چرا در قرآن کریم گفته شده که خدا برخی را گمراه می‌کند؟

پرسش:

چرا در قرآن کریم گفته شده که خدا برخی را گمراه می‌کند؟ مگر خدا هادی بالذات نیست؟ به هر شکلی، باید اضلال (گمراهی) به خود اشخاص نسبت داده شود، نه به خدا!

پاسخ:

یک – خداوند سبحان، علیم بالذات است، اما به هر کسی به مقدار علم می‌دهد – رحمان بالذات است، اما همگان را در یک سطح از رحمت خود بهره‌مند نمی‌سازد؛ چنان که «شدید العقاب» است، اما مغفرت هم دارد و همگان را با اولین گناه، کیفر نمی‌دهد …؛ بلکه هر امری را علیمانه، حکیمانه و به مقدار به انجام می‌رساند.

دو – آدمی، فقط با اختیار و ارادۀ خود، هدف و راهی را انتخاب می‌کند، اما مالک و ربّ نیست که بتواند خودش یا دیگران را هدایت یا گمراه نماید.

بله، در قرآن کریم، آیات متعددی وجود دارد که تصریح و تأکید می‌نماید که هدایت و گمراهی، هر دو از جانب خداوند متعال می‌باشد، مانند:

«وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» (ابراهیم علیه السلام، 4)

– ما هيچ پيامبری را نفرستاديم مگر به زبان قومش تا (حقايق را) برای آنها آشكار سازد، سپس خدا هر كس را بخواهد (و مستحق بداند) گمراه و هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) هدايت می‏كند، و او توانا و حكيم است.

• -برخی گمان دارند که پس این یک جبر است و انسان هیچ اختیار و اراده‌ای در انتخاب هدایت و گمراهی ندارد؛ و حال آن که در ابتدای آیه بیان شد که او رسولان را می‌فرستد تا روشنگری کنند و راه هدایت و گمراهی را نشان دهند.

*- اگر معلمی بگوید: من تدریس می‌کنم، من به شما علم می‌آموزم، من از شما امتحان می‌گیرم و دست آخر این منم که نمرۀ قبولی یا ردّی می‌دهم؛ معنایش این نیست که اختیار تحصیل از دانش‌آموزان سلب شده و معلم بی‌قاعده و بی‌حساب، آنها را قبول یا رد می‌نماید!

• -برخی نیز گمان دارند که گمراه کردن توسط خداوند سبحان، [الیعاذ بالله] از نوع گمراه نمودن توسط ابلیس لعین و سایر شیاطین جنّ و انس می‌باشد! لذا برایشان پرسش و شبهه ایجاد می‌شود که چرا خداوند هادی، گمراه نیز می‌نماید؟! در حالی که منع از رحمت و نعمت، عین عذاب است و هدایت ننمودن، عین گمراه نمودن می‌باشد!

هدایت – خداوند سبحان، یک هدایت تکوینی دارد که مربوط به خلقت عالَم هستی، انسان و اعطای نعماتی است که سبب زندگی، رشد و کمال او می‌شود؛ چنان که به آدمی هم روح داد و هم بدن – هم عقل، قلب و فطرت داد و هم نفس حیوانی – هم علم [در کتاب خلقت و کتاب وحی] داد و هم اختیار و اراده در انتخاب و … – و یک هدایت تشریعی نیز دارد که با ارسال انبیا و رسولان و نزول وحی و تعلیم و تربیت آنان، راه و قوانین را نشان می‌دهد – و یک هدایت پاداشی نیز دارد؛ یعنی هر گاه کسی با اراده و انتخاب خود، در مسیر حق قرار گرفت، دست او را می‌گیرد، نصرتش می‌نماید، سر راهش نور قرار می‌دهد، و بابت هر عمل صالحی، نعمات دیگری عطا می‌نماید، بلا را دور می‌کند، دعایش را مستجاب می‌کند و …،  تا بتواند بیشتر رشد کند.

گمراهی – گمراهی، مانند سایر شرور، از عدمی‌ها شمرده می‌شود. چنان که چیزی به عنوان جهل (نادانی و بی‌خردی)، وجود خارجی ندارد، بلکه به نبود علم و عقل، جهل گفته می‌شود – یا چیزی به عنوان ضعف یا زشتی وجود (هستی) ندارد، بلکه به نبود قوت و زیبایی، ضعف یا زشتی گفته می‌شود و … – لذا به این که «هدایت ننماید»، «گمراه نمودن» گفته می‌شود.

گمراه نمودن در تکوین و تشریع، به خداوند سبحان راه ندارد؛ اما «گمراه نمودن کیفری» وجود دارد. همین که او به واسطۀ انتخاب گمراهی توسط بنده‌اش، دستش را نگیرد و نور هدایت برایش قرار ندهد و او را بهره‌مند از فیوضات ننماید، مغفرت ننماید و او را به نیایج مطلوب انتخاب‌ها و عملکردهایش برساند، یعنی او را گمراه ساخته است؛ به تعبیری رهایش می‌نماید تا در مسیر گمراهی و هلاکت، هر چقدر که می‌خواهد سقوط کند.

اصول، قوانین و ربوبیّت

خلقت، اصولی دارد و قوانین علیمانه و حکیمانه‌ای بر آن حاکم می‌باشد؛ مانند: اندازه‌ها (مقدرات) – علّیت (علت و معلول) – سببیت، آثار و … .

ربوبیّت نیز یعنی: مانند کفار و یهود، گمان نشود که خداوند سبحان، عالَمی را طبق قوانین خاصی خلق نموده و سپس رهایش کرده است و اکنون از دست خودش هم کاری برنمی آید؛ خیر، بلکه هر آن ربوبیّت می‌نماید، چنان که هر آن خلق می‌نماید.

اصول و قوانین حاکم بر هستی را او را خلق و وضع نموده است و خودش هم ربوبیّت می‌کند. اگر کسی مسیر هدایت را برگزید، او هدایتش می‌کند و اگر کسی مسیر گمراهی را برگزید، او هدایتش نمی‌کند؛ یعنی در گمراهی رهایش می‌کند؛ لذا چنین انسانی، طبق اصول و قوانین حاکم و تحت ربوبیتش، گمراه‌تر می‌شود.

• -اگر گفته شود: «هدایت نمودن کار خداست و گمراه نمودن کار او نیست!» باید دو یا چند خالق، مالک و ربّ فرض شود؛ مانند: خدای اهورا مزدا و خدای اهریمن – خدای روشنایی و خدای تاریکی – خدای نعمت و برکت و خدای تنگنایی و فقر و …؛ در حالی که یک خدا و یک رب و یک إله بیشتر وجود ندارد.
• -بنابراین، هر کسی هر انتخابی بکند و هر عملی را به انجام رساند، از چار چوب خلقت، مقدرات (اندازه‌ها)، مالکیت و ربوبیّت او خارج نمی‌شود؛ پس اوست که هدایت و گمراه می‌سازد.

خداوند هادی، راه‌کار و قوانینی برای هدایت قرار داده، کشتی نجات و نور هدایت قرار داده و به سوی آن دعوت نموده، تا همگان راه یابند، هدایت شوند و نجات یابند – برای کفار، مشرکان، غافلان و ظالمان نیز تاریکی، گمراه و هلاکت قرار داده است و انذار داده که تاریکی و هلاکت را برنگزینید؛ و تأکید نموده که من این گمراهان را هدایت نمی‌کنم. به این می‌گویند: «گمراه ساختن خدا».

چند آیه:

«يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» (المائدة، 16)

– خداوند به بركت آن (رسول و کتاب آسمانی)، كسانی را كه از خشنودي او پيروی كنند به راههای سلامت هدايت می‏كند، و از تاريكي‌ها – به فرمان خود – به سوی روشنائی می‏برد، و آنها را به راه راست رهبری می‏نمايد.

«كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ» (آل عمران، 86)

– چگونه خداوند جمعيتی را هدايت می‏كند كه بعد از ايمان و گواهی به حقانيت رسول و آمدنِ نشانه‏‌های روشن برای آنها، كافر شدند؟! و خدا، جمعيت ستمكاران را هدايت نخواهد كرد!

«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ» (الزّمر، 23)

– خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابی كه آياتش (از نظر لطف و زيبائی و عمق محتوا) همانند يكديگر است، آياتی مكرر دارد (تكراری شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانی كه در برابر پروردگارشان خاشعند می‏افتد، سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خدا می‏شود؛ اين هدايت الهي است كه هر كس را بخواهد با آن راهنمائی می‏كند، و هر كس را خداوند گمراه سازد راهنمائی برای او نخواهد بود!

«ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» (النّحل، 107)

– زيرا آنان زندگى دنيا را بر آخرت برترى دادند و [هم] اينكه خدا گروه كافران را هدايت نمى‌‏كند.