پرسش:
«إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَى ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتی عَلَیْکَ وَ عَلى والِدَتِکَ إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ … وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنی فَتَنْفُخُ فیها فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنی»، ماوردی در تفسیر النکت و العیون مطالبی آورده؛ مانند اینکه متولی نفخ روح چه کسی بوده، که در آن دو وجه است: یکی اینکه مسیح در جسمی که از خاک و به صورت پرنده در آورده شده، روح دمیده باشد، دوم اینکه جبرئیل در آن دمیده باشد. درباره «فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِی» یعنی خدا بعد از نفخ روح، خاک را تبدیل به گوشت و استخوان کرده و به آن جان داده و به اذن و امر خدا تبدیل به پرنده کرده، نه اینکه مسیح این کار را کرده باشد. سؤال من این است که چه طور عیسی به خاک روح دمیده است؟ آیا چنین کاری جایز است؟ آیا همانطور که ماوردی میگوید؛ اگر روح را در خاک دمیده باشد، معنایش این خواهد بود که خدا به مسیح روحی عطا میکرد که بعداً آنرا به گِل میدمید؟ آیا بعد از اینکه مسیح روح را میدمید، آن روح به واسطهی فعل و کار و قدرت مسیح وارد آن خاک میشد، و نه به فعل و قدرت خدا؟ و خدا بعد از اینکه عیسی به آنروح میدمید، گل را تبدیل به گوشت و استخوان میکرد و به آن جان و حیات میداد؟ آیا مسیح در آفرینش پرندگان با خدا شریک بود؟! چرا خدا به عیسی روحی عطا کرد که آنرا در گل بدمد؟ چرا خدا این کار را نکرد که فقط مسیح در آن بدمد به صورت ظاهری و یا به عنوان معجزه در مقابل مردم، و بعد خود خدا در آن گل روح بدمد؟ اما درباره بخش دوم از تفسیر، ماوردی میگوید که یا جبرئیل نفخ روح کرد… . سؤال من این است که آیا اگر بگوییم که جبرئیل نفخ روح کرد، آیا او فقط عمل دمیدن را انجام داد و فاعل حقیقی نفخ روح، خدا بود؟ یا اینکه جبرئیل فاعل حقیقی نفخ روح بود؟ یا اینکه جبرئیل به نیابت از خدا در جسد دمید و خدا آن گل را تبدیل به گوشت و استخوان کرد؟ من در این تفسیر «ماوردی» به مشکل برخوردم؟ یا اینکه ماوردی در تفسیر این آیات اشتباه کرده و باید آنرا کنار بگذارم؟
پاسخ:
بر اساس آیات قرآن کریم، و روایات پیامبر اکرم(ص) و اهلبیت(ع) و دلایل عقل، مؤثر و فاعل تمام افعال و حرکات در جهان هستی، فقط خداوند متعال است: «لا حول و لا قوه الا بالله»؛(هیچ توان و نیرویی نیست مگر به واسطۀ خداوند).
البته این به معنای نفی واسطهها نیست؛ بلکه به معنای نفی استقلال از غیر خداوند است؛ یعنی غیر خدا هرچه دارد از سوی خداوند به او اعطا شده است.
در مورد آیهی مورد سؤال(فتنفخ فیها)، ابتدا باید گفت؛ اگرچه نفخ در برخی آیات به معنای نفخ روح است: «…وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی…»،[1] اما نفخ در فراز «فتنفخ فیها» در آیهی مورد نظر، صراحت در دمیدن روح ندارد، بلکه ظاهر آیه دمیدن هوا است؛ مشابه با دمیدن در شیپور که در قرآن از آن با عنوان نفخ صور یاد شده است.
خلاصه اینکه روایت معتبری وجود ندارد که نفخ عیسی در خاک را به نفخ روح تفسیر کرده باشد، و همچنین مفسران معروفی که معتقد به این قضیه باشند یافت نشد.
هر چند تفسیر این فراز به (نفخ روح) نیز از نظر عقلی مشکلی ندارد؛ زیرا منعی وجود ندارد که خداوند متعال به حضرت عیسی(ع) چنین قدرتی اعطاء کند. البته تأکید میکنیم حتی در صورتی که حضرت عیسی دارای چنین قدرتی باشد، در حقیقت مؤثر و فاعل حقیقی خداوند متعال است، و حضرت عیسی واسطهای بیش نیست؛ چنانچه خداوند در مورد پیامبر اسلام(ص) میفرماید: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى…»؛[2]
این شما نبودید که آنها را کشتید؛ بلکه خداوند آنها را کشت! و این تو نبودى (اى پیامبر که خاک و سنگ به صورت آنها) انداختى، بلکه خدا انداخت!
البته درک این مطلب که چگونه میتوان با اعتقاد به انحصار فاعلیت و تأثیرگذاری خداوند، در عین حال فاعلیت و تأثیر وسائط را نیز پذیرفت، نیاز به تأمل و مطالعهی کتابهای فلسفی بویژه حکمت صدرایی و عرفانی دارد.[3]
خلاصه اینکه خداوند در این آیه چهار مرتبه تأکید میکند که خلق، حیات و شفای کور مادر زاد و… به اذن او بود، نه غیر او، و خدا آنها را به دست حضرت عیسی(ع) انجام داد تا دلیلی باشد بر صدق نبوتش.[4] و نیز اجابت دعا و خواستهی عیسی(ع).[5]
پینوشت:
[1]. حجرات، 29؛ صاد، 72.
[2]. انفال، 17.
[3]. ر. ک: «دلایل شرعی وحدت وجود و چالشهای آن»، 67201؛ «عین الربط بودن مخلوقات بر اساس آیه 7 سوره مجادله»، 104337.
[4]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 3، ص 144، تهران، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1424ق.
[5]. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، یاحقی، محمد جعفر، ناصح، محمد مهدی، ج7، ص 203، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
