معنای دعای متداول در قنوت چیست؟

پرسش:

در آیات و دعای “رَبَّنَا آتِنَا فِی ‏الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی ‏الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ”، مراد از خیر آخرت چیست؟ آیا ممکن است خداوند خیر آخرت را به کسی بدهد، ولی باز هم شخص اهل عذاب آتش جهنم شود، هر چند موقت یا عذاب ابدی؟

پاسخ:

در دعای مذکور که از آیات نیز می‌باشد، درخواست «حسنه» شده است، و سخنی از «خیر» به میان نیامده است و معانی این دو واژه متفاوتند.

برای درک بهتر و بیشتر آیات، باید ابتدا به واژگان و معانی و مفاهیم درست آنها دقت نماییم که در غیر اینصورت، نه تنها پیام را درست دریافت نخواهیم نمود، بلکه گاه ذهن دچار خلط مبحث می‌شود!

بارها بیان شد که هر زبانی نسبت به زبان‌های دیگر، کمبود واژگان معادل دارد، لذا ممکن است که چندین کلمۀ متفاوت را به یک معنا ترجمه کنند، چنان که “محبت، عشق، مودّت و علاقه” را به “دوست داشتن” ترجمه می‌نماییم، در حالی که هر کدام معنای خود را دارند.

“حسنه و خیر” نیز از همین واژگان هستند که از هر دو یک معنا استنباط می‌شود؛ اما در عین نزدیکی معنای آنها به هم، معانی متفاوتی دارند.

شاید ما در فارسی کلمات معادل زیادی نداشته باشیم، اما می‌دانیم که نقطه مقابل “حَسَنه” به معنای خوبی، “سَیّئه” به معنای بدی می‌باشد. اگر چه هر سیئه‌ای، گناه نیز می‌باشد، اما برای گناه، واژگان دیگری چون: معصیة و خطیئة نیز وجود دارند.

اما، نقطه مقابل “خیر” به معنای فایده و منفعت، کلمه “شرّ” به معنای “ضرر رسان و زیانبار” می‌باشد؛ پس هر دو واژه به یک معنا نمی‌باشند و نباید”حَسَنه” را “خیر” معنا نمود.

در آیات قرآن مجید، هم واژۀ «حَسَنه» به کار گرفته شده و هم واژۀ «خیر» که گویای معانی متفاوت آنها می‌باشد، به عنوان مثال:

حسنه – «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا» (الأحزاب، 21)

– قطعاً براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نيكوست براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‌‏كند.

خیر – «وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا» (الأحزاب، 21)

– اما كسانی كه در راه هدايت گام نهادند، خداوند بر هدايتشان می‌افزايد، آثار و اعمال صالحی كه (از انسان) باقی می‌ماند در پيشگاه پروردگار تو ثوابش بيشتر و عاقبتش ارزشمندتر است.

خیر و شرّ – «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ» (آل عمران، 180)

– آنها كه بخل می‏ورزند، و آنچه را خدا از فضل خويش به آنان داده، انفاق نمی‏كنند، گمان نكنند اين كار به سود آنها است؛ بلكه برای آنها شرّ است؛ بزودی در روز قيامت آنچه را درباره آنان بخل ورزيدند همانند طوقی به گردن آنها می‏افكنند. و ميراث آسمانها و زمين، از آن خداست؛ و خداوند، از آنچه انجام می‏دهيد، آگاه است.

●- تمامی نعمات دنیوی که خداوند متعال عنایت می‌فرماید، “حَسَنه – خوب و نیکو” می‌باشند، علم خوب است، قدرت و ثروت هم خوب است، شهرت و شهوت هم خوب است و هر کدام به جای خود لازم و نیاز ضروری انسان برای حیات و تداوم بقا می‌باشند؛ اما معلوم نیست که این نعمات، به “خیر” همگان نیز تمام شود و چه بسا برای دنیا و آخرت برخی، “شرّ” بشوند. و این “خیر یا شرّ” شدن، بستگی به چگونگی مواضع و تعامل انسان با این نعمات دارد.

یکی از علم، ثروت و قدرتش، برای بندگی خدا و خدمت به خلق خدا در راه خدا بهره می‌جوید، و دیگری از روی جهل و تکبر، از این نعمات، برای چاق‌تر کردن منیّت خودش و به استثمار کشیدن دیگران و ظلم و جنایت در حق مردمان سوء استفاده می‌کند!

رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً

ما انسان‌ها، ابتدا در این دنیا زندگی می‌کنیم، دنیایی که از سویی دانشگاه و اردوگاه آدم‌سازی است و از سویی دیگر، پلی برای گذر به حیات ابدی در آخرت می‌باشد. فرمود: «دنیا مزرعۀ آخرت است»؛ یعنی هر اینجا بکاری، آنجا دور می‌کنی. به قول حافظ: «هر کسی آن دِرَوَد عاقبت کار که کِشت». آخرت آباد، مرهون دنیای آباد می‌باشد؛ لذا ابتدا حسنه در دنیا و سپس حسنه در آخرت درخواست شده است.

●- ما برای رشد و کمال، به تمامی نعمات و مواهب مادی و معنوی، ظاهری و باطنی، درونی و بیرونیِ خداوند متعال نیازمندیم. هم عقل آزاد و قلب سلیم می‌خواهیم – هم علم و معلم می‌خواهیم – هم به عبادت معبود نیازمندیم – هم به خوردن، پوشیدن، ازدواج، عمل و ابزار نیاز داریم.

در این میان، برخی به همین زندگی حیوانی در دنیا بسنده می‌کنند، و از خداوند فقط همین نعمات مادی و دنیوی را می‌خواهند و فقط می‌گویند: «خدایا در همین دنیا به ما بده – آخرت را نخواستیم»! البته ممکن است گفته شود: «بسیاری خدانشناس و کافرند و اصلاً از خدا چیزی نمی‌خواهند!»، اما چون دهنده فقط اوست و همگان قبول کنند یا نکنند، مرزوق او هستند، هر چه بخواهند، در واقع از او می‌خواهند؛ و منکر قیامت نیز کسی است که آخرت آباد و سعادت ابدی را نمی‌خواهد:

«فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ» (البقره، 200)

– پس چون اعمال و آداب حجّتان را به جا آوريد خدا را ياد كنيد آن گونه كه پدرانتان را ياد مى‌كنيد يا بهتر و رساتر از آن؛ پس برخى از مردم گويند: پروردگارا، به ما در دنيا نیکی عطا کن(نعمت ده)؛ و آنان را در آخرت نصيبى نيست.

اما کسانی که عاقل و بالتبع مؤمن هستند، توحید و معاد را قبول دارند، حیات اخروی و بهشت و جهنم را باور دارند، صرفاً نمی‌گویند که به ما در این دنیا علم، ثروت، قدرت، شهرت … بده، بلکه می‌گویند: هر چه در این دنیا می‌دهی، “حَسَنه” باشد؛ یعنی حُسن و نیکویی باشد و چنین نباشد که ظاهرش شیرین، اما باطنش تلخ، زهر، زقّوم و آتش باشد و در آخرت نیز هر چه می‌دهی، نیکویی باشد.

●- مواهب الهی و از جمله نعمات دنیوی، وقتی برای کسی “حَسَنه” می‌شوند، که هدف غایی قرار نگیرند، بلکه به عنوان وسایل رشد مورد استفادۀ بهینه قرار گیرند و به گونه‌ای به حیات اخروی منتقل شوند که آنجا نیز برایشان “حَسَنه” شود و به خیرشان تمام شود؛ یعنی سبب قُرب و پاداش بیشتر گردد، نه این که وبال گردن شوند و وقتی با حقایق و نتایج مواجه شدند، بگویند: «ای کاش هرگز از این مواهب برخودار نشده بودیم». از این‌رو مؤمنان چنین دعا می‌کنند:

«وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» (البقره، 201)

– و بعضى از آنها مى‌گويند: «پروردگارا! به ما در دنيا نيكى عطا كن! و در آخرت نيز ‌نيكى‌)مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!»

و می‌فرماید:

«أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ» (البقره، 202)

– آنهایند که از آنچه به دست آورده‌اند، نصیب و بهرۀ (نیکو و فراوانی) دارند، و خدا حسابرسی سریع است..

حسنه آخرت

حسنۀ آخرت، یعنی انسان مشمول رحمت، مغفرت، عفو، جود، کرم و لطف الهی قرار گیرد؛ از آتش دور و وارد بهشت گردد. پس اگر خداوند رحمان و رحیم، به کسی در آخرت “حسنه” بدهد، او را به بهشت وارد می‌نماید که سراسر خیر اوست. حال ممکن است عده‌ای مدتی در نتیجه “سیئات” خود معذب شوند تا پاک شده و بالاخره مشمول “حسنۀ آخرت” گردند.

خیر آخرت

خیر آخرت، یعنی فایده‌های فراوان، از نتایج مواضع و اعمال حسنه و جوایز اضافه‌اش از فضل پروردگار، که دیگر هیچ محدودیت و پایانی ندارند و شرّی بر آنها مترتب نمی‌گردد.