تحلیل، قم ۱۳۷۲ش؛ محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ]تلخیص [محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ کلینی (بیروت)؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج ۲،چاپ هاشم رسولی محلاتی، تهران ۱۳۶۳ش؛ ریاض محمد حبیب ناصری، الواقفیة: دراسة تحلیلیة، قم ۱۴۰۹ـ ۱۴۱۱؛ نجاشی .
/ اسماعیل باغستانی /
