پرسش:
با وجود جو خفقان دوران امام صادق و جلوگیری از مطرح شدن امامان و ارتباط زیاد آنها با مردم چگونه است که نوشتهاند امام صادق تا ۴۰۰۰ شاگرد و کلاس درس داشته است؟
پاسخ:
در این سؤال، این پیشفرض وجود دارد که: «در دوران امام صادق علیهالسلام جوّ خفقان بوده و امام نمیتوانسته با مردم، ارتباط چندانی داشته باشد». این پیشفرض در تعارض با این گزاره است که «امام صادق علیهالسلام شاگرد داشته و کلاس درس بر پا میکرده است»؛ اما با بررسی منابع و گزارشهای تاریخی به این نتیجه میرسیم که پیشفرض مذکور، درست نیست و ازاینرو، تعارضی در کار نیست. بهعلاوه، فعالیت علمی و گسترش علوم توسط امام صادق علیهالسلام با روشهای متناسب با روزگار خودشان بوده و بهصورت «برپایی کلاس درس به معنای امروزی» نبوده است. در ادامه به توضیح این دو مطلب خواهیم پرداخت.
چگونگی کرسی درس امام:
وقتی در بیان سیره امام صادق علیهالسلام، از «کرسی درس» یا «تربیت شاگرد» سخن گفته میشود، به معنای تشکیل کلاس درسی همانند کلاسهای امروزی نیست که ساختمان مشخصی برای آموزش وجود داشته باشد و افراد بانظم و سیاق خاصی در کلاس حاضر شوند! حوزه درسی امام صادق علیهالسلام به معنای تلاش ایشان برای ترویج علوم دینی بود و برای این کار، از روشهای رایج در آن عصر بهره میبردند که عمدتاً در قالب نقل و نشر حدیث، گفتوگو با دیگر دانشمندان و پاسخ به سؤالات (شبیه سیره انبیاء و معلّمان و مبلّغان دینی و اخلاقی) بوده است. امام از فضای مسجد و منزل و حتی کوچه و خیابان نیز برای بیان مطالب به علاقهمندان بهره میبرد و حتی برخی از روایاتی که از ایشان نقل شده، در حال سفر بوده است.(۱)(۲) برخی از جلسات نیز به صورت متمرکز و شبیه کلاسهای امروزی، به اینگونه برگزار میشد که شاگردان به دور استاد حلقه زده و به سخنان وی گوش میسپردند. مراجعان و شاگردان ایشان در طول سالهای امامت ایشان(۳۴ سال) بهصورت منظّم یا غیر منظّم و در هر مکانی، خدمت ایشان میرسیدند و با طرح سؤال، مطالب علمی را از ایشان فرامیگرفتند. ازاینرو است که میبینیم حتی امام هادی و امام عسکری علیهالسلام که در محیطی امنیتی و کاملاً تحت نظر زندگی میکردند نیز تا حدّی توانستهاند به انتشار معارف دینی بپردازند و شاگردانی تربیت کنند.
جوّ سیاسی اجتماعی دوران امام صادق:
ازنظر تاریخی، جای هیچ شک و تردیدی نیست که خلفای اموی و عباسی، از نشر علوم دینی توسط امامان اهلبیت علیهمالسلام دلخوشی نداشتند و تا جایی که میتوانستند، در این مسیر کارشکنی میکردند و از روشهایی مانند حمایت از دیگر دانشمندان و بزرگ کردن آنان در برابر ائمه، در تضعیف موقعیت علمی ائمه میکوشیدند و ارتباط مردم با ائمه را نیز تا جایی که میتوانستند، محدود میکردند؛ ولی اوضاع همیشه یکسان نبود. در بخش مهمی از دوران امامت امام باقر و امام صادق علیهمالسلام شرایط اجتماعی و سیاسی بهگونهای بود که دستگاه خلافت، توان و مجال چندانی برای جلوگیری از فعالیت علمی و گسترش معارف توسط آنان نداشت.
در زمان امامت امام باقر(۹۵ تا ۱۱۴ ھ) حکومت بنیامیه رو به زوال بود و بنیعباس و هواداران آنان در حال یارگیری و صفکشی سیاسی و نظامی در برابر امویان بودند. این شرایط باعث شده بود که دستگاه حکومت اموی، سرگرم مبارزه با آنان شود و درنتیجه، از سختگیریهای سیاسی و اجتماعی قبلی کاسته شد و فضای جامعه قدری باز شد. امام باقر علیهالسلام نیز از این فضا به بهترین وجه استفاده کرد و به تبیین معارف و طرح مسائلی پرداخت که تا آن زمان، یا بهکلی ممنوع بود و یا بهخوبی تبیین نشده بود. بسیاری از مباحث فقهی مربوط به سیره نبوی، مسائل مربوط به امامت، بیان برخی انحرافات رخ داده در احکام دینی، تفسیر صحیح آیات قرآن، نشان دادن برخی خطاها و برداشتهای نادرست از روایات نبوی و موارد متعدّدی از این دست، کاری بود که امام باقر علیهالسلام بهخوبی پایهگذاری نمود و بعد از ایشان توسّط امام صادق علیهالسلام پیگیری شد.
امام صادق علیهالسلام در سال ۱۱۴ ھ.ق؛ و در اوج درگیریهای سیاسی و نظامی امویان و عباسیان به امامت رسید. در سال ۱۳۲ با خلع و سپس کشته شدن مروان بن محمد (مروان حِمار)، خلافت بنیامیه برچیده شد؛ اما بنیعباس برای تثبیت خود و تحکیم پایههای قدرتشان، به چندین سال زمان نیاز داشتند. در نتیجه، فضای باز سیاسی، در اوایل خلافت عباسیان نیز تا مدتی برقرار بود. البتّه دیگر مذاهب و مکاتب فکری نیز از این فضا بهره میبردند. تعامل علمی همین صاحبان مکاتب و مذاهب، باعث رونق هر چه بیشتر فضای علمی در جامعه اسلامی شده بود و در نتیجه، جنبش علمی و فرهنگی، در حوزههای مختلف علوم اسلامی برپا شده بود. امام صادق علیهالسلام نیز از این فضا بهره برد و به تربیت شاگردان متعدّدی در رشتههای مختلف علوم آن روز پرداخت که تعدادشان را چهار هزار نفر دانستهاند.(۳) آنچه قبلاً به روشنی تبیین نشده بود، در این دوران تبیین شد و آنچه به اجمال گفته شده بود، تفصیل یافت. آنچه موضوع نوظهور و مستحدثه بود یا مسئله جدید شمرده میشد، حکمش بر اساس قرآن و علم اصیل نبوی روشن گردید و آنچه دچار انحراف شده بود، تصحیح شد.
البته دوران امامت امام صادق علیهالسلام شرایط یکسانی نداشت. آن حضرت تا هنگام شهادتش در سال ۱۴۸ ھ.ق. ۳۴ سال عهدهدار امامت بود. در سالهای آخر عمر ایشان، خلافت عباسی اقتدار یافته بود و سختگیری آنان بر مخالفان و رقبا، رو به فزونی داشت.(۴) از این پس و در دوران امامان بعدی جز در بخشی از دوران امامت امام رضا علیهالسلام، فضا تنگتر شد و فعالیتهای علمی ائمه محدودتر شد؛ اما امام باقر علیهالسلام و امام صادق علیه-السلام بهره فراوانی از فرصت زمان خود برده بودند و میراث علمی و فرهنگی آنان برای همیشه باقی ماند.(۵)
نتیجه:
دوران امامت امام صادق علیهالسلام را نباید با دوران امامت دیگر ائمه مقایسه کرد. از اوایل سده دوم هجری که رقابت امویان و عباسیان آغاز شد، جامعه اسلامی شاهد یک فضای باز سیاسی و اجتماعی بود. این فضا که پس از به قدرت رسیدن عباسیان و تا قبل از استقرار و تثبیت حکومت آنان نیز وجود داشت، شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی بسیار مناسبی را برای تکمیل و تبیین و گسترش آموزههای دینی فراهم آورد و امام صادق علیهالسلام نیز در ادامه مسیری که پدرش آغاز کرده بود، از این شرایط بهره فراوان برد و به فعالیت علمی و فرهنگی و تربیت شاگردان بسیار همت گماشت.
بهعلاوه، فرآیند آموزش در آن دوران، همانند مراکز علمی روزگار ما، متمرکز نبود و ازاینرو، محدودیتهای سیاسی و اجتماعی، باعث توقف فعالیتهای عملی نمیشد و امام میتوانست از هر مکان و زمانی برای علمآموزی و تربیت شاگردان خود بهره ببرد.
برای مطالعه بیشتر، ر.ک: ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق علیهالسلام تألیف جمعی از نویسندگان، به کوشش دکتر احمد پاکتچی.
کلید واژه:
سیره علمی امام صادق، شرایط سیاسی اجتماعی عصر صادقین، علمآموزی در دوران امام صادق، تبیین معارف توسط امام صادق، امام صادق و خلفای عباسی.
پینوشتها:
۱. برای آشنایی با شیوههای علمی و عملی امام صادق علیهالسلام در امر آموزشوپرورش، به این لینک بنگرید:
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3872/8۰33/1۰56۰4
۲. شایان گفتن است که در کتابی به نام «تاریخ مکه و مدینه»، در ضمن تصاویری از مکانهای مهم تاریخی، تصویری از یک ساختمان قدیمی و مخروبه نشان داده شده و نویسنده ادعا کرده مربوط به قرن دوم هجری است و محل تدریس امام صادق علیهالسلام بوده است. ولی با توجه به اینکه هیچیک از راویان و شاگردان امام به وجود چنین مکانی اشاره نکردهاند، وجود آن مکان بهعنوان مدرسهای مستقل، محل تردید است.
۳. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق، چاپ بیست و دوم، ۱۳۸۹، ص۳۵۶.
۴. در همین دوره بود که منصور دوانیقی برای تضعیف موقعیت امام صادق علیهالسلام، از مالک بن انس حمایت میکرد و یک بار هم از ابوحنیفه خواست مسائل پیچیدهای را در جمع، از امام صادق بپرسد. ر.ک: جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، انتشارات انصاریان، قم، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ ش، ص۳۳۱.
۵. ر.ک: پاکتچی، احمد، «شرایط علمی و فرهنگی عصر امام صادق علیهالسلام و بستر شکلگیری مذهب جعفری»: گروه نویسندگان، ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق علیهالسلام، به اهتمام دکتر احمد پاکتچی، انتشارات دانشگاه امام صادق علیهالسلام، چاپ اوّل، ۱۳۹۱ ھ.ش، ص۳۱ ۶۵.
