«بررسی کارکردهای هوش مصنوعی در فرايند استنباط حکم شرعی»
نشست علمي «بررسي كاركردهاي هوش مصنوعي در فرايند استنباط احكام شرعي» در روز پنج شنبه مورخ 1403/01/30 در مدرسه علميه امام جعفر صادق عليه السلام ـ قم، برگزار شد.
کارشناسان نشست:
حجّة الاسلام و المسلمين استاد نبوي
حجّة الاسلام و المسلمين استاد علیزاده
دبیر علمی: حجّة الاسلام دکتر سیّد محمّد سجّادی
اين نشست علمي از ساعت 10 صبح با قرائت آياتي از قرآن كريم توسط قاري توانا حجّة الاسلام سيد كاظمي آغاز شد و در ادامه دبير علمي نشست حجّة الاسلام جناب آقاي دکتر سيّد محمّد سجادي ضمن تشكّر از حضور اساتيد، طلاب و مدعوين در اين نشست، مقدمه‌اي در ارتباط با تعريف هوش مصنوعي و ضرورت بها دادن به آن به منظور تبيين جايگاه هوش مصنوعي در عصر حاضر و كاركردهاي آن در حوزه‌هاي سلامت و درمان، آموزش و كسب و كار، امور مالي، سرگرمي و رسانه و …. ارائه نمود و از ورود اين تكنولوژي در فرايند توليد محتوا، نگارش متون، خلاصه نويسي مقالات و …. سخن گفت. وي با توجّه به گسترش اين فناوري در همه عرصه‌هاي علوم انساني، اولين سؤال اين نشست را با حجّة الاسلام دكتر نبوي مطرح كه به نظر ايشان نقش ابزاري هوش مصنوعي در عرصه اجتهاد و استنباط احكام شرعي چه مي‌تواند باشد؟
در پاسخ به اين سؤال حجّة الاسلام دكتر نبوي بعد از سلام و تشكّر از برگزار كنندگان اين نشست، نقش‌‌هاي مشورتي، تسهیل، تعمیق و توسعه دامنه فحص در ابواب فقه، مستند سازي اقوال با جستجوي در منابع و بيان مصاديق هر حكم در ابواب مختلف فقه را از كاركردهاي هوش مصنوعي به عنوان نقش ابزاری هوش مصنوعی معرفي کرد.
در ادامه جلسه دبير اين نشست با بيان اين نكته كه كاركرد ابزاري هوش مصنوعي ساده‌ترين عملكرد اين فناوري بوده و از عهده نسل‌هاي اوليه هوش مصنوعي نيز بر‌مي‌آمده است، از پيشرفت اين تكنولوژي در نسل دوم آن سخن گفت كه همانند انسان فكر و عمل مي‌كند به گونه‌اي كه علاوه بر مسائلي كه نسبت به آن‌ها برنامه ريزي شده اند، براي آنچه كه آموزش نديده‌اند نيز راه‌حل اقامه مي‌كند. بر اين اساس دو سؤال مطرح می شود. سؤال اول این كه با توجّه به هوشمند شدن اين صنعت، آيا مي‌توان به هوش مصنوعي به مثابه يك مجتهد در فرآيند اجتهاد و استنباط احكام شرعي نگاه كرد. ایشان از استاد علیزاده خواستند که ادله مخالفين ورود هوش مصنوعي در مقام اجتهاد بررسی کنند.
استاد عليزاده بعد از سلام و قدرداني از مسئولين برگزاري اين نشست، ابتدا تكمله‌اي را نسبت به پاسخ‌هاي استاد نبوي ارائه دادند كه بالا بردن سرعت و دقت، رفع بي‌توجهي به مباني، نشان‌دادن تهافت‌ها بين مباني و فتاوا، بيان ريشه اختلاف فقها، و نظام‌مند كردن فرايند اجتهاد از جمله كاركردهاي هوش مصنوعي به عنوان نقش ابزاري در اختيار مجتهد مي‌باشد و در پاسخ به سؤال دوم با زير سؤال بردن حجيت نظر هوش مصنوعي، عدم جانشيني هوش مصنوعي به مثابه عرف و عقلا؛ عدم وجود جايگاهي براي ذهن در هوش مصنوعي (با اين توضيح كه جايگاه قطع و مظنّة در ذهن است و چنين جايگاهي براي هوش مصنوعي تعريف نشده است) عدم سازگاري معيار‌پردازي‌هاي اجتهاد با هوش مصنوعي؛ عدم تطابق شرايط مجتهد با هوش مصنوعي و عدم مسئوليت پذيري هوش مصنوعي را از مهمترين ادلّة مخالفين با جريان هوش مصنوعي به عنوان يك مجتهد در عمليات اجتهاد بيان نمودند.
دبير نشست علمي كاركردهاي هوش مصنوعي در فرايند اجتهاد، سؤال سوم را با جناب استاد نبوي چنين پرسيدند كه آيا مي‌توان در مقام موافقت با چنين جايگاهي (جایگاة استنباط) براي هوش مصنوعي، دليلي اقامه نمود؟
دكتر نبوي ضمن تأیید بیانات استاد عليزاده، گفت: تنها در صورتی می شود به هوش مصنوعی در عرصه استنباط اعتماد کرد که موجب قطع یا اطمینان به حکم شرعی شود؛ ولی با توجّه به این که در غالب موراد چنین نیست، نمی‌شود عمليات هوش مصنوعي در فرآيند اجتهاد را به مثابه يك مجتهد پذیرفت. ایشان توضیح دادند هنوز يافته‌هاي هوش مصنوعي نتوانسته است ملاكي براي پذيرش اقوال اين فن‌آوري باشد و به عنوان کارشناس در بین عقلا شناخته نشده است. بنا بر این، در باب اجتهاد كه با دين و آخرت انسان‌ها ارتباط دارد نيز نمي‌توان پذيرفت احكام هوش مصنوعي حجّيت داشته باشد.
از آن جايي كه استاد عليزاده در ضمن پاسخ به سؤال دوم از آسيب‌ها و تهديداتي كه ممكن است هوش مصنوعي به اجتهاد و فرايند استنباط احكام شرعي وارد سازد، آقاي سجادي سؤال چهارم را به اين موضوع اختصاص مي‌دهد و از اين استاد برجسته درس خارج چنين پرسید كه آسيب‌ها و تهديداتي كه هوش مصنوعي در حوزه استنباط احكام دارد چيست؟
حجّة الاسلام و المسلمين عليزاده با بيان اين نكته كه باور پذيري ورود هوش مصنوعي به عرصه اجتهاد بسيار سخت است بيان مي‌دارد با فرض پذيرش چنين جايگاهي براي هوش مصنوعي در بلند مدت، مرتبه اجتهاد مورد آسيب جدي قرار خواهد گرفت به گونه‌اي كه اجتهاد عميقي كه در گذشته ناظر و شاهد آن بوديم از بين خواهد رفت. همچنين ايشان برخي آسيب‌هاي ديگري كه ممكن است به اين حوزه وارد نمايد را بيان مي‌كنند كه به اختصار عبارتند از: تكيه بر ظنون غير معتبره، انحراف از اهداف و ارزش‌هاي معنوي اجتهاد، در دسترس نبودن موثريت كلان هوش مصنوعي، غفلت از امداد‌هاي غيبي و معنوي، سطحي شدن عمليات اجتهاد.
در ادامه نشست آقای دکتر سجّادی گفت: با توجه به پيشرفت‌هايي كه هوش مصنوعي دارد ممكن است در آينده‌اي نه چندان دور هوش مصنوعي به نسل جديدي ختم شود كه علاوه بر عمليات فكر و عمل، جايگاهي تصميم گيرنده و مسئوليت پذير نيز براي آن تعريف گردد؛ بر اين اساس، این سؤال را با حجّة الاسلام دكتر نبوي در میان گذاشت: با رويكردي آينده پژوهانه به هوش مصنوعي و بر فرض پذيرش اين فناوري به عنوان يك موجود مسئوليت پذير و قابل كيفر، آيا مي‌تواند بديلي براي مجتهد قلمداد شود؟
ايشان در پاسخ، خبرويت و كارشناس بودن هوش مصنوعي در آن زمان را مهمترين ركن مساله دانسته؛ مسئوليت پذير بودن و مكلف بودن را شرط دومي براي هوش مصنوعي شمردند و بر اين اساس بيان داشتند حوزه عملكردي فتواي مجتهد دو عرصه دارد اول عمل خود مجتهد بر اساس فتواي شخصي و دوم عمل ديگران به فتواي مجتهد. بر اين اساس بايد گفت اگر در آينده هوشي توليد شود كه مسئوليت پذير بوده و همانند انسان مكلف باشد فتواي او در عملكرد فردي خودش مجزي است اما از باب تعبدي كه در ادله اجتهاد وجود دارد پذيرفتن فتواي هوش مصنوعي براي ساير مكلفين مشكل است.
اين جلسه با جمع‌بندي مباحث مطرح شده در نشست توسط حجّة الاسلام و المسلمين استاد عليزاده و دعاي حجة السلام و المسلمين استاد مدقّق موسوي مسؤول محترم مدرسه علميه امام صادق عليه السلام خاتمه یافت.
