پرسش:
آیا قدمگاه نیشابور و سنگی که میگویند اثر پای امام رضا علیهالسلام روی آن باقیمانده، اعتبار دارد؟
پاسخ:
اصطلاح «قدمگاه» برای مکانهایی که اثری از جای پای شخصیتهای مورد احترام در آن قرار دارد یا مکان عبور آنان بوده است، به کار برده میشود،(۱) از جمله قدمگاههای معتبر در میان مسلمانان مقام حضرت ابراهیم علیهالسلام در مسجدالحرام است که نشان پای حضرت ابراهیم علیهالسلام بر آن نقش بسته و خداوند متعال نیز در قرآن کریم از آن به عظمت و بزرگی یاد میکند.(۲) قدمگاههای متعددی در میان مسلمانان و شیعیان منتسب به پیامبر و اهلبیت ایشان شهرت یافته(۳) و از آن جمله است قدمگاه منتسب به امام رضا علیهالسلام در نزدیکی شهر نیشابور.
عبور امام رضا علیهالسلام از این منطقه
بر اساس اسناد معتبر تاریخی، هنگامیکه مأمون در سال ۲۰۰ ھ.ق، امام رضا علیهالسلام را از مدینه به مرو فراخواند، آن حضرت در مسیر حرکت، در مناطق مختلفی توقّف داشتند که اخبار آن در منابع تاریخی و حدیثی نقلشده است. ازجمله، در شهر نیشابور توقفی داشتند و حدیث مشهور به «سِلْسِلةُ الذَّهَب» را در همین شهر بیان کردند.(۴)
در طول این مسیر، کرامتهای متعددی نیز از امام نقلشده است. ازجمله گفتهشده در نیشابور حمامی بوده که به سبب کم شدن آبِ چشمه نزدیک آن، غیرقابل استفاده بوده است؛ اما پس از حمام کردن امام رضا علیهالسلام، آب آن فراوان شد و به حمام رضا و بعد از آن به چشمه کهلان معروف شد. از سخن شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ھ.ق) چنین فهمیده میشود که در زمان وی، مردم برای تبرک، از آب آن جهت نوشیدن و غسل استفاده میکردند.(۵) شیخ صدوق در گزارش دیگری نقل کرده است که در روستای دهسرخ نیز باکرامت امام رضا علیهالسلام چشمه آبی جوشید و این چشمه تا زمان شیخ صدوق وجود داشته است.(۶) این چشمه در حال حاضر نیز در روستای دهسرخ (حدود ۶۰ کیلومتری مشهد) جاری است و ارادتمندان به اهلبیت علیهمالسلام جهت تبرک از آب آن استفاده میکنند.(۷)
با توجه به آنچه بیان شد، ظهور کرامت از امام رضا علیهالسلام در طول این مسیر، امری عادی بوده است. ازآنجا که قدمگاه مورد بحث نیز در مسیر نیشابور بهسوی مرو قرار دارد، منطقی است که بگوییم آن حضرت توقفی نیز در این منطقه داشته و بعدها بنایی بهعنوان یادبود حضور آن حضرت ساخته شده است؛ همانگونه که در بسیاری دیگر از شهرهای واقع در مسیر امام نیز بناها و قدمگاههایی به نام آن حضرت ساخته شد.(۸)
قدمگاه نیشابور
قدمگاه امام رضا علیهالسلام در ۲۴ کیلومتری شهر نیشابور و در نزدیکی شهر قدمگاه قرار دارد.(۹) این شهر در قدیم به نام اسپریس یا اسفریس(۱۰) یا اسفرنس(۱۱) شناخته میشده است. بر اساس نقلی که در میان مردم بومی این منطقه نیز شهرت یافته، امام رضا علیهالسلام در سفر تاریخی خود بهسوی مرو، در این مکان بر روی سنگی نماز خواند و اثر نقش پای آن حضرت بر روی سنگ نقشبست و مردم آن سنگ را بریده و بر دیوار نصب کردند.(۱۲)
ناگفته نماند جای پایی که روی سنگی سیاه در قدمگاه نیشابور است، طبیعی به نظر نمیرسد و اساساً بهصورت طبیعی ممکن نیست که جای پای کسی روی سنگ سخت بیفتد. ازاینرو، این قول تقویت میشود که این جای پا بهعنوان یک یادبود، توسط سنگ تراشان تراشیده شده است.(۱۳) بر این اساس، باید بگوییم: بعد از رفتن امام از نیشابور، در همان زمان و یا در دورههای بعد، برای اینکه خاطره عبور ایشان از آن منطقه حفظ بشود، روی سنگی که ایشان روی آن ایستاده بود و یا سنگی دیگر، نقشی شبیه جای پای انسان تراشیدهاند. مؤید این احتمال این است که مشابه این سنگ، در ضلع جنوبی بقعه امامزاده محمد محروق نیز دیده میشود که ازقضا روی آن نیز اثر دو پا وجود دارد و امام رضا در آنجا نیز توقف داشته است.(۱۴)
ناگفته نماد که در کنار این بقعه، چشمه آبی وجود دارد که به باور مردم این منطقه، امام رضا علیهالسلام هنگامیکه در این مکان قصد خواندن نماز کردند، چون آبی برای وضو نبود، به برکت آن حضرت آبی از زمین جوشید و این چشمه تا دوره کنونی همچنان میجوشد.(۱۵)
مدرس تبریزی در زندگینامه شاعر و عارف قرن نهم مولانا لطفالله نیشابوری (۸۱۰ ق) نقل کرده است که او در آخر عمر برای گوشهگیری از مردم، از نیشابور به قدمگاه امام رضا علیهالسلام رفت و در آنجا وفات یافت و در همان مکان به خاک سپرده شد.(۱۶)
احداث یا بازسازی بقعه به دستور شاهعباس صفوی
با توجه به گزارش حاکی از بازسازی بقعه قدمگاه در سفری که شیخ بهایی به همراه شاهعباس صفوی در سال ۱۰۲۰ق به نیشابور داشتند،(۱۷) میتوان گفت که پیش از دوره صفوی نیز این مکان دارای بقعه بوده و بهعنوان یک مکان مقدس مورد توجه بوده است. دلیل دیگر بر این مطلب، گزارش اسکندر ترکمان، منشی شاهعباس صفوی است. وی تصریح کرده است که این مکان به قدمگاه شهرت داشته است.(۱۸) بر همین اساس، این ادعا قابلپذیرش نیست که کسانی گفتهاند:
«این مکان پیش از این به قدمگاه شاپور کسری معروف بوده و از انتساب آن به امام رضا علیهالسلام تا قبل از دوره صفوی گزارشی در دست نیست و پس از بازسازی شاهعباس، نام قدمگاه را به خود گرفت».(۱۹)
به هر حال این قدمگاه بعد از حکومت صفویان، بسیار مورد توجه شیعیان بوده است. شاهد بر این مطلب گزارش سلطان محمد میرزا قاجار (زنده در سال ۱۳۲۷ ق) در سفرنامه خود در مورد این مکان است. در گزارش وی به وجود باغ، چند کاروانسرا و حمام در کنار بقعه تصریحشده است.(۲۰) بقعه قدمگاه در آذرماه ۱۳۱۴ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.(۲۱)
معرفی کتاب جهت مطالعه بیشتر:
کتاب: قدمگاههای امام رضا علیهالسلام در نیشابور، ده سرخ و مشهد،
نوشته: رضا نقدی، چاپ انتشارات: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، خرداد ۱۳۹۳ ش.
پانویس:
۱. دهخدا، لغتنامه، واژه «قدمگاه».
۲. بقره، آیه ۱۲۵ و آلعمران، آیه ۹۷.
۳. مشهدی نوشآبادی، محمد، دانشنامه جهان اسلام، مدخل «قدمگاه»، ج۱، ص۷۱۹۵ قابلمطالعه در لینک ذیل: https://lib.eshia.ir/23019/1/7195
۴. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، التوحید، ص۲۵.
۵. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۴۵.
۶. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۴۷.
۷. گزارش مرتبط با این چشمه در دوره کنونی را میتوان در لینک ذیل مطالعه کرد:
https://irna.ir/xj2WQx
۸. ر.ک: جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ص۲۲۳ _ ۲۲۷.
۹. رضازاده اردبیلی، مجتبی؛ زهره فاضل زاده تمام، «رد پای امام رضا علیهالسلام در باغ قدمگاه نیشابور»، ص۹۶.
۱۰. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین او اللقب، ج۶، ص۲۸۰.
۱۱. آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۹۴۴.
۱۲. بسطامی، نوروز علی بن باقر، تحفه الرضویه، ص۱۹۰.
۱۳. مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، ج۱، ص۳۲۰.
۱۴. مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، ج۱، ص۲۹۵ و ۳۱۴ و ۳۲۰.
۱۵. حیدری، فاطمه؛ و هما ایرانی بهبهانی، «آشنایی با باغ قدمگاه نیشابور»، سایت همشهری آنلاین، قابلمطالعه در لینک ذیل:
https://www.hamshahrionline.ir/news/63030
۱۶. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین او اللقب، ج۶، ص۲۸۰.
۱۷. دمیرچی، شهابالدین، شیخ بهایی از جبل عامل تا اصفهان، ص۱۰۱.
۱۸. ترکمانی، اسکندربیک، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۸۵۴.
۱۹. مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، ص۳۲۰ و ۳۲۱.
۲۰. سلطان محمد میرزا قاجار، سفرنامه سیفالدوله، ص۳۰۷.
۲۱. سایت سازمان میراث فرهنگی و گردشگردی خراسان رضوی، آثار و ثبت شده، تصویر ۴۲.
