پرسش:
اصول اخلاقی که باید حاکم بر فضای مجازی باشد چیست؟
پاسخ:
فضای مجازی، نقش مهمی در شکلگیری باورهای مردم و سبک زندگی آنان دارد. متأسفانه در فضای مجازی خصوصاً در بحثهای اعتقادی، اخلاقی و سیاسی، بستری فراهم است که افراد بهسادگی میتوانند بیاخلاقی کنند. پس بهتر است نکاتی را درباره اخلاق در فضای مجازی مطرح و توصیههایی را با نگاه به بایستههای اخلاق در این فضا، رعایت کنیم:
بایستههای اخلاقی در فضای مجازی
۱. لازم است آشنایی خود با مفاهیم اخلاقی را چه در زمینه اخلاق در فضای مجازی و چه در زمینه اخلاق در فضای حقیقی بالا ببرید. همچنین تقویت اطلاعات و تسلط علمی به مباحث مورد بحث، اثر مهمی در این زمینه دارد. هر چه در مورد مباحث تسلط علمی بیشتری داشته باشیم، هم بهتر میتوانیم رعایت اخلاق کنیم و هم در اقناع دیگران موفقتر هستیم. کسی که مفاهیم تهمت، غیبت، سوءظن، هتک حرمت و… میداند حتماً آمادگی بیشتری برای رعایت اخلاق دارد نسبت به کسی که این اطلاعات را ندارد یا ناقص دارد.
۲. مواظبت و جلوگیری از آفات و ضررهای فضای مجازی لازم است. ازجمله آفات و عوارض فضای مجازی اتلاف وقت، پرسه زنی مجازی، نگاههای حرام یا شبههناک، خواندنیهای حرام یا شبههناک یا بدون فایده، قضاوت منفی دیگران و بدبینی، آبروریزی و افشای اسرار دیگران و اشاعه فحشا… است. مراقبت و رعایت تقوا و دوری از گناهان از اصول دیگر لازم و حاکم در فضای مجازی است.
۳. رعایت ادب همیشه لازم است. گاهی باید در فضای مجازی بحث کرد. اختلافنظرها نباید ما را به جدالهای بی¬فایده بکشاند. در فضای صلح و ادب، دیدگاههایتان را باهم به اشتراک بگذارید. اگر اطلاعاتی با مدرک و مستند دارید، مطرح نمایید. از حریم ادب خارج نشوید و سند و مدرک تان را همانجا روی میز بگذارید و ارائه آن را حتی به فردا موکول نکنید تا حرفوحدیثی پیش نیاید.
یکی از مواردی که از آن نهی شده است مراء و جدال و بگومگو است. امام صادق(ع) فرمود: «نه با بردبار دانا مراء و جدال کن و نه با سفیه نادان، زیرا که انسان بردبار کینه تو را مخفیانه در دل میگیرد و سفیه آشکارا به آزارت برمیخیزد.»(۱)
اساساً چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی گفتگویی که بر اساس برهان و حق نباشد و تذکر هم بحث را به روال مستدل و برهانی برنگرداند، سرانجامش کدورت و مراء و ناراحتی است. امام سجاد(ع) با بیان زیبایی در این زمینه فرمودند: «گفتگوهای جدل آمیز یکی از این چهار صورت را دارد: یا تو و مخاطب تو در چیزی جدل و مناقشه میکنید که حقیقت آن را میدانید و باز به مجادله میپردازید در این صورت یکدیگر را رسوا ساخته و به [دانش] بیحرمتی کرده و آن را ضایع ساختهاید. یا هردوی شما از حقیقت مطلب بیخبر و به آن جاهلید در این صورت نادانی خود را آشکار کرده و جاهلانه خصومت کردهاید. یا آنکه تو میدانی فقط در این حال تو با ادامه بحث با مخاطبت ستم کردهای که در پی لغزشهای اویی تا آبرویش را ببری. یا رفیقت حقیقت مطلب را میداند و تو حرمت و قدر و منزلت او را نمیشناسی و مراعات نمیکنی همه اینها محال است و جدال خصومتآمیز کسی که انصاف دهد و حق را بپذیرد و جدلهای بیهود را واگذارد ایمانش استوار میشود و دوستی با او نیکو میگردد و عقلش را مصون نگاه میدارد.»(۲)
بنابراین اگر تذکر و بحث مستدل باکسی فایده ندارد حتماً بهتر است که در این زمینهها با او بحث نکنید.
اگر حضورتان در گروهها تأیید مباحث انحرافی یا توهینهای آنهاست، از گروه شان خارج شوید و اصلاً ملاحظه ناراحتی آنها را نکنید. بودن در گروه مجازی و تحمل افرادی که توهین و گستاخی به عقاید دیگران میکنند، صحیح نیست.
۴. رعایت حقوق مردم اعم از حقوق مادی و معنویشان از دیگر بایستههای فضای مجازی است. رعایت حقالناس در امور معنوی خیلی مهم است. همانطور که در معارف دینی سفارش شده است. امام صادق(ع) فرمود: «خداوند دعای کسی که در شکمش لقمه حرام و یا به گردن او مظالم یکی از عباد باشد اجابت نمیکند»(۳) بنابراین امانتداری در نقل سخنان دیگران و نقلقول بدون سند یا کموزیاد کردن در سخنان افراد یا عدم رعایت حقوق معنویشان در انتشار کتب و مقالهها بسیار مهم است.
۵. تلاش برای تأثیرگذاری مثبت فرهنگی از دیگر بایستهها و اصول اخلاقی در فضای مجازی است. امروزه فضای مجازی، شبکهها، ماهوارهها، سایتها، اینترنت و تلفنهای همراه هرکدام یکراه جدید ارتباطی است که مورداستفاده عموم مردم خصوصاً نسل نو هست. خداوند در قرآن کریم میفرماید: «ما هیچ پیامبری را، جز به زبان قومش، نفرستادیم»(۴) و امروز فضای مجازی، زبان نسل جوان است و بسیاری از اطلاعات خود را از این فضا کسب میکند. در فضای مجازی، هم میشود کار حق انجام داد، هم کار باطل! اگر دانشمندان، اساتید دانشگاه، علماء، طلاب فاضل، فرهنگیان، دانشجویان و اهل فرهنگ، فضای مجازی را از حق پر کنند، قطعاً حضور باطل در این فضا کمرنگتر خواهد شد.
نتیجه:
یکی از مهمترین و اثرگذارترین ابزار انتقال شناخت و تأثیرگذاری روی دیگران، فضای مجازی است که میتواند دارای مشکلات و آفات و عوارض منفی یا مثبت باشد. بایستههای اخلاقی فضای مجازی عبارت است از افزایش شناخت و معرفت دینی، دوری از گناهان رایج در فضای مجازی، رعایت ادب، رعایت حقالناس و تلاش برای تأثیرگذاری مثبت فرهنگی. اگر این موارد رعایت شود حتماً از این فضا به بهترین شکل استفادهشده است.
منابع برای مطالعه بیشتر:
– اخلاق فناوری اطلاعات، حمید شهریاری.
– چالشهای اخلاقی در عصر اطلاعات؛ جستاری در اخلاق اطلاعات، علیرضا ثقهالاسلامی.
– اخلاق در فضای مجازی، معصومه نصیری.
– اخلاق در فضای مجازی، سید محمدحسین امامی.
پینوشتها:
۱. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۲، ص۳۰۱.
۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار،دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج۲، ص۱۳۵.
۳. همان، ج۹۰، ص۳۲۱.
۴. سوره ابراهیم، آیه ۴.
