پرسش:
لطفاً در مورد زندگی‌نامه امام جواد(ع) توضیحاتی را ارائه کنید.
پاسخ:
پاسخ اجمالی
حضرت جواد(ع) امام نهم شیعیان، پدرش امام رضا(ع) و مادرش به نام سبیکه نوبیه است و در رمضان سال ۱۹۵هـ.ق متولد شد. از جمله همسران آن امام «ام الفضل» دختر مأمون خلیفه عباسی بود که بنابر دیدگاهی عامل اصلی در به شهادت رساندن ایشان بود.
امام جواد در آخر ذى القعده سال ۲۲۰ هـ.ق در سن ۲۵ سالگی به شهادت رسید و در کاظمین، کنار قبر جدش امام موسى بن جعفر(ع) به خاک سپرده شد.
پاسخ تفصیلی
حضرت جواد(ع) امام نهم شیعیان است. نام آن‌حضرت، محمد و کنیه‌اش؛ ابوجعفر و ابوعلی است. لقب‌های ایشان عبارت است از: مختار، متوکّل، متّقى، زکىّ، تقى، مُنتَجَب، مرتضى، قانِع، جواد و عالِم.[۱]
پدرش امام رضا(ع) و مادرش به نام سَبیکه[۲] نوبیّه(منطقه‌ای در سودان) آفریقا بود و در رمضان[۳] و یا رجب[۴] سال ۱۹۵هـ.ق در مدینه متولد شد.
همسران امام جواد(ع)
همسر امام جواد(ع)، سمانه مغربیه نام داشت.[۵] البته نام‌های حویث، غزاله مغربیه و مدنب نیز برای او در منابع اسلامی ذکر شده است.[۶]
مأمون خلیفه عباسی برای رهایى از یک سلسله تنگناها و شرایط دشوار سیاسى زمان خود، تصمیم گرفت ولایت عهدی را بر امام هشتم تحمیل کند و نیز با تظاهر به مهربانى و دوستى نسبت به امام جواد(ع) تصمیم گرفت دختر خود را به ایشان تزویج نماید تا استفاده‌اى که از تحمیل ولیعهدى بر امام رضا(ع) در نظر داشت از این وصلت نیز به دست آورد.[۷] بر اساس همین طرح بود که پس از شهادت امام رضا(ع) دختر مأمون «امّ فضل» به همسرى امام جواد(ع) درآورده شد و امام از او فرزندی نداشت.[۸]
فرزندان
در منابع اسلامی دیدگاه‌های مختلفی نسبت به تعداد و نام فرزندان امام جواد(ع) بیان شده است؛ همان‌طور که شیخ طبرسی می‌گوید: امام جواد(ع) دو پسر و سه دختر از خود به‌جاى گذارد که یکى از آنان حضرت هادى(ع) است و دومى هم به نام موسى و دختران آن‌جناب هم حکیمه، خدیجه و ام کلثوم نام داشته‌اند، بعضى نیز گفته‌اند وى دو دختر به نام فاطمه و امامه داشت.[۹]
اما آنچه همه منابع درباره‌اش اتفاق نظر دارند، این است که دو فرزند؛ امام هادی(ع) و موسی مبرقع جزو فرزندان امام جواد(ع) هستند.[۱۰]
امامت امام جواد(ع)
امام جواد(ع) در سن کودکی بعد از شهادت پدر بزرگوارش به امامت رسید. چنان‌که در روایات به آن تصریح شده است؛ مانند احادیثی که از پیامبر اکرم(ص) درباره تصریح به نام‌های امامان(ع) نقل شده است.[۱۱]
هم‌چنین از جمله کسانى که تصریح به امامت آن‌حضرت را از امام رضا(ع) روایت کرده‌اند، عبارت‌اند از: على بن جعفر، صفوان بن یحیى، معمر بن خلاد، حسین بن بشار، ابن ابى نصر بزنطى، ابن قیاما واسطى، حسن بن جهم ابویحیى صنعانى، خیرانى، یحیى بن حبیب زیات و… .[۱۲]
کرامات امام جواد(ع)
امام جواد(ع) مانند سایر امامان دارای کرامات زیادی بودند که موردی از آن‌را ذکر می‌کنیم:
محمّد بن اورمه گفت: معتصم گروهى از وزیران خود را خواست به آنها دستور داد به دروغ گواهى دهند که محمّد بن على بن موسى(ع) تصمیم قیام دارد بعد حضرت را خواست گفت تصمیم دارى در دولت من قیام کنى. فرمود: به خدا قسم چنین تصمیمى ندارم.
معتصم گفت: فلان کس و فلانى بر کار تو شهادت می‌دهند آنها را حاضر کردند. گفتند: صحیح است ما این نامه‌ها را از بعضى غلامان تو به دست آورده‌ایم.
حضرت جواد(ع) در اطاق جلو بود دست‌هاى خود را بلند کرده گفت: «خدایا! اگر دروغ می‌گویند اینها را بگیر». یک مرتبه دیدم اطاق جلو چنان به حرکت در آمد و هر کدام از ایشان که تصمیم به حرکت کردن می‌گیرد به زمین می‌افتد. معتصم صدا زد یا ابن رسول الله من از حرف خود توبه می‌کنم از خدا بخواه که اطاق از حرکت بایستد. گفت: «خدایا! اطاق را آرام فرما تو می‌دانى ایشان دشمن تو و من هستند»، اطاق آرام گرفت.[۱۳]
مناظرات علمی امام جواد(ع)
بارزترین نوع تبلیغ امام جواد(ع) مناظراتی است که آن‌حضرت انجام می‌داد. مناظره‌های آن‌حضرت که از نخستین روزهای امامتش آغاز شد، ایشان را در تثبیت جایگاه ولایت و امامت، هدایت حق‌جویان و آشکار ساختن سستی گفتار ستم‌گران یاری داد. آن‌حضرت به دو جهت در عرصه مناظره‌های علمی گام نهاد:
نیاز شیعیان که با توجه به سنّ کم آن‌حضرت در پی کشف جایگاه معنوی‌اش بودند.
خواست مأمون و معتصم که اندیشه خوار ساختن امام و اثبات الهی نبودن آگاهی‌های وی را در سر می‌پروراندند.
کیفیت شهادت امام جواد(ع)
درباره این‌که امام جواد(ع) به چه نحوی به شهادت رسیدند، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که در این‌جا به یک نمونه اشاره می‌شود:
معتصِم خلیفه ستم‌گر عباسی – برادر مأمون و عموی ام فضل دختر مأمون – پیوسته نقشه‌هایی را برای به شهادت رساندن امام جواد(ع) اجرا می‌کرد و در این زمینه با ام فضل نیز هم‌دست شده بود که امام جواد(ع) را مسموم کند؛ زیرا معتصم می‌دانست که ام فضل از آن‌حضرت منحرف شده و به شدّت علیه امام(ع) موضع گرفته است. بر این اساس، ام فضل نیز درخواست معتصم را پاسخ مثبت داد و سمّی را در انگور جاسازی کرد و در پیش روی آن‌حضرت نهاد و همین که امام جواد(ع) از آن انگور خورد، ام فضل پشیمان شد و شروع به گریه کرد، حضرت فرمود: «گریه‌ات برای چیست؟ سوگند به خدا، خداوند آن‌چنان تو را به دردی در ناحیه رحم دچار سازد که جبران‌پذیر نباشد و به بلایی گرفتارت کند که قابل کتمان نباشد». بر اثر همین نفرین ام فضل بیمار شد و از دنیا رفت.[۱۴]
به هر حال؛ آن‌حضرت در شهر بغداد در ماه ذى القعده سال ۲۲۰ هـ.ق در حالی‌که ۲۵ سال از عمر شریفش گذشته بود، به شهادت رسید.[۱۵] و پیکر آن‌حضرت از منزل‌شان، میدان اسوار بن میمون(نزدیک منطقه پل بردان) به سمت قبرستان قریش تشیع،[۱۶] و در کنار قبر جدش امام موسى بن جعفر(ع) به خاک سپرده شد.[۱۷]
[۱]. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۵۰، ص ۱۶، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
[۲]. نام‌های دیگری نیز درباره مادر امام جواد(ع) ذکر شده است؛ مانند «خیزران» و «سکینه مرسیّه». ر.ک: حسینى عاملى، سید تاج الدین، التتمة فی تواریخ الأئمة(ع)، قم، بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۳؛ امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، ج ۲، ص ۳۲، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق.
[۳]. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج ۲، ص ۲۷۳، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
[۴]. بحار الأنوار، ج ۵۰، ص ۷.
[۵]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج ۲، ص ۲۹۷؛ مرعشى، قاضى نور الله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج ۲۹، ص ۳۳، قم، مکتبة آیة الله المرعشى النجفى، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
[۶]. ر. ک: ابن ابى الثلج بغدادى، محمد بن احمد، تاریخ أهل البیت نقلا عن الأئمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم (ع)، ص ۱۲۳ – ۱۲۴، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
[۷]. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص ۵۵۶، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
[۸]. عماد طبرى، حسن بن علی، مناقب الطاهرین، ج ۲، ص ۸۰۸، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش؛ بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۸.
[۹]. شیخ طبرسى، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، ص ۳۵۵، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
[۱۰]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج ۲، ص ۲۹۵؛ شامی، جمال الدین یوسف بن حاتم، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص ۷۱۸، قم، انتشارات دفتر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق؛ حموی، محمد بن اسحاق، أنیس المؤمنین، ص ۲۱۵، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۶۳ش؛ التتمة فی تواریخ الأئمة(ع)، ص ۱۳۴.
[۱۱]. بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۳۶ – ۳۳۷؛ ر.ک: «اهل بیت»، سؤال ۸۲۹؛ «انحصار معصومین در چهارده نفر»، سؤال ۱۷۸؛ «انحصار امامت در نسل پیامبر»، سؤال ۲۹۶۹.
[۱۲]. ر.ک: الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج ۲، ص ۲۷۴ – ۲۸۰.
[۱۳]. بحار الأنوار، ج ۵۰، ص ۴۵ – ۴۶.
[۱۴]. همان، ص ۱۶ – ۱۷.
[۱۵]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج ۲، ص ۲۷۳.
[۱۶]. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج ۲، ص ۳۴۵، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق؛ ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم، محقق، عطا، محمد عبد القادر، عطا، مصطفی عبد القادر، ج ۱۱، ص ۶۲، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۱۷]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۴۹۲، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق؛ مسعودى، على بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی‌طالب(ع)، ص ۲۲۷، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق.
