البيان في غريب إعراب القرآن، اثر ابوالبركات عبدالرحمن بن محمد، مشهور به انبارى يا ابن انبارى (متوفى 577ق)، كتابى است پيرامون اعراب كلماتى كه اعراب آن مورد اختلاف مىباشد.
تحقيق و مراجعه و تحصيح كتاب، توسط دكتر عبدالحميد طه و مصطفى السقا صورت گرفته است.
آنچه باعث اهميت كتاب مىشود، اين است كه نویسنده آن، از دانشمندان لغت و ادب و فردى زاهد بشما مىرفته كه آثارى چند در لغت و نحو از خود بهجاى گذاشته و حاجى خليفه او را از متقدمان در تأليف اعراب القرآن دانسته است.
ذهبى از اين كتاب تحت عنوان «إعراب القرآن» ياد كرده است، اما با ملاحظه ديگر منابع، نام كامل كتاب، همان «البيان في غريب إعراب القرآن» مىباشد.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، تنظيم شده است.
نویسنده در اين اثر، در پى بررسى و بحث پيرامون كلماتى مىباشد كه پيرامون اعراب آن، تعدد آرا و اختلاف نظر وجود دارد و لذا ترتيب مطالب و كلمات، بر حسب سورههاى قرآن و كلماتى است كه اعراب آن، مورد اختلاف مىباشد. اين در حالى است كه ساير كلمات (كلماتى كه اعراب آن مورد اختلاف نيست) رها شده و بحثى پيرامون آن، صورت نگرفته است.
اثر حاضر، تنها مبين وجوه محتمل در اعراب بسيارى از كلمات قرآن كريم بوده و هيچگونه شرح نحوى، اعم از شرح معنوى و بلاغى، در آن صورت نگرفته است، مگر در موارد نادر و بسيار اندك.
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، علاوه بر ارائه زندگىنامه مفصلى از نویسنده.، به نكاتى پيرامون كتاب، اشاره گرديده است. در انتهاى اين مقدمه، به بررسى نسخ خطى كتاب و اقدامات تحقيقى صورتگرفته در آن پرداخته شده است
نویسنده در مقدمه كوتاه خود، به موضوع كتاب اشاره نموده و يادآور شده كه در كتاب خويش، اعراب قرآن را بهاختصار بيان كرده است.
جلد اول، اختصاص به اعراب دو سوره نخست قرآن دارد. نویسنده پس از مقدمه، به تفصيل از اعراب بسمله سخن گفته و آنگاه به اعراب بقيه آيههاى سوره پرداخته و در نهایت، از اعراب «آمين» نوشته است.
اعراب سورههاى ديگر نيز در مجلد دوم آمده است.
برخى از ويژگىهاى كتاب را مىتوان در امور زير، خلاصه نمود:
- اين اثر، آخرين كتابى است كه ابن انبارى آن را به رشته تحرير درآورده و لذا در موارد بسيارى كه مطالب، نياز به اطناب و شرح بيشترى دارد، به كتاب مشهور خود تحت عنوان «الإنصاف» ارجاع داده است. وى همچنين مسائل و موضوعات زيادى را به كتاب ديگرش با نام «أسرار العربية» احاله داده است و شايد بتوان حسب اعتماد لاحق بر سابق، چنين برداشت نمود كه ابن انبارى نخست «الإنصاف» را به رشته تحرير درآورده و پس از آن، به ترتيب «الأسرار» و سپس «البيان».
- هرچند عنايت ويژه نویسنده در اين كتاب پرداختن به مسائل نحوى كلمات و آيات مىباشد، اما در مواردى نيز به تفسير و توضيح معانى كلمات و آيات، در تثبيت صحت اعرابى كه ترجيح دادهشده و يا فساد و اشتباه اعرابى كه معناى صحيح را نمىرساند، پرداخته شده است.
- ابن انبارى در اين اثر، به اختلاف قرائات پرداخته و بهصورت مفصل، هريك از قرائات را از لحاظ نحوى، توجيه كرده است.
- از آنجايى كه قرآن، ماده اصلى و بهترين منبع برای ادبيات عرب مىباشد، ابن انبارى تمثيل و استشهادات فراوانى به قرآن كريم نموده است.
- اختصار از جمله ويژگىهاى بارز اين كتاب مىباشد. ابن انبارى در اين اثر، به ايجاز مطالب پرداخته (البته ايجازى كه مخل معنا و مراد نمىباشد) و اطناب مطالب و مباحث را به ساير كتب واگذار كرده است.
- نویسنده به شواهد شعرى فراوانى استشهاد كرده و اكثرا اشعار را به صاحبان آن، مستند نكرده است، مگر در موارد نادر