پرسش:
تفاوت “مشیّت و اراده” [یَشاءُ و یُریدُ] در آیات و روایات چیست؟
پاسخ:
از آنجا که ترجمۀ هر زبانی به زبان دیگر، با مشکل کمبود واژگان مستقیم برای جایگزینی مواجه میباشد، گاه نمیتوان یک کلمۀ مشخصی را به عنوان ترجمه بیان داشت، مگر آن که شرح داده شود که آن دیگر ترجمه نیست. به عنوان مثالی که بارها در مباحث گوناگون یادآور شدیم، در زبان فارسی، کلماتی چون: «عشق، محبت، مودّت، علاقه و میل” را به “دوست داشتن” ترجمه میکنیم، در حالی که هر کدام از این کلمات، ریشۀ جداگانه و معنای مستقلی دارند؛ چنان که اگر “محبت” را دوست داشتن معنا کنیم، “مودّت”، ظهور و بروز آن محبت در زبان یا کردار و رفتار میباشد.
“مشیّت و اراده” را نیز در فارسی به “خواستن” ترجمه میکنند، اما هر کدام معنا و مصداق جداگانهای دارند؛ اگر چه ریشه به نوعی خواستن برگردد.
البته، متکلمین، فلاسفه، علما، فقها و …، مباحث بسیاری در تفاوت “مشیّت و اراده” بیان کردهاند؛ اما در مجموع بدانیم که هر دو در طول “فعل خداست”.
اراده:
برای “اراده” تعاریف گوناگونی وجود دارد، اما در ادبیات قرآنی بر دو معنا تصریح شده است:
یک – خواستن (مبتنی بر میل و دوست داشتن):
«وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ» (آل عمران، 152)
ترجمه: خداوند، وعدۀ خود را به شما، (در بارۀ پيروزى بر دشمن در احد،) تحقق بخشيد؛ در آن هنگام (كه در آغاز جنگ،) دشمنان را به فرمان او، به قتل مى رسانديد؛ (و اين پيروزى ادامه داشت) تا اينكه سست شديد؛ و (بر سر رهاكردن سنگرها،) در كار خود به نزاع پرداختيد؛ و بعد از آن كه آنچه را دوست مى داشتيد (از غلبه بر دشمن و به دست آوردن غنائم) به شما نشان داد، نافرمانى كرديد بعضى از شما، خواهان دنيا بودند؛ و بعضى خواهان آخرت، سپس خداوند شما را از آنان منصرف ساخت؛ (و پيروزى شما به شكست انجاميد؛) تا شما را آزمايش كند و او شما را بخشيد؛ و خداوند نسبت به مؤمنان، فضل و بخشش دارد.
دو – تصمیم و عزم بر انجام كار.
«يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ» (الصّف، 8)
ترجمه: آنان مىخواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند؛ ولى خدا نور خود را كامل مىكند هر چند كافران خوش نداشته باشند!
و چه بسا هر دو به یک موضوع اختصاص یابد، یعنی چون دوست دارد کاری را انجام دهد، به آن میل پیدا میکند و سپس عزم خود را برای انجامش جزم میکند؛ حال یا موفق میشود و یا نمیشود.
از اینرو، خداوند متعال ضمن تشریح معاد و نیز بیان نتایج و پاداش یا کیفر مواضع و اعمال، میفرماید: «بهشت مال کسانی هست که اصلاً ارادۀ تکبر نکرده باشند»، چرا که وقتی اراده کردند، اقدام میکنند و چه بسا موفق نشوند. مثل ارادۀ یزیدیان زمان بر نابودی اسلام، یا ارادۀ امریکا بر نابودی ملتهای مسلمان و …، که همیشه اقدام کردهاند، اما موفق نشدهاند! و چه بسا کسی ارادۀ کار خیر کند، اما به دلایلی موفق نشود.
«تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ» (القصص، 83)
ترجمه: آن خانۀ برتر و والاى آخرت را از آن كسانى قرار مىدهيم كه در روى زمين ارادۀ برترى و تسلط (بر ديگران) و فساد و تباهى ندارند، و سرانجام (نيك) از آن پرهيزگاران است.
●- “علم و قدرت”، مقدم بر “اراده” میباشند. اگر کسی به چیزی علم نداشته باشد و یا قدرت انجامش را نداشته باشد، نمیتواند بر انجام آن “اراده” نماید. چنان که فرمودند: «خداوند سبحان، میداند، میخواهد، اراده میکند، مقدر میسازد، حکم صادر میکند سپس امضا فرماید.»
از نظر برخی از متکلمان و فلاسفه که مبتنی بر برخی روایات نیز میباشد: «ارادۀ خدا»، همان فعل اوست که یا تکوینی است (خلق میکند) و یا تشریعی است (امر میکند).
مشیّت:
اما، در مهمترین وجه تمایز “مشیّت و اراده” گفتهاند که «اراده مبتنی بر خواست یک طرفه است، اما در مشیّت، اراده و خواست طرف دیگر نیز لحاظ میشود. به عنوان مثال: «خدا میخواهد که شما را مشمول رحمت واسعۀ خودش قرار دهد و ببخشد؛ اما این کار را زمانی محقق میسازد که شما هم بخواهید» – خداوند متعال میخواهد که قوم نوح علیه السلام را عذاب کند، اما زمانی این کار را میکند که پیامبرش نیز بخواهد – خدا میخواهد که به حضرت ابراهیم علیه السلام، فرزندانی بدهد، اما پس از دعا و درخواست او چنین میکند.
*- بدیهی است که اگر بشر بخواهد، اما خدا نخواهد، امر واقع نمیشود – اگر خدا بخواهد و بشر نخواهد، ارادۀ الهی حتماً محقق خواهد شد- اما اگر خدا بخواهد و موکول به خواست بندهاش نموده باشد و او نیز بخواهد، “مشیّت الهی” واقع شده و قَدَرها (اندازهها)، به مرحله قضای حتمی میرسد و امر واقع میشود.
●- در قرآن مجید فرمود: «فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ – پس خدا هر كه را بخواهد بىراه مىگذارد و هر كه را بخواهد هدايت مىكند / ابراهیم علیه السلام، 4».
برخی گمان میکنند که این یعنی “جبر” و هیچ از خود نمیپرسند که «اگر یعنی جبر، پس چرا پیامبر و کتاب فرستاد و چرا قیامت برپا میکند؟!»؛ اما خداوند متعال در آیات گوناگونی تشریح نموده که چه کسانی را هدایت میکند و چه کسانی را هدایت نمیکند، و به بشر برای آن که در کدام گروه قرار بگیرد، عقل و اختیار و قدرت انتخاب داده است؛ پس “مشیّت” او بر این واقع میشود که هدایتخواهان را هدایت کند و راه را برای گمراهی خواهان هموار و امکان گمراهی را نیز میسر سازد. لذا فرمود: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا – ما راه را به او نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس / الإنسان، 3».
و البته گاهی “یشاء” به همان معنای “خواست و اراده حتمی” نیز به کار میرود، ولی یک سویش به مقدرات (اندازهها)، شرایط، امکانات و مصالح این طرف بستگی دارد؛ مانند “فرزندآوری” که مستلزم نزدیکی زن و مرد میباشد:
«لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثًا وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَ» (الشّوری، 49)
ترجمه: مالكيّت و حاكميّت آسمانها و زمين از آن خداست؛ هر چه را بخواهد مىآفريند؛ به هر كس بخواهد دختر مىبخشد و به هر كس بخواهد پسر.
«وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ» (الرّعد، 27)
ترجمه: كسانى كه كافر شدند مىگويند: «چرا آيه (و معجزه)اى از پروردگارش بر او نازل نشده است ؟!» بگو: «خداوند هر كس را بخواهد گمراه، و هر كس را كه بازگردد، به سوى خودش هدايت مىكند! (مانع ازهدایت، معجزهها نيست؛ بلکه لجاجت و عناد آنهاست).
«وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا» (الکهف، 29)
ترجمه: بگو: «اين حقّ است از سوى پروردگارتان! هر كس مىخواهد ايمان بياورد (و اين حقيقت را پذيرا شود)، و هر كس میخواهد كافر گردد!» ما براى ستمگران آتشى آماده كرديم كه سراپردهاش آنان را از هر سو احاطه كرده است! و اگر تقاضاى آب كنند، آبى براى آنان میاورند كه همچون فلز گداخته صورتها را بريان مىكند! چه بد نوشيدنى، و چه بد محل اجتماعى است!
●- به تعبیری میتوان گفت: موهبت عقل، اختیار، اراده، قدرت انتخاب، وحی، هدایت تکوینی و تشریعی، همه “ارادۀ” اوست، اما این که به صورت مصداقی، چه کسی به بهشت برود و چه کسی به جهنم برود، “مشیّت” اوست، یعنی اختیار، اراده، انتخاب و عملکرد این سو نیز لحاظ میشود.
مشارکت و همافزایی – پرسش و نشانی لینک پاسخ، جهت ارسال به دوستان.
پرسش:
تفاوت “مشیّت و اراده” [یَشاءُ و یُریدُ] در آیات و روایات چیست؟
