پرسش:
اساسیترین منابع تفسیری قرآن کریم چیست؟
پاسخ:
در زمان پیامبر اسلام(ص) نیاز جدّى به موضوعیت یافتن منابع تفسیر نبود؛ زیرا آن حضرت به تمام سؤالاتى که دربارهی آیات قرآن کریم مطرح مىشد بنا بر وظیفهای که از جانب خداوند داشت[1] پاسخ میفرمودند. اما بعد از رحلت آن حضرت و پیدایش اختلاف در بین یاران پیامبر(ص) به تدریج مسئلهاى به نام منابع و مصادر تفسیر پدید آمد. برخی از منابع تفسیری بین اهل سنت و شیعیان مشترک است و در برخی دیگر از منابع تفسیری بین این دو گروه اختلاف نظرهایی وجود دارد.
منابع تفسیرى شیعه عبارتاند از:
1. قرآن کریم؛ یعنی تفسیر قرآن به قرآن.
2. سنت نبوی؛ یعنی احادیث و روایاتى که به طریق معتبر از پیامبر اکرم(ص) نقل شدهاند.
3. روایاتى که از امامان معصوم(ع) نقل شده است.
4. اجتهاد مفسّران
البته اجتهاد به معناى شیوه درست استنباط و فهم مطالب براساس نصوص قرآنى و احادیث اهل عصمت(ع) است و به معناى دلیل مستقلّى در برابر قرآن کریم و حدیث نیست.[2]
منابع تفسیرى اهل سنّت
1. قرآن کریم
2. سخنان پیامبر اکرم(ص)
3. سخنان صحابه
4. اجتهاد و استنباط صحابه
5. اخبار اهل کتاب (یهود و نصارا)[3]
لازم به یاد آوری است که دانشمندان اهل سنت، ائمه(ع) را تنها، راویان حدیث و واسطه در نقل، همچون دیگر راویان از صحابه و تابعین، بهشمار آوردهاند، همچنانکه دانشمندان شیعه سخنان صحابه را اینگونه میدانند؛ یعنی اگر شرایط قبول و حجیت را دارا بودند مورد استفاده و عمل قرار میدهند، در غیر این صورت به آن عمل نمیکنند.
پس منابع مشترک تفسیری شیعه و اهل سنت عبارتاند از:
1. قرآن کریم یا همان تفسیر قرآن به قرآن
2. سنت نبوی؛ یعنی احادیث و روایاتی که به طریق معتبر از پیامبر(ص) پیرامون تفسیر آیهای نقل شدهاند.
برخی از اهل فن، منابع و روشهای دیگری را نیز اضافه کردند که البته بین منابع تفسیر و ابزار آن فرق نگذاشته و همه را به عنوان منابع تفسیری ذکر نمودند، برای اطلاع بیشتر به آن مراجعه شود.[4]
اما باید پذیرفت که روش تفسیر نقلى، اصلیترین و باسابقهترین شیوه و شکل تفسیر و راه فهم معانى قرآن کریم است.[5]
پی نوشتها:
[1]. «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»؛ و ما این ذکر [قرآن] را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوى مردم نازل شده است براى آنها روشن سازى و شاید اندیشه کنند؛ نحل، 44.
[2]. مروتى، سهراب، پژوهشى پیرامون تاریخ تفسیر قرآن، ص 276، نشر رمز، تهران، چاپ اول، 1381ش؛ دیارى بیدگلى، محمد تقی، پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر، ص 28 – 30، سهروردی، تهران، چاپ دوم، 1383ش.
[3]. پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر، ص 30 – 34؛ پژوهشى پیرامون تاریخ تفسیر قرآن، ص 276.
[4]. رضائى اصفهانى، محمد على، در آمدى بر تفسیر علمى قرآن، ص 74 – 87، اسوه، قم، چاپ اول، 1375ش.
[5]. پژوهشى در باب اسرائیلیات در تفاسیر، ص 28.
