شَرایعُ الاسلام فی مسائل الحَلال و الحَرام مشهور به شرایع، کتابی در فقه فتوایی نوشته محقق حلی (درگذشت ۶۷۶ق) فقیه برجسته قرن هفتم قمری. این کتاب از زمان تألیف، همواره کانون توجه فقیهان و از متون درسی حوزه‌های علمیه بوده و شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نوشته شده است.
ویژگی مهم شرایع را آن دانسته‌اند که در آن، مسائل فقه در چهارچوبی منطقی و منظم ارائه شده است. در این کتاب، همه احکام شرعی در چهار بخش کلیِ عبادات، عقود، ایقاعات و احکام بیان شده است.
مشهورترین شرح‌های شرایع عبارت است از: جواهرالکلام، مسالک‌الاَفهام و مدارک‌الاحکام.
نسخه‌های خطی بسیاری از شرایع در دست هست. برخی از این نسخه‌ها قدیمی است و برای خود محقق حلی قرائت شده و او با خط خود، آنها تأیید کرده است. همچنین این کتاب بارها در کشورهای مختلف چاپ شده است.
نویسنده کتاب و انگیزه تألیف
مقالهٔ اصلی: محقق حلی
محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق) از فقیهان بزرگ شیعه است. او دایی و استاد علامه حلی بود.[۱] علامه حلی وی را بزرگ‌ترین فقیه زمان خود شمرده است.[۲] علاوه بر علامه حلی، ابن داوود حلی، فخرالمحققین فرزند علامه حلی و علی بن یوسف حلی برادر علامه حلی از شاگردان بنام او بوده‌اند.[۳]
محقق حلی در فقه، اصول فقه و کلام کتاب نوشته است که برخی عبارت‌اند از: المُختَصَرُ النّافِع (در فقه)، المُعتَبَر فی شرحِ المُختَصَر (در فقه)، نَهجُ الوُصول اِلىٰ مَعرفةِ عِلمِ الاُصول (در اصول فقه) و المَسلَک فی اُصولِ الدّین (در کلام).[۴]
به‌گفته نویسنده کتاب، کتاب را به پیشنهاد یکی از شاگردانش تألیف کرده است که از او خواسته در نوشته‌ای مختصر، احکام اصلی فقهی را برای او بیان کند.[۵]
جایگاه کتاب
گفته‌اند پیش از شرایع، کتاب نهایه نوشته شیخ طوسی به مدت دو قرن، مهم‌ترین متن درسی فقهی بود؛ اما پس از تألیف شرایع، این کتاب با استقبال فراوان روبه‌رو شد و به‌تدریج، جای نهایه را گرفت.[۶]
صاحب‌جواهر در مقدمه کتابش جواهرالکلام که شرح شرایع است، کتاب شرایع را «قرآنی در احکام شرعی» و «فُرقانی در علوم فقهی» (فرقان: ابزار تشخیص درست از نادرست) معرفی کرده، جامعیت و دقتش را ستوده و آن را الگویی برای کتاب‌های بعدی دانسته است.[۷]
به‌گفته آقابزرگ تهرانی، شرایع به‌لحاظ نحوه تنظیم مباحث فقهی، از بهترین متون فقهی است.[۸] این کتاب از عصر نویسنده همواره مورد توجه فقیهان شیعه و محور گفت‌وگوهای علمی و تدریس‌ها بوده است.[۹]
ویژگی‌ها
به‌گفته مدرسی طباطبایی، محقق ساختاری منسجم و منطقی از فقه شیعه ارائه داد و آن را از پراکندگی درآورد.[۱۰] در شرایع، برای نخستین بار مسائل فقهی در چهار بخش عبادات، معاملات، عقود و احکام مطرح شدند و فقیهان بعدی از او پیروی کردند.[۱۱] برخی دیگر از ویژگی‌های کتاب به شرح زیر است:
در این کتاب، مسائل فقهی‌ای که کاربرد یا فایده کمی داشته‌اند مطرح نشده‌اند.
ادبیاتی دقیق، کوتاه، بدون زیاده‌گویی و در عین‌حال روان و رسا دارد.
این کتاب بیشتر فقه فتوایی است؛ اما گاه دیدگاه‌های فقهی مخالف خود را هم آورده است و به آیات قرآن، احادیث و اجماع استدلال کرده است.
اصطلاحاتی چون «الاَوْلیٰ» (دیدگاهی که ترجیح دارد)، «الاَنسب» (آنچه بیشتر با ادله فقهی هماهنگ است) و «الاَشهر» (مشهورتر) نخستین بار در این کتاب برای بیان فتوای پذیرفته مطرح شد و فقیهان بعدی از او پیروی کردند.[۱۲]
ساختار
کتاب شرایع در چهار بخش تنظیم شده است:
عبادات: طهارت، صلوة، زکوة، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر.[۱۳]
عقود: تجارت، رهن، اِفلاس (ورشکستگی)، حَجْر (ممنوعیت از تصرف در اموال شخصی)، ضِمان، حواله، کفالت، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، هبه، سبق و رمایه، وصیت و ازدواج.[۱۴]
ایقاعات: طلاق، ظِهار، ایلاء، لِعان، عتق، تدبیر، مکاتبه، استیلا، اقرار، جِعاله، ایمان و نذر.[۱۵]
احکام: صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیای موات، لُقَطه، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.[۱۶]
شرایع با کتاب طهارت وبحثی در باره اقسام سه گانه طهارت(وضو، غسل و تیمم) و بیان اقسام واجب و مستحب آنها شروع شده و با کتاب دیات وملحقاتش در قالب چند مسأله خاتمه یافته است. [۱۷] آغاز شرایع با تقسیم احکام به چهار محور عبادات، عقود، ایقاعات و احکام است و ده کتاب زیر مجموعه عبادات قرار گرفته که طهارت نخستین آنهاست. نویسنده با تقسیم طهارت به وضو، غسل و تیمم موارد وجوب و استحباب هر یک را این‌گونه بیان کرده است: موارد وجوب وضو عبارتنداز: نماز و طواف واجب و لمس نوشته‌های قرآن. وضو برای غیر این موارد مستحب است. موارد وجوب غسل عبارتند از: تمام موارد وضو به اضافه برای داخل شدن به مساجد، خواندن سوره‌های عزائم، برای ورود به روز ماه رمضان وقتی که فقط به اندازه غسل کردن تا سپیده‌دم برای جنب فرصت مانده باشد و برای روزه زن مستحاضه کثیره و غسل برای غیر این موارد مستحب است. موارد وجوب تیمم عبارتند از: تیمم برای نماز واجبی که فرصت وضو گرفتن یا غسل کردن نیست و کسی که در مسجد الحرام یا مسجدالنبی جنب شده و بخواهد از آنجا خارج بشود. و تیمم برای غیر این موارد مستحب است. البته طهارت گاهی با نذر و مانند آن واجب می‌شود.[۱۸] آخرین مسأله کتاب شرایع درباره حکم مسلمانی است که پرنده‌ای را باتیر نشانه گرفته و پس از آن مرتد شده و تیرش به مسلمانی خورده است.شیخ طوسی [۱۹] قائل است که دیه نه بر عهده بستگان مسلمان اوست و نه بر عهده کفار.[یادداشت ۱] صاحب شرایع بر این باور است که اگر گفته شود که دیه بر عهده بستگان مسلمان اوست سخن نیکویی است چون بنابر قول صحیح‌تر بستگان مسلمانش از او ارث می‌برند. [۲۰]
