پرسش:
رجعت اولیای الهی به چه شکلی است؟ آنها دوباره متولد میشوند و آرامآرام رشد میکنند یا اینکه یکدفعه در همان سن و سالی که مردهاند، به شکل خارقالعاده از قبرها به پا میخیزند و با همان بدن پوسیدهشده بازمیگردند یا اینکه خداوند به آنها بدن جدیدی میدهد تا توانایی مبارزه و غلبه بر دشمنان را داشته باشند؟
پاسخ:
رجعت از آموزههایی است که شیعیان آن را مستند به قرآن(۱) و روایات(۲) قبول دارند و آن را محدود به کسانی میدانند که ایمان محض یا شرک محض دارند.(۳) به تعبیر شیخ مفید، «رجعت، بازگشت برخی از اموات به دنیا به همان صورتی که در دنیا بودهاند، بهمنظور عزت بخشیدن به عدهای و ذلیل کردن عده دیگر و نصرت و غلبه اهل حق و ستمدیدگان بر اهل باطل و ستمگران،¬هنگام ظهور حضرت مهدی(عج) است.»(۴)
یکی از مسائلی که پیرامون رجعت مطرحشده است، نحوه بازگشت ارواح به دنیا است؛ یعنی این مسئله که ارواح با چه بدنی در دنیا ظاهر میشوند؟ در ادامه در قالب چند نکته به بررسی این پرسش میپردازیم:
نکته اول:
رجعت، بازگشت ارواح به دنیا است بیآن که ارواح وارد بدن دیگری شوند و مجددا زندگی جدیدی را آغاز کنند. از این منظر، این فرض که « آنها دوباره متولد میشوند و آرامآرام رشد میکنند » مصداق بارز تناسخ و بازگشت مجدد روح به بدن جدید از طریق تولد دوباره است که شیعیان آن را باطل میدانند.(۵)
در تناسخ، هر روح پس از مرگ، بار دیگر در دنیا متولد شده و بدن جدیدی مییابد؛ اگر روح در زمان گذشته، از نیکوکاران بوده، در بدنی تولد مییابد که زندگی جدید را با خوشی سپری کند و اگر از بدکاران بوده، در بدنی تولد مییابد که زندگی جدید را با سختی سپری کند.(۶)
اما در رجعت، ارواح به بدن جدید ملحق نمیشوند و تولد مجدد نمییابند بلکه در رجعت، ارواح با بدن خودشان، مجددا در دنیا ظاهر میشوند. البته درباره این که بدن رجعت کنندگان در دنیا از چه سنخی است، دیدگاههای متنوعی ارائه شده است اما هیچ کسی مدعی نشده که این بدن، بدن جدیدی است که روح رجعت کننده آن را از طریق تولد دوباره در دنیا دارا شده است.
نکته دوم:
درباره اینکه ارواح با چه بدنی در دنیا ظاهر میشوند، دیدگاههای متنوعی ارائه شده است:
گروهی از محققان معتقدند که ارواح با بدن مثالی سابق خود، در دنیا ظاهر میشوند. گروهی نیز معتقدند که ارواح با همان بدنهای موجود در قبرها مجددا در دنیا ظاهر میشوند. گروهی نیز بر این باورند که ارواح بدنهای مادی جدید را ایجاد میکنند و از این طریق با بدن خودشان در دنیا ظاهر میشوند بیآن که به بدن دیگری ملحق شوند یا تولدی دوباره داشته باشند. در ادامه، به اختصار هر یک از این سه دیدگاه را مورد بررسی قرار میدهیم:
دیدگاه اول:
گروهی بر این باورند که ارواح با بدن مثالی در دنیا ظاهر میشوند و اصلا بدن مادی ندارند تا گفته شود که این بدن مادی همان بدن دفن شده در قبر است یا بدن تازه تولد یافته.(۷)
توضیح مطلب این که به باور محققان، آدمی دارای سه جنبه است: روح مجرد، بدن مادی و بدن مثالی. روح آدمی با مرگ، بدن مادی را ترک میکند اما بدن مثالی خودش را حفظ کره و با آن به برزخ وارد میشود. همه ارواح در تا برپایی قیامت، در برزخ باقی میمانند، مگر گروهی از آنها که به اذن خداوند با همین بدن مثالی در دنیا مجددا ظاهر میشوند و رجعت میکنند. بدن مثالی شفافتر و لطیفتر و رقیقتر از هوا است و واسطه و رابط میان روح مجرد و بدن مادی است؛ بدن برزخی، برخی از ویژگیهای جسم مادی دنیوی مانند شکل و اندازه و رنگ و ابعاد و… را دارد و از نظر شکل و قیافه کاملا مشابه بدن دنیوی است؛ اما به جهت اینکه ماده عنصری ندارد، لطیفتر بوده و فاقد محدودیتهای زمانی و مکانی است و تغییر نمیپذیرد. بدن مثالی نه به كلی مجرد است و نه مادی محض است؛ بلكه دارای یك نوع تجرد برزخی و مثالی است؛ چیزی شبیه صور و اشباح ذهنی یا آنچه در خواب و رؤیا میبینیم.(۸)
بنابراین، به باور طرفداران دیدگاه اول، ارواح با بدن مثالی به دنیا باز میگردند و رجعت میکنند؛ همان بدنی که سابقا هم در دنیا داشتند و با مرگ، همراه روح به برزخ منتقل شده بود.(۹)
دیدگاه دوم:
گروهی از محققان نیز مستند به ظواهر متون دینی به این باور سوق یافتند که در رجعت، ارواح به همان ابدان مادی سابق بازمیگردند و مردگان مجدداً سر از قبر درآورده و دارای حیات میشوند. این گروه از محققان بر این باورند که بازگشت ارواح به بدنهای سابق ایرادی ندارد و نیازی به تأویل روایات در این زمینه نیست. به باور آنها، باید روح آدمی به همان بدنها بازگردد تا مجازات و انتقام و غیره، معنادار شود. همچنین، چون سخن از جنگ و ازدواج و قطع دست و غیره است، نمیتوان اینها را با بدن مثالی توضیح داد و باید آن را با بدن مادی توضیح داد.(۱۰)
در این دیدگاه نیز بازگشت ارواح به بدن مادی جدید نفی شده و روح به همان بدنی باز میگردد که سابقا در دنیا با آن زیسته و سپس دفن شده است. با توجه به این که بسیاری از این بدنها، متفرق وتجزیه شدهاند و میبایست دوباره جمع شوند و حیات یابند، بعید نیست که در صورتبندی جدید، دارای شرایط ایده آل برای نبرد علیه اشقیاء و ظالمان باشند و بدنشان فاقد پوسیدگی و پیری و نواقص ظاهری باشد.
دیدگاه سوم:
در رجعت، ارواح فقط با بدنهای مثالی باز نمیگردند بلکه افزون بر بدن مثالی، دارای بدنهای مادی و مُلکی نیز میباشند. اما کدام بدن مادی؟ در فهم این دیدگاه باید دقت نمود که ارواح نه به بدنهای سابق و در خاک فرورفته باز میگردند، نه به بدنهای تازه تولد یافته بلکه با بدنهایی در دنیا ظهور مییابند که ارواحشان آنها را انشاء و ایجاد کرده است. این گروه از محققان برای توضیح دیدگاه خود، به رخدادهای تاریخی استناد کرده و میگویند: «حضرت امیر(ع) دریک شب، در زمان واحد در چهل جا حاضر بود؛ در عرش با ملائکه، در خدمت رسول اکرم(ص) و در همان شب مهمان حضرت سلمان بود و هم با فاطمه زهرا۳ در منزل خود بود. البته نه این است که حضرت با احاطه روحی بود، بلکه با ابدان متعدد درجاهای متعدد حاضر بود و هر یک از ابدان حقیقه بدون اشکال بدن شریف حضرت بوده است. البته بعدازآنکه نفس قدرت کامله را دارا شد ممکن است بعون الملک الکریم هزاران بدن انشا کند و همه آنها بدن حقیقی نفس باشند و نفس با هر یک مشغول کاری باشد بدون اینکه اشتغال به کاری درجایی او را از اشتغال به کار دیگری مشغول کند.»(۱۱)
از این منظر، ارواح به دنیا با بدنهای مادی باز میگردند؛ بدنهایی که ارواح آنها را ایجاد میکند؛ نه بدنهای دفن شده در خاک و نه بدنهای تازه تولد یافته. این بدنها برخلاف بدنهای مادی که سابقا داشتیم، به شکل تدریجی رشد نمیکنند بلکه یکباره به انشای روح، ایجاد میشوند و روح با آنها در دنیا ظاهر میشود.(۱۲)
نتیجه:
بنابراین، اصل رجعت، از باورهای اختصاصی شیعیان است و در قرآن و روایات، دلایل زیادی برای اثبات آن وجود دارد. بااینحال، به سبب تفاوت در مبانی فلسفی و تفاوت در نحوه برداشت از آیات و روایات، درباره جزئیات رجعت و کیفیت بازگشت ارواح به دنیا، دیدگاههای متنوعی شکل گرفته است.(۱۳) درهرصورت، هیچیک از متفکران شیعه، به این باور سوق نیافتند که رجعت کنندگان دوباره متولد میشوند و آرامآرام رشد میکنند. این تلقی، همان تناسخ است که شیعیان آن را باطل میدانند.
پینوشتها:
1.چنانکه شیخ مفید آیه ۸۳ سوره مبارکه نمل را گواه مناسبی به سود رجعت دانستهاند چراکه در این آیه از حشر گروهی از هر امتی، سخن میگوید، نه حشر همگانی که مختص به قیامت است: «روزی را که ما از هر امّتی، گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب میکردند محشور میکنیم». (مفید، محمد بن نعمان، المسائل السرویه، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ ق، ص۳۲-۳۳)
2.در روایات نیز بارها به رجعت اشارهشده است تا جایی که از امام صادق(ع) نقلشده «کسی که به رجعت ایمان نداشته باشد، از ما نیست». (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق، ج۵۳، ص۹۲)
3.مجلسی، همان، ص۳۹.
4.مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ ق، ص۷۷-۷۸.
5.امام رضا(ع) در پاسخ به سؤال مامون درباره تناسخ فرمودند: «هر کس که قائل به تناسخ باشد، به خداوند کافر شده و بهشت و جهنم را انکار کرده است.»(مجلسی، ج۴، ص۳۲۰)
6.بهاگاواد، گیتا، گیتا، ترجمه محمد علی موحد، تهران، خوارزمی، ۱۳۸۵ ش، ص۴۰، ۷۲، ۱۸۴.
7.شاهآبادی، محمدعلی، رشحات البحار، تهران، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶ ش، ص۳۰۱-۳۰۸.
8.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۳۲۳؛ حسینی طهرانی، سید محمدحسین، معاد شناسی، مشهد، نور ملکوت قرآن، چاپ اول،۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۶۱؛ ملایری، موسی، نظریههای بدن برزخی: بررسی و نقد، دوفصلنامه پژوهش دینی، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش، شماره ۲۱.
9.شاهآبادی، محمدعلی، رشحات البحار، تهران، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶ ش، ص۳۰۸.
10.حر عاملی، محمد بن حسن، الإیقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، تهران، انتشارات نوید، ۱۳۶۲ ش، ص۴۲۷-۴۲۸.
11.امام خمینی، سید روحالله، تقریرات فلسفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۱ ش، ص۱۹۷-۱۹۸.
12.امام خمینی، سید روحالله، تقریرات فلسفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۱ ش، ص۲۰۰-۲۰۱.
13.برای مطالعه بیشتر، رک:
پای برجای، رمضان و عبدالحسین خسرو پناه، تمایز رجعت و تناسخ از دیدگاه شیعه، مجله اندیشه نوین دینی، تابستان ۱۳۹۴ ش، شماره ۴۱.
سروریان، حمیدرضا، معنا و عقلانیت رجعت در دیدگاه علامه طباطبائی و امام خمینی، مجله اندیشه نوین دینی، بهار ۱۳۹۵ ش، شماره ۴۴.
