پرسش:
در منابع تاریخی و حدیثی شیعه و اهل سنت درباره ماجرای شهادت حضرت فاطمه(س) چه مطالبی آمده است؟
پاسخ:
ماجرای هجوم به خانه فاطمه که پس از واقعه سقیفه و با هدف بیعت گرفتن از امام علی(ع) برای خلافت ابوبکر رخ داد و به شهادت فاطمه(س) انجامید از مسائل تاثیرگذار بر روابط شیعیان و اهل سنت بوده است. شیعیان در سالروز شهادت فاطمه زهرا(س) که ایام فاطمیه نامیده میشود، برای شهادت حضرت زهرا(س) عزاداری میکنند.
در کتابهای تفسیر آمده است، شأن نزول آیاتی از قرآن مرتبط با اهالی این خانه بوده است، از جمله آیه اطعام و آیه تطهیر. در تفسیر آیه ۱۳۲ سوره طه «وَأْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلَاةِ»، از ابوسعید خُدْری نقل شده است وقتی این آیه نازل شد، پیامبر(ص) به مدت ۹ ماه هر روز هنگام نماز کنار درِ خانه فاطمه و علی میآمد و آنان را به نماز فرامیخواند و سپس آیه تطهیر را تلاوت میکرد.
در روایتی از شیعه و سنی نیز آمده است؛ پیامبر(ص) خانه فاطمه و علی را از بهترین مصادیق خانههایی معرفی میکند که در آیه ۳۶ سوره نور از آن سخن گفته شده است.(۱)
محل خانه فاطمه(س)
سید محسن امین در اعیان الشیعه گفته است پیامبر برای امام علی(ع) خانهای در کنار مسجد، در کنار خانههای همسران خود ساخت. امام علی(ع) پس از ازدواج با فاطمه(س) خانهای اجاره کرد و با فاطمه(س) مدتی در آن زندگی کردند و سپس به همان خانه امام علی بازگشتند و فرزندانشان در آن متولد شدند.(۲) سمهودی محل کنونی خانه حضرت فاطمه را کنار ستون «مربعة القبر» در مسجد نبوی (که «مقام جبرئیل» نیز نامیده میشود) دانسته است.(۳)
عوامل و زمینهها
پس از رحلت پیامبر(ص)، عدهای از مهاجران و انصار در اجتماعی که در سقیفه بنی ساعده تشکیل شد، بر خلافت ابوبکر توافق و با او بیعت کردند.(۴) به گفته ابن کثیر بیعت با ابوبکر پیش از تدفین پیامبر انجام شد(۵) درحالیکه در همان زمان، امام علی(ع) مشغول تجهیز پیکر پیامبر بود.(۶)
بنا بر نقل یعقوبی مورخ قرن سوم برخی اصحاب همچون عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار یاسر و براء بن عازب از بیعت با ابوبکر خوداری کردند. سید مرتضی عسکری تاریخپژوه قرن پانزدهم هجری، به نقل از منابع سیره، تاریخ و حدیث گفته است عدهای از اصحاب که با ابوبکر بیعت نکرده بودند، همراه امام علی(ع) در خانه فاطمه(س) تحصن کردند. ابن هشام سیرهنگار قرن سوم، طلحه و زبیر را جزو حاضران در خانه فاطمه دانسته است.
دستور ابوبکر به بیعتگرفتن
در کتاب الامامة و السیاسة منسوب به ابن قتیبه آمده است که ابوبکر پس از آنکه با او بیعت شد، سراغ برخی از اصحاب را گرفت که با او بیعت نکرده بودند. او در چند نوبت، عمر و قنفذ را به خانه فاطمه فرستاد تا علی(ع) و کسانی که در خانه او بودند را برای بیعت کردن فرابخوانند. بر طبق این نقل در نوبت اول، مردانی که در خانه بودند، پس از تهدید عمر بیرون آمدند و بیعت کردند، غیر از امام علی(ع) که گفت سوگند خورده است تا زمانی که قرآن را جمعآوری نکرده، از خانه خارج نشود. ابوبکر برای بار دوم و سوم قنفذ را به خانه فاطمه فرستاد که او نیز پاسخ منفی شنید. پس از آن عمر همراه عدهای به سوی خانه برگشت و علی(ع) را از خانه بیرون آورد و نزد ابوبکر برد.(۷)
در کتاب الاختصاص منسوب به شیخ مفید آمده است وقتی علی(ع) را به سمت مسجد میبردند، زبیر شمشیر کشید و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب! آیا شما زندهاید و با علی این گونه برخورد میشود؟! او به سمت عمر حمله کرد ولی خالد بن ولید به سمت او سنگی پرتاب کرد و شمشیر از دست او افتاد. عمر شمشیر را برداشت و بر سنگی کوبید و شمشیر شکست. بنابر نقل طبری مورخ قرن سوم، پای زبیر لغزید و شمشیر از دستش افتاد.
علی(ع) را نزد ابوبکر بردند و او را تهدید کردند که اگر بیعت نکند گردنش زده خواهد شد؛ ولی ابوبکر گفت علی را تا زمانی که فاطمه در کنار اوست، مجبور به این کار نمیکند.(۸) به گفته شیخ مفید، امام علی روز سقیفه با ابوبکر بیعت نکرد ولی درباره اینکه آیا بعدها بیعت کرده یا نه، نقلهای مختلفی وجود دارد، از جمله اینکه پس از چهل روز یا شش ماه یا پس از شهادت فاطمه(س) بیعت کرد. البته خود شیخ مفید معتقد است که علی(ع) هیچگاه بیعت نکرد.(۹)
نقل اهل سنت از این واقعه
پس از آنکه فرستادگان ابوبکر برای بردن علی(ع) و همراهانش به خانه فاطمه آمدند، فاطمه(س) کنار در آمد و فرمود: «هیچ قومی سراغ ندارم که حضورشان بدتر از شما باشد؛ شما جنازه رسول خدا(ص) را در مقابل ما رها کردید و تصمیم خود [درباره خلافت] را گرفتید و نظر ما را نپرسیدید و حق ما را به ما واگذار نکردید» و در نوبت آخر که عمر برای بردن امام علی آمد، فاطمه(س) فریاد زد: «ای پدر! ای رسول خدا! ما پس از تو از پسر خطاب و پسر ابوقحافه چهها کشیدیم!!» عدهای از همراهان عمر با شنیدن این سخن متأثر شدند و برگشتند.(۱۰)
به گفته یعقوبی فاطمه خطاب به کسانی که به زور وارد خانهاش شده بودند گفت: به خدا سوگند اگر بیرون نروید، به سوی خدا فریادِ دادخواهی سر خواهم داد. با این سخن فاطمه همه کسانی که در خانه بودند بیرون رفتند.(۱۱)
عمر بن خطاب به فرمان ابوبکر به خانه فاطمه آمد تا علی(ع) و همراهانش را برای بیعت ببرد. وقتی او با خودداری اهالی خانه روبهرو شد، دستور جمعآوری هیزم داد و تهدید کرد که خانه را با اهلش به آتش خواهد کشید. تهدید عمر به آتش زدن خانه در برخی منابع اهل سنت مانند العقد الفرید،(۱۲) تاریخ طبری،(۱۳) انساب الاشراف،(۱۴) المصنَّف،(۱۵) و الامامة و السیاسة(۱۶) نقل شده است. به گفته ابن عبد ربه، ادیب و مورخ قرن ۳ و ۴ هجری، ابوبکر به عمر گفت اگر اهل خانه از بیرون آمدن خودداری کردند با آنان بجنگ. عمر در حالی که مشعل آتشی در دست داشت، تهدید کرد اگر اهل خانه بیعت نکنند خانه را آتش خواهد زد.(۱۷)
بنابر نقل الامامة و السیاسة وقتی عمر چنین تهدید کرد، به او گفتند فاطمه در این خانه است. عمر در پاسخ گفت: اگرچه او در خانه باشد.(۱۸)
گزارش منابع شیعه
عیاشی، محدث شیعه در عصر غیبت صغرا نقل کرده است که عمر با لگد به درِ خانه، که از شاخههای نخل درست شده بود، کوبید و آن را شکست و وارد خانه شد و علی(ع) را کتف بسته بیرون برد.(۱۹)
در کتاب سلیم بن قیس(۲۰) و بحارالانوار(۲۱) آمده است که عمر تهدید به آتش زدن را عملی کرد و درِ خانه فاطمه(س) را آتش زد. به گفته علامه مجلسی، محدث شیعه قرن ۱۱ و ۱۲ هجری، عمر پس از آتش زدن، وارد خانه شد و وقتی با مقاومت فاطمه(س) روبهرو گردید با غلاف شمشیر به پهلوی او و با تازیانه به بازوی او ضربه زد. در نقل دلائل الامامة آمده است عمر به قنفذ دستور داد فاطمه(س) را بزند.(۲۲)
شهادت حضرت فاطمه(س) و فرزند ایشان
قدیمیترین منبعی که سِقط شدن محسن(ع) در ماجرای هجوم به خانه را نقل کرده، کتاب سلیم بن قیس از منابع قرن نخست هجری است و غالب منابع بعدی شیعه همچون الاحتجاج تألیف احمد بن علی طبرسی، غایة المرام تألیف سید هاشم بحرانی و بحارالانوار تألیف علامه مجلسی این خبر را به نقل از آن آوردهاند.(۲۳)
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است علت درگذشت فاطمه(س)، آسیبهایی بود که در ماجرای هجوم به خانه بر او وارد شد.(۲۴)
برخی منابع اهل سنت همچون تاریخ دمشق تألیف اِبن عَساکِر، اَلمُعْجَمُ الکَبیر تألیف طَبَرانی و تاریخ الاسلام تألیف ذَهَبی آمده است که ابوبکر در آخرین ساعات عمر خود از انجام سه کار ابراز تأسف و پشیمانی کرد و گفت کاش دستور ورود به خانه فاطمه را نداده بود.(۲۵)
به نقل از سایت ویکی شیعه
آدرس منبع اصلی: https://fa.wikishia.net/view/واقعه_هجوم_به_خانه_فاطمه(س)
پینوشتها:
1. السیوطی، الدر المنثور، ج ۱۱، ص۷۴؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۱۳.
۲. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۳.
۳. سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۴۶.
۴. طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق ج۳، ص۲۰۶
۵. البدایة و النهایة، ابن کثیر، ج۵، ص۲۴۸.
۶. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۲۱۲.
۷. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج، ص۳۰-۳۱.
۸. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج، ص۳۰-۳۱.
۹. مفید، الفصول المختارة، ص۵۶-۵۷.
۱۰. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج، ص۳۰-۳۱؛ شوشتری، احقاق الحق، ج۳۳، ص۳۶۰؛.
۱۱. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۱۲۶.
۱۲. ابن عبد ربه، العقد الفرید،دارالکتب العلمیة، ج۵، ص۱۳.
۱۳. طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۲.
۱۴. بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۸۶.
۱۵. ابن ابیالشیبه، المصنف، ۱۴۲۵ق، ج۱۳، ص۴۶۹.
۱۶. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج، ص۳۰.
۱۷. ابن عبد ربه، العقد الفرید،دارالکتب العلمیة، ج۵، ص۱۳.
۱۸. ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج، ص۳۰-۳۱.
۱۹. عیاشی، تفسیر عیاشی، المكتبة العلمیة الإسلامیة، ج۲، ص۶۷.
۲۰. سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۵۰.
۲۱. مجلسی، بحارالأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۲۸، ص۲۶۹.
۲۲. طبری، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
۲۳. الله اکبری، «محسن بن علی(ع)»، ص۶۹.
۲۴. طبری امامی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
۲۵. ابن عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۳۰، ص۴۲۲.
