پرسش:
شیوه امام علی(ع) در تقسیم غنائم، بیتالمال و حقوق کاری افراد چگونه بود؟ آیا بین افراد بر اساس تخصص و درجه مسئولیت تفاوت قائل بودند؟
پاسخ:
امام علی(ع) بعد از حدود ۲۵ سال از رحلت رسول خدا(ص) هنگامی حکومت را به دست گرفت؛ که جامعه اسلامی در مباحث اقتصادی دچار مشکلات عدیده¬ای شده بود. همین مشکلات باعث شد که حضرت در اولین سخنانی که بعد از بیعت مردم با ایشان بهعنوان خلیفه ایراد کردند بهصراحت به مباحث اقتصادی و عزم جدی شان در بازگرداندن اموال بیتالمال که بهناحق در دوره عثمان تصرفشده بود و به تغییر سیاستهای غلط گذشتگان در چگونگی تصرف در بیتالمال اشاره کردند. در ادامه مهمترین سیاستهای امام علی(ع) در تقسیم بیتالمال بیان خواهد شد.
امام علی(ع) در توزیع بیتالمال تأکید بر سیره نبی اعظم(ص) داشت همین امر سبب شد تا برخی افراد که در دوره سه خلیفه نخست – بخصوص دوران عمر بن خطاب و عثمان بن عفان- با توجه به رویکرد اقتصادی تبعیضآمیز آنان به منافع زیادی دستیافته بودند دست به اعتراض و آشوب زدند. قبل از بیان سیره حضرت در توزیع بیتالمال باید به این مطلب توجه کرد که مباحث مربوط به بیتالمال غیر از حقوقی است که حکومت به کارگزاران اسلامی پرداخت میکرد چراکه کارگزاران حکومتی بهحسب نوع کارشان؛ از دولت اسلامی دستمزد دریافت میکردند. بهعنوانمثال قاضی و کسانی که وظیفه حفظ امنیت شهر را داشتند از جانب دولت اسلامی دستمزد میگرفتند.(۱) در ادامه سیاست امیرمؤمنان علی(ع) در توزیع بیتالمال بیان خواهد شد.
مساوات و عدم تبعیض در تقسیم بیتالمال:
تقسیم بیتالمال بهصورت طبقاتی یکی از سیاستهای اقتصادی اشتباهی بود که از دوران خلیفه دوم شروع شد و ضربات جبرانناپذیری را به جامعه اسلامی وارد کرد. به وجود آمدن شکاف طبقاتی در جامعه اسلامی بهگونهای که برخی به درآمدهای گزاف دست یافتند و برخی در فقر مطلق گرفتار شدند؛ گرایش مجاهدان به امور دنیایی و زد و بندهای آن و دوری از گرایشات معنوی و از دیگر سو گرفتار شدن جامعه اسلامی به تفکرات عصر جاهلی همچون برتری عرب بر غیر عرب و تقدم قریشی بر غیر قریشی بخشی از آفاتی بود که بهواسطه این سیاست اشتباه جامعه اسلامی به آن گرفتار شدند.
امیرالمؤمنین علی(ع) هیچگاه این سیاست را تائید نکرد و حتی بنابر برخی نقلها خلیفه دوم را از این کار منع کرد.(۲)
اما خلیفه دوم به توصیه امام توجهی نکرد. لذا آن حضرت یکی از کارهایی که در طول حکومت خویش سعی در اصلاح آن داشت؛ همین امر بود. حضرت با اجرای سیاست برابری افراد بدون در نظر گرفتن سوابق جهادی، وابستگی قبیلگی، حسب و نسب، رنگ و نژاد و عرب و عجم بودن افراد و بر اساس سنت پیامبر شیوه امام علی(ع) در تقسیم غنائم، بیتالمال و حقوق کاری افراد چگونه بود؟ آیا بین افراد بر اساس تخصص و درجه مسئولیت تفاوت قائل بودند؟
اموال بیتالمال را در موارد مختلف تقسیم کرد. بهعنوان نمونه حضرت دریکی از نخستین خطبههایش به این سیاست اشاره میکند و در ادامه بیان میکنند: و چون فردا شود، ان شاء الله، نزد ما آیید. مالی پیش ماست که میانتان قسمت خواهیم ساخت، همگان حاضر گردند. عرب یا عجم، خواه حقوقبگیر بیتالمال باشد یا نباشد، باید حاضر شود و کناره نگیرد.(۳)
در سخنی دیگر بیان کردند:«اموال را آنگونه که رسول خدا(ص) برابر می¬بخشید، خواهم بخشید و آن را مایه فزونی دولت و شکوت توانگران نخواهم ساخت.»(۴) حضرت به کارگزارانش نیز تأکید میکرد که در تقسیم بیتالمال به همین شیوه عمل کنند و از نارضایتی برخی افراد هیچ¬گونه هراس و نگرانی نداشته باشند.(۵)
حضرت در برابر پیشنهاد برخی افراد که به آن حضرت توصیه میکردند برای حفظ اشراف عرب و بهمنظور جلوگیری از پیوستن آنها به معاویه، این افراد را بر موالی و غیر عرب ترجیح دهد؛ واکنش تند و سختی نشان دادند و بیان کردند:«مرا فرمان میدهید تا پیروزی را با ستم بر آنکه والی اویم، بجویم؟ به خدا این امر را تا جهان سر آید و ستارهای در آسمان در پی ستارهای برآید؛ نمیپذیرم. اگر مال از آنمن بود، همگان را برابر میداشتم؛ تا چه رسد که مال، مال خداست.(۶)
شتاب در توزیع بیتالمال:
برخلاف سیره خلیفه دوم که اموال را تا پایان سال نگه میداشت و بهیکباره این اموال را تقسیم میکرد؛ حضرت در تقسیم بیتالمال این امر را جایز نمیدانست و در سریعترین وقت ممکن اموال را در بین مردم تقسیم میکرد. حضرت در تبیین عملکرد خود بیان کردند: «که دوستم رسول خدا(ص) چیزی برای فردا نگاه نمیداشت. ابوبکر نیز چنین میکرد؛ اما نظر عمر بر این استوار گشت که دفاتری بگشاید و پرداخت اموال را تا پایان سال به تأخیر افکند. ولی من چنان کنم که دوستم رسول خدا(ص) مینمود.»(۷) در نقل دیگری از درباره سیره آن حضرت بیانشده است:«امام بیتالمال را آبوجارو میزد، سپس در آن به نماز میایستاد و میفرمود: در قیامت برایم گواهی ده که هیچگاه مالی را که از آن مسلمانان است در تو زندانی نساختم.»(۸)
عدم بذل و بخشش از بیتالمال:
همانطور که قبلاً بیان کردیم حضرت بارها بر این مطلب تصریح کردند که از اموال بیتالمال چیزی به خود اختصاص نخواهند داد؛ و در تمام دوران حکومت خویش هزینه زندگی و مایحتاج خویش را از اموال شخصی خودشان تأمین کردند.(۹) علاوه بر این حضرت در طول حکومت خویش از هرگونه بذل و بخششی به افراد حتی نزدیکان خویش دوری میکردند.(۱۰)
نتیجه:
امام علی(ع) در توزیع بیتالمال بر سیره پیامبر اکرم(ص) تأکید داشت. در همین راستا حضرت سیاست توزیع عادلانه بیتالمال بدون هرگونه تبعیض را در پیش گرفت علاوه بر این حضرت بر شتاب بر توزیع بیتالمال تأکید داشت و از هرگونه بذل و بخشش از بیتالمال جلوگیری میکردند.
کلمات کلیدی:
امام علی(ع)؛ بیتالمال؛ سیره اقتصادی.
پیشنهاد برای مطالعه بیشتر:
کتاب سیاست¬های مالی امام علی(ع) نوشته محمدحسین علیاکبری انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
پینوشتها:
۱. در این زمینه میتوانید مقاله ذیل را مطالعه کنید: حسن رضایی و دیگران، تأمین مالی کارگزاران در نظام اداری علوی با تأکید برنامه ۵۳ نهجالبلاغه، حدیث و اندیشه، دوره ۱۲، ۱۳۹۶ ش،ش ۳۳.
۲. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، بیروت،دار صادر، بیتا، ح ۲، ص۲۰۸.
۳. ابن ابی الحدید، ابوحامد عزالدین بن هبة الله (متوفای ۶۵۵ ه)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد عبدالکریم النمری،دار الكتب العلمیة، بیروت، لبنان، ط الأولی، ۱۴۱۸ ه، ج۷، ص۳۷.
۴. شیخ كلینی، الكافی، تهران، اسلامیة، ۱۳۶۲ ش، ۸ جلدی، چ دوم، ج۸، ص۶۰-۶۱.
۵. نهجالبلاغه، نامه ۷۰؛ ابن ابی الحدید، پیشین، ج۲، ص۱۹۷.
۶. نهجالبلاغه، خطبه ۱۲۶.
۷. ثقفی كوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق جلالالدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ ش، ج۱، ص۴۷-۴۸.
۸. همان، ج۱، ص۴۹-۵۰؛ ابن ابی الحدید، پیشین، ج۲، ص۱۹۹.
۹. شیخ کلینی، پیشین، ج۱، ص۴۱۰، ح ۱.
۱۰. نمونه مشهور آن درخواست عقیل برادر حضرت از امیر المؤمنین در جهت مساعدت و کمک بیشتر به وی از بیتالمال میباشد که حضرت این درخواست را به شدیدترین وجهی رد کردند. نهجالبلاغه، خطبه ۲۲۴.
