چکیده
قرآن کریم، بهمثابۀ «ثقل اکبر»، همواره مرجع نخستین احکام و شرایع اسلام بوده و حجیت سنت نیز در پرتو آن معنا مییابد. مرجعیت علمی قرآن سطوح متعددی دارد که یکی از مهمترین آنها «اعتبار و حجیت آن در تکالیف دینی» است.
یکی از موضوعاتی که قرآن کریم بهصورت انحصاری مرجع فهم و تبیین آن بوده، «شعائر الله» است. واژۀ «شعائر» در چهار مورد از آیات قرآن، بهصورت مضاف به لفظ جلاله به کار رفته است. بر اساس نظر مشهور، شعائر الهی یا دینی شامل مجموعهای از اشخاص، اشیا، اعمال و مناسک است که بهعنوان «مظهر و نشانه» دین شناخته میشوند؛ ازجمله پیامبر9 و امامان:، حج و مناسک آن، نماز جمعه و جماعت، مساجد و مشاهد ائمه:، ایام محرم و عزاداریها.
قرآن کریم بر تعظیم شعائر الهی تأکید کرده و از هتک حرمت آنها نهی فرموده است. یکی از مهمترین و اساسیترین مباحث در این زمینه، مفهوم «شعائر دینی» و گستره آن است. پرسش اصلی این است که آیا شعائر دینی به مناسک و مشاعر حج محدود میشود یا معنایی عامتر دارد. این اختلاف نظر ناشی از تفاوت دیدگاههای اهل لغت و مفسران در تعریف این واژه است.
این مقاله به روش معناشناسی و تحلیل مفهومی و با بهرهگیری از منابع کتابخانهای تدوین شده و به بررسی مرجعیت قرآن کریم در تبیین مفهوم و گسترۀ معنایی شعائر پرداخته و نشان داده است که این مفهوم به برخی مصادیق خاص محدود نیست. نتیجۀ این بررسی، تقویت دیدگاهی خواهد بود که عدم انحصار شعائر به مناسک حج را مرجح میداند.
دیدگاه مختار این تحقیق که راهی میانه نیز پیشنهاد میدهد، آن است که هرچند قرآن کریم منبع و مرجع اصلی در استکشاف شعائر الهی است و آیات مرتبط با شعائر همگی در بستر مناسک حج نازل شدهاند؛ اما با توجه به کاربرد لغوی این واژه در آیات و همچنین از رهگذر کشف ملاک آن، میتوان هر امری را که از نظر شرع یا عرف بهعنوان «شعائر دینی و الهی» شناخته شده و دارای دو عنصر إعلام (آشکارسازی) و اعتلا (بزرگداشت) باشد، مصداق «شعائر الله» دانست.
کلیدواژهها
مرجعیت قرآن، شعائر الهی ، تعظیم مناسک دینی، معناشناسی قرآنی
