پرسش:
آیا حیات برزخی فراگیر است و همه مردگان را در برمیگیرد یا فقط برای گروهی از مردم است؟
پاسخ:
برزخ، عالمی است که بنا بر قرآن(۱) و روایات(۲)، مرحله میانی بین دنیا و قیامت است و انسان پس از مرگ، در این عالم به سر میبرد.(۳) از این نظر، برزخ همچون کاروانسرا و توقفگاه موقت برای سفر بهسوی ابدیت است. تا زمانی که قیامت به پا نشده و در نفخ صور دمیده نشده است، انسانها در برزخ ساکناند؛ برزخ فراگیر و عمومی است؛ یعنی ظاهراً همه انسانها پس از مرگ، به برزخ منتقل میشوند؛ چنانکه در آیات ۹۹ و ۱۰۰ سوره مؤمنون آمده که کافران، بازگشت به دنیا و انجام عمل صالح را طلب میکنند. سپس ضمن رد درخواست ایشان، اشاره میشود که: «… وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یوْمِ یبْعَثُونَ؛ پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته میشوند.»(۴)
صدرالمتالهین برزخ را قیامت صغری نامیده(۵) و برزخ را همگانی میداند.(۶)
ارواح ساکن در برزخ، بر سه قسم هستند: گروهی مؤمنان خالص، گروهی کافران خالص و گروهی متوسطین و مستضعفین(۷) هستند.
حیاتِ برزخی مؤمنان خالص را میتوان از زندهبودن و روزی خوردن شهدا در برزخ(۸)، معیت و همراهی و همطرازی مؤمنان و خاصّان با پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان(۹) و نیز آرزوی حبیب نجار مبنی بر آگاهی خویشاوندان از وضعیت وی(۱۰) فهمید.
همچنین، حیات برزخی کافران خالص از آیه «آنها (فرعون و یارانش) (عذابشان) آتش است که صبح و شام بر آن عرضه میشوند و روزی که قیامت برپا شود (ندا رسد:) فرعونیان را در سختترین عذاب در آورید.»(۱۱)
اما گروهی که جزء متوسطین و مستضعفین هستند، ظاهراً -طبق نظر برخی از مفسران مثل آیتالله مکارم شیرازی- در یک نوع حالت بیخبری، عالم برزخ را طی میکنند.(۱۲) آیاتی از سوره طه،(۱۳) خبر از کسانی میدهد که هنگام حشر نمیدانند چه مدت در قبر درنگ کردهاند تا جایی که بعضی گمان میکنند ده روز و بعضی دیگر گمان میکنند یک روز در قبر ماندهاند؛ همین نشان میدهد که عذاب یا نعمت آنها پیوسته و دائمی نبوده است؛ وگرنه در تعیین اینکه چه مدت در قبر ماندهاند دچار اشتباه نمیشدند.(۱۴)
این بیخبری و ابهام، به حدی است که حتی در قبر، سؤال و پرسشی از آنان صورت نگرفته و رها میشوند.(۱۵) در قرآن کریم نیز، از این گروه بهعنوان «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ»(۱۶) و «الْمُسْتَضْعَفِینَ»(۱۷) یاد شده که بهمجرد مرگ و ورود به برزخ، از آنان سؤالی نشده و بهحساب آنها رسیدگی نمیشود؛ بلکه حساب آنان تا قیامت به تأخیر میافتد و به رأی و نظر خدا واگذار میگردد که آنان را عذاب کند یا اینکه گناه ایشان را بیامرزد.(۱۸)
پینوشتها:
۱. سوره مؤمنون، آیات ۹۹-۱۰۰: «… وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یوْمِ یبْعَثُونَ؛ پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته میشوند.»
۲. در حدیثی از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله آمده است: «روح در عالم برزخ تا روز قیامت متنعّم و معذّب است»؛ جوزی، ابن قیم، الروح، تعلیق ابراهیم رمضان، بیروت، دارالفکر العربی، ۱۹۶۶ م، ص۶۵.
۳. لاهیجی، فیاض، گوهر مراد، تهران، سایه، ۱۳۸۳ ش، ص۶۵۰.
۴. موسوی خمینی، روحالله، تقریرات فلسفه، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمهاللهعلیه، بیتا، ج۳، ص۷۳.
۵. ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، قم، مصطفوی، ۱۳۷۹ ش، ج۹، ص۳۳۵.
۶. ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی، الشواهد الربوبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ ش، ص۳۴۷.
۷. «متوسطین» کسانی هستند که در میانه مؤمن و کافر قرار داشته و خوبیها و بدیهای ایشان مساوی است. «مستضعفین» نیز به کسانی گفته میشود که سادهدل، زودباور و ناتوان از تحلیل یا افرادی ناآگاه و بیخبر هستند. زنان و مردان پیر، کودکان و دیوانگانی که به قیم نیاز دارند و بهطورکلی کسانی که به لحاظ فهم و دانش، ضعیف هستند، جزء مستضعفین بهشمار میآیند.
۸. سوره آلعمران، آیه ۱۶۹: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ».
۹. سوره نساء، آیه ۶۹: «وَمَنْ یطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا».
۱۰. سوره یس، آیات ۲۶-۲۷: «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قَالَ یا لَیتَ قَوْمِی یعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ».
۱۱. سوره غافر، آیه ۴۶: «النَّارُ یعْرَضُونَ عَلَیهَا غُدُوًّا وَعَشِیا ۖ وَیوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ»
۱۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه،۱۳۷۴ ش، ج۱۴، ص۳۲۴.
۱۳. سوره طه، آیات ۱۰۳-۱۰۴: «یتَخَافَتُونَ بَینَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْرًا * نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یقُولُونَ إِذْ یقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَهً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یوْمًا».
۱۴. شیخ مفید، محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ص۸۹-۹۰.
۱۵. «…وَ أَمَّا مَا سِوَی ذَلِکَ فَیلْهَی عَنْهُمْ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸، ج۳، ص۲۳۵.
۱۶. سوره توبه، آیه ۱۰۶: «وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ…»
۱۷. سوره نساء، آیه ۹۸: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لَا یسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَلَا یهْتَدُونَ سَبِیلًا».
۱۸. برای مطالعه بیشتر، ر.ک: خزعلی، مرضیه و سید مرتضی موسوی گرمارودی، حیات برزخی از دیدگاه آیات و روایات، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال دوم، شماره ۷، پاییز ۱۳۹۰ ش، ص۸۵.
