ديوان امیرالمؤمنین على بن ابيطالب(ع) اشعار منسوب به امام على(ع) است كه شامل مضامين روايات و قرآن مجيد است و در قالب احساسى ريخته شده و به نظم در آمده و شامل مباحث اخلاقى، اعتقادى و حماسى مى‌باشد كه توسط مصطفى زمانى به زبان فارسى ترجمه شده است.
اشعار انقلابى و جنگى اين كتاب در کتاب‌هاى تاريخى نيز ثبت شده است.
انتساب
قسمتى از اشعار مسلما از امام على(ع) نيست، اما چون امام در پاسخ فردى شعر سروده است، جمع آورنده ديوان براى تكميل مطلب، شعرهاى آن شخص را هم به آن ضميمه كرده است.
علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى صاحب كتاب ارزشمند «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» در اين باره مى‌نويسد:
«ديوان منسوب به امام علی عليه‌السلام توسط قطب‌الدين كيدرى، شارح نهج‌البلاغه، جمع‌آورى شده است.
وى كه نامش شيخ ابوالحسن محمد بن حسن بيهقى نيشابورى است و از شاگردان مرحوم طبرسى مى‌باشد اشعار را بر اساس جمع‌آورى ابوالحسن على بن احمد بن محمد فنجگردى نيشابورى، متوفاى 513ق بنا نهاده است.
پس از آن به نسخۀ سيد ابوالبركات هبةالله بن محمدحسینى دست يافته و باز هم به اشعار آن اضافه كرده است.وى بسيارى از اشعار را با ذكر مدرک نقل كرده است.»
ساختار
كتاب همچنانكه از نامش پيداست ديوان اشعار است كه چينش آن بر اساس آخر ابيات مى‌باشد و به ترتيب حروف الفبا ذكر و مرتب شده است.
بعنوان مثال كتاب با اين بيت شروع شده است:
الناس من‌جهة التمثال‌اكفاه ابوهم آدم و الام حواء
كه با «الف» خاتمه يافته است. در ادامه بعد از به پايان رسيدن اشعارى كه الف ختم مى‌شوند اشعارى ذكر مى‌شوند كه ختم آن با حرف «باء» مى‌باشد و اين قاعده ترتيب بر اساس حروف الفبا ادامه دارد تا اينكه با حرف «ياء» كتاب به پايان مى‌رسد.
در اين ميان لازم به توضيح است كه در اشعارى كه با حرف الف و ديگر حروف به پايان مى‌رسد اشعارى نيز هست كه با غير از حرف مورد نظر به پايان مى‌رسند بعنوان مثال: در حرف الف، اشعارى آمده است كه با «ه» به پايان رسيده است: در زير مجموعه حرف «الف» در بيت پنجاه‌و يكم مى خوانيم:
لبيك لبيك انت موليه فارحم عبيدا اليك ملجاه
در اينجا مى‌توان گفت كه اين بيت نيز با الف ختم شده است زيرا «ملجاه» اگر ضمير «ه» ازش جدا شود با الف ختم می‌شود.
اين روش در بقيه اشعار نيز ديده مى‌شود.
گزارش محتوا
كتاب حاوى 1872 بيت از اشعار منسوب به حضرت على(ع) مى‌باشد كه در موضوعات مختلفى از قبيل عرفان و اخلاق اعتقادات پند و اندرز و… سروده شده است از زيباييهاى كتاب همين بس كه كتاب با موضوع «ارزش علم» شروع شده است در يكى از همين ابيات ابتدايى حضرت چنين بيان مى‌كنند:
فقم بعلم و لا تبغى له بدلا فالناس موتى و اهل العلم احياء
كه مترجم اين بيت را چنين ترجمه كرده است:
بنابراین (اگر دنبال فخر هستى) دنبال دانش باش و چيز ديگرى را عوض آن در نظر مگير، زيرا مردم در حكم مرده‌اند و دانشمندان زنده هستند.
سپس اشعارى چنين چنين آورده است:
هستند جماعتى به جانان زنده وزديدن اين قوم شود جان زنده
چون آب حيات در ازل نوشيدند مردم همه مرده‌اند و ايشان‌زنده
درباره ترجمه
نسخه موجود ديوان، ترجمه استاد مصطفى زمانى مى‌باشد.كه در پائيز سال 1360 آن را آغاز نموده و بعد از گذشت يك سال به پايان برده است.
وى بعد از ترجمه هر بيت (يا چند بيت با يك مضمون)، اشعارى به زبان فارسى در مضمون شعر حضرت نيز آورده است.
گاهى به علت ضرورت شعرى جمله‌بندى با چند شعر تكميل مى‌شود كه در چنين مواردى براى حفظ آغاز و انجام شعر رعايت جمله‌بندى فارسى از نظر ابتدا و انتها حفظ نگرديده است و طبعا ميان مطلب بريدگى پيش آمده است كه خواننده به آن توجه خواهد كرد.
همانطور كه نهج‌البلاغه را اگر جملات آن از هم جدا كنند باز هم مفيد خواهد بود ديوان اشعار حضرت نيز اگر اشعارش از هم جدا شود باز هم‌مفيد و آموزنده خواهد بود.
كتاب با مقدمه مترجم شروع شده و با فهرست مطالب به پايان رسيده است.
