پرسش:
در روایات متعددی آمده است که خداوند متعال در هر شب جمعه با فرشتگان و انبیاء و اوصیاء به زمین میآید و امام حسین علیهالسلام را زیارت میکنند. سؤالم این که آیا چنین حدیثی معتبر است؟ خداوند چگونه امام را زیارت میکند؟
پاسخ:
بیشترین فضیلتی که در روایات درباره زیارت ائمه (علیهمالسلام) وارد شده، مربوط به زیارت امام حسین و امام رضا (علیهماالسلام) است. کیفیت زیارت امام حسین (علیهالسلام) بهخاطر ویژگی خاص شهادت ایشان با زیارت سایر ائمه (علیهمالسلام) تفاوت دارد. غم و اندوه داشتن، و گرسنه و تشنه بودن زائر از آداب ویژه زیارت امام حسین (علیهالسلام) شمرده شده است. علاوه بر این، زیارت امام حسین (علیهالسلام) در شبهای جمعه بهواسطه حضور خداوند، فرشتگان و پیامبران از دیگر خصایص آن محسوب میشود؛ در ادامه معنای «زیارت خداوند متعال» و کیفیت آن بیان خواهد شد.
۱. اعتبار حدیث «زیارت خداوند»
در کتاب کامل الزیارات، در حدیثی از امام صادق (علیهالسلام) به نقل از صفوان جمّال چنین آمده است:
قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیهالسلام) لَمَّا أَتَی الْحِیرَهَ هَلْ لَکَ فِی قَبْرِ الْحُسَینِ (علیهالسلام) قُلْتُ وَ تَزُورُهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ وَ کَیفَ لَا أَزُورُهُ وَ اللَّهُ یزُورُهُ فِی کُلِّ لَیلَهِ جُمُعَهٍ یهْبِطُ مَعَ الْمَلَائِکَهِ إِلَیهِ وَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَوْصِیاءُ وَ مُحَمَّدٌ أَفْضَلُ الْأَنْبِیاءِ وَ نَحْنُ أَفْضَلُ الْأَوْصِیاءِ- فَقَالَ صَفْوَانُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَتَزُورُهُ فِی کُلِّ جُمُعَهٍ حَتَّی تُدْرِکَ زِیارَهَ الرَّبِّ قَالَ نَعَمْ یا صَفْوَانُ الْزَم ذَلِکَ یکْتَبْ لَکَ زِیارَهُ قَبْرِ الْحُسَینِ (علیهالسلام) وَ ذَلِکَ تَفْضِیلٌ وَ ذَلِکَ تَفْضِیل(۳)
صفوان جمّال میگوید: وقتی امام صادق (علیهالسلام) به حیره رسید، از من پرسید: «آیا به زیارت قبر امام حسین (علیهالسلام) میروی و آن را زیارت میکنی؟» عرض کردم: «فدایت شوم، آیا شما خودتان نیز امام حسین را زیارت میکنید؟» فرمود: «چگونه زیارت نکنم؟ والله (خداوند) هر شب جمعه با فرشتگان و پیامبران و جانشینان پیامبران — در حالی که حضرت محمد افضل الانبیاء و ما افضل الاوصیاء هستیم — بر قبر امام حسین (علیهالسلام) هبوط میکند و وی را زیارت مینماید.» صفوان عرضه داشت: «فدایت شوم؛ پس آیا شما هر جمعه به زیارت آن حضرت میروید تا زیارت پروردگار را درک کنید؟» امام فرمود: «بله ای صفوان؛ بر این کار پابرجا باش تا زیارت قبر حسین (علیهالسلام) برای تو ثبت شود؛ و آن زیارت پروردگار فضیلت است.»
این روایت در میان منابع کهن شیعی تنها در کتاب کامل الزیارات نقل شده است و سند آن بهسبب مجهول بودن «منیع بن حجاج» ضعیف شمرده میشود؛ اما از طرفی بهخاطر اعتبار بالای مرجعِ کتاب و گفتهٔ برخی علمای شیعه که اسناد این کتاب را صحیح دانستهاند، آن را معتبر محسوب کردهاند.
۲. کیفیت «زیارت خداوند»
از آنجا که در مذهب شیعه، خداوند متعال جسم نیست و حرکت برای او معنا ندارد، باید معنای «زیارت پروردگار» روشن شود. برای فهم کیفیت زیارت خداوند، ابتدا معانی لغوی و اصطلاحی «زیارت» گفته میشود و سپس تفسیر محدثانی مانند علامه مجلسی و شیخ حر عاملی درباره معنای «زیارت پروردگار» ذیل این حدیث آورده میشود.
در نزد برخی از لغتشناسان، «زیارت» به معناى «قصد» آمده است، و نزد برخی دیگر به معناى «رویگردانی از یک سمت و میل کردن به سمت دیگر»؛ «زائر» نیز بدینسبب زائر نامیده شده که هرگاه کسی را زیارت کند، از غیر آن زیارتشونده روی برمیگرداند. البته معنای دوم جدا از معنای اول نیست، زیرا در میل پیدا کردن به زیارتشونده همواره قصد حضور وجود دارد. در اصطلاح عرف آمده است: الزِّیارَهُ فی العرف: قصد المزور إکراما له و تعظیما له و استیناسا — یعنی در عرف «زیارت» بهمعنای قصد کردن مزور (زیارتشونده) بهخاطر اکرام، تعظیم و انس با او است.
با در نظر گرفتن این معانی و نیز عدم جسمانیت خداوند متعال، معنای «زیارت پروردگار» در این زمینه چنین است که خداوند نسبت به امام حسین (علیهالسلام) توجه و عنایت ویژهای نشان میدهد.
علامه مجلسی پس از نقل حدیث، در شرح آن نوشته است:
زیارته تعالی کنایه عن إنزال رحماته الخاصه علیه و علی زائریه (صلوات الله علیه) قوله (علیهالسلام) و ذلک تفضیل أی زیاره الرب (۹)
ترجمهٔ مجلسی اینگونه است: «زیارت خداوند متعال کنایه از نازل کردن رحمتهای خاص الهی بر آن حضرت (صلوات الله علیه) و بر زائران اوست؛ و مقصود امام صادق (علیهالسلام) از عبارت «ذلک تفضیل» در پایان روایت، همین «زیارت پروردگار» است.»
شیخ حر عاملی نیز روایت را نقل کرده و سپس نوشته است:
الْمُرَادُ أَنَّ زِیارَهَ الرَّبِّ لَهُ مَجَازٌ بِمَعْنَی زِیادَهِ التَّفْضِیلِ لَهُ وَ هُوَ وَاضِح (۱۰) ترجمه: «مقصود این است که «زیارت رب» نسبت به ایشان مجازاً به معنای افزایش تفضیل و فضل نسبت به او است و این مطلب روشن است.»
سید هاشم بحرانی حدیثی نقل کرده که در آن آمده است پس از ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، خداوند متعال امام (علیهالسلام) را زیارت میکند؛ او در توضیح میگوید: «معنای سخن امام (علیهالسلام) «تا آنکه خداوند متعال امام حسین (علیهالسلام) را زیارت کند» تا آخر روایت، کنایه از نزدیکی شأن امام حسین به درگاه خداوند است؛ زیرا خداوند سبحان جسم نیست و حرکت و سکون و انتقال برای او محال است و هیچ مکانی از وجود او خالی نیست؛ منزه و بلندمرتبه است پروردگار جهانیان.»(۱۱)
شیخ حر عاملی و سید بحرانی «زیارت» را بهمعنای «حضور یافتن در محضر مزور زیارتشونده» گرفتهاند و بر این اساس «زیارت خداوند» را کنایه و مجاز دانستهاند. با این حال، باید توجه داشت که در زیارت، گرچه معمولاً زائر نزد مزور حاضر میشود، اما رفتن و حضور یافتن نزد مزور شرط نیست؛ بلکه قصد کردن از روی اکرام و انس به مزور کافی است. شاید منظور این دو دانشمند از «مجاز» و «کنایه» درباره زیارت خداوند، به اعتبار «هبوط» ذکرشده در روایت باشد؛ زیرا اگر «هبوطِ خداوند» را به معنای حقیقی و جسمانی بگیریم، مستلزم جسمیت باریتعالی خواهد بود که با ادله قطعی مردود است. در حقیقت، مراد از «هبوط» همان نزدیکی جایگاه امام حسین نزد خداوند متعال است؛ همانگونه که در قرآن کریم این نوع «نزدیکی» در معراج پیامبر بیان شده است: «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی\*ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی \* فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی» (۱۲) — یعنی پیامبر در حالی که در افق بالاتر بود سپس نزدیکتر آمد تا فاصلهاش به اندازهٔ «قاب قوسین» یا نزدیکتر شد.
ممکن است بعضی بگویند: تصور مرسوم این است که مقام زیارتشونده همیشه از زائر بالاتر است — همانند زیارت ائمه (علیهمالسلام) — و چگونه ممکن است خالق عالم توسط مخلوق خود «زیارت» شود؟ اما با مراجعه به روایات روشن میشود که این تصور نادرست است؛ زیرا پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) و ائمه (علیهمالسلام) نیز خود به زیارت قبور دیگران میرفتند.
نتیجهگیری:
زیارت امام حسین (علیهالسلام) دارای ویژگیهای ویژهای است؛ از جمله «هبوط» خداوند، فرشتگان، پیامبران و جانشینان پیامبران بر قبر ایشان در شبهای جمعه و زیارت آن حضرت. آنچه در روایت با عنوان «زیارت پروردگار» آمده، با درنظر گرفتن معانی لغوی و اصطلاحی «زیارت» و توضیحات موجود در خود روایت بهمعنای توجه و عنایت ویژه خداوند به امام حسین (علیهالسلام) است؛ بدینمعنا که امام حسین از منزلت و جایگاه والایی نزد خداوند برخوردار است و مقصود از «زیارت پروردگار» هیچگونه حضور یا جسمانیت فیزیکی برای ذات مقدس الهی نیست.
پی نوشتها:
۱. حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسایل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق. ج۱۴، ص۵۶۲.
۲. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی،دار الکتب الإسلامیه تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق. ج۴، ص۵۸۷.
۳. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف اشرف،دار المرتضویه، ۱۳۵۶ ق، چاپ اول. ص۱۱۳.
۴. فیومی، احمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، دوم، قم، مؤسسهدار الهجره، ۱۴۱۴ ق. ج۲، ۲۶۰.
۵. ابن فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغه، تحقق: عبدالسلام محمد هارون، اول، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ ق. ج۳، ص۳۶.
۶. همان.
۷. سبحانی، جعفر، الزیاره فی الکتاب و السنه، بیجا، بینا، بیتا، ص۷۳.
۸. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، چاپ سوم، مرتضوی، تهران، ۱۳۷۵ ش. ج۱، ص۳۰۵.
۹. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، زاد المعاد – مفتاح الجنان، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق.ج ۹۸، ص۶۰.
۱۰. حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، همان، ج۱۴، ص۴۷۹.
۱۱. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، مدینه معاجز، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق، ج۳، ص۴۶۴.
۱۲. سوره نجم، آیه ۷-۹.
۱۳. ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفار، قک: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ ق، ج۱، ص:۱۸۰- ۱۸۱؛ ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، علل الشرایع، قم: کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ ش، ج۲، ص۴۳۹.
