مرتضی فرزند محمّد امین انصاری دزفولی(۱۲۱۴ق) از علمای شیعه در قرن ۱۳ق بود که «بعد از صاحب جواهر، مرجعیت عامه یافت». دو کتاب معروف او رسائل و مکاسب کتاب درسی طلاب شده و عالمان بعد از او شاگرد و پیرو مکتب اویند. آثار وی، همچون آثار عالمان دیگری مانند محقق حلی، علامه حلی و شهید اول، مورد توجه بوده و محققان بسیاری بر آنها شرح یا حاشیه نوشته‌اند.
این کتاب از دقیق‌ترین آثار شیخ انصاری در فقه و از منابع اصلی فقه استدلالی و آموزش آن در حوزه‌های علمیه بوده است. عالمان شیعی از همان زمان انتشار کتاب، شرح‌ها، تعلیقه‌ها و ترجمه‌های فراوانی نگاشته‌اند.
طرح آرا و نظریات بسیاری از مذاهب اربعه اهل سنت و نقد و بررسی آنها؛
استفاده گسترده از کتابهای فقهی، حدیثی، تفسیر، لغت، اخلاق و حتی کلامی مانند کتاب نهج الحق و کشف الصدق؛
ارائه نظریات به صورت اجتهادی است و جز در مواردی خیلی کم، فتوای صریح و روشنی در مورد مسئله ارائه نمی‌شود.
نوآوری‌ها
جهت دادن فقه شیعی به سمت فقه معاملات، در حالی که قبل از شیخ، فقه بیشتر ناظر به فقه عبادات بوده است؛
ارائه بحث مبسوط و گسترده در مورد بیع معاطات، بیع فضولی و انواع و اقسام خیارهای معاملات؛
بخش‌های کتاب
این کتاب مشتمل بر سه بخش اصلی است:
بخش اول، مکاسب محرمه
مؤلف در این بخش به کسب‌ها و تجارت‌های حلال و حرام پرداخته و درباره هر یک به صورت مستقل بحث کرده است. در این بخش به پنج نوع از کسب‌های حرام اشاره شده است:
نوع اول: تجارت با چیزهایی که در شرع، عین نجس‌اند، مثل خرید و فروش بول، خون نجس، منی، مردار، سگ و خوک خشکی، شراب؛
نوع دوم: تجارت با چیزهایی که گرچه خرید و فروش خودشان حرام نیست، ولی به جهت قصد و انگیزه فروشنده و خریدار، آن خرید و فروش ممنوع است، مثل خرید و فروش بت، صلیب، آلات قمار، آلات موسیقی، ظرف‌های طلا و نقره، فروش انگور به کسی که قصد دارد آن را تبدیل به شراب کند، فروش اسلحه به دشمنان دین؛
نوع سوم: تجارت با چیزهایی که منفعت و فایده چندانی ندارند؛
نوع چهارم: کسب و کارهایی که خود آن عمل حرام است نه چیزی که بر سر آن خرید و فروش می‌شود، مثل آرایش زنان به صورتی که باعث اشتباه و فریب داماد شود، آرایش و تزیین مردان و زنان که به صورت جنس مخالف خود به نظر برسند، منجمی، نگاه‌داشتن کتابهای گمراه‌کننده، رشوه، دشنام‌دادن به مؤمنان، جادوگری، شعبده بازی، فریب دادن دیگران در معامله، موسیقی لهوی و حرام، غیبت، قمار و…؛
نوع پنجم: کسب در آمد با کارهایی که انجام آن بر انسان واجب است، مانند پول گرفتن برای خواندن نماز، دفن میت و…؛
خاتمه: در بخش انتهایی کتاب مکاسب، به مباحثی از جمله حرمت خرید و فروش قرآن کریم، جوایزی که از حاکمان جور گرفته می‌شود و مسائلی از این دست پرداخته شده است.
بخش دوم، کتاب البیع
این بخش نیز به بحث استدلالی و مفصل در مورد خرید و فروش پرداخته است. دراین بخش،مسائل مهم و اساسی خرید و فروش به صورت مفصل مورد بحث قرار گرفته است. مباحث این بخش در چند قسمت ارائه شده است:
بحثی در مورد بیع معاطات و صحت آن؛
بحثی در مورد عقد بیع که در بردارنده مباحثی در مورد الفاظ بیع است؛
بحثی در مورد شرط‌های عقد بیع. در این بخش نیز به مباحثی از جمله عربی بودن عقد، مقدم بودن درخواست خریدار بر قبول فروشنده و چند مسئله وشرط دیگر پرداخته است؛
بحثی در مورد شرط‌های مربوط به خریدار و فروشنده. در این بخش نیز به شرط‌هایی که در فقه مورد خریدار و فروشنده مطرح شده، اشاره شده است. شرط‌هایی مانند بالغ بودن طرفین، قصد جدی داشتن در معامله، اختیار داشتن، مالکیت طرفین؛
بحثی در مورد بیع فضولی. در این بخش همچنین به این مسئله پرداخته شده که آیا چنین معامله‌ای صحیح است یا نه؟
بحثی مفصل در مورد شرایط جنس مورد معامله و قیمت آن؛
بخش سوم: کتاب الخیارات
در این بخش از کتاب، بحث از این می‌شود که دربرخی مواقع طرفین می‌توانند معامله را بر هم بزنند. به این حالت، خیار گفته می‌شود. در این کتاب، به تفصیل از ۷ خیار بحث شده است که عبارتند از مجلس، حیوان، غبن، تاخیر، شرط، رؤیت و خیار عیب. در انتهای این بخش نیز مباحثی از جمله احکام خیار، احکام قبض و مسئله بیع نقد و نسیه مطرح شده است.
منابع مورد استفاده
شیخ انصاری برای نگارش این کتاب، از کتابهای بسیاری در رشته‌های مختلف علوم انسانی، از جمله فقه، حدیث، لغت و… بهره برده است. برخی از مهمترین این منابع در فقه عبارتند از:
ارشادالاذهان، تألیف علامه حلی؛
الاستبصار، تألیف شیخ طوسی؛
الانتصار، تألیف سید مرتضی؛
ایضاح الفوائد، تألیف فخرالمحققین حلی؛
تحریر الاحکام الشرعیه، تألیف علامه حلی؛
تذکرة الفقهاء، تألیف علامه حلی؛
تهذیب الاحکام، تألیف شیخ طوسی؛
جامع المقاصد، تألیف محقق کرکی؛
جواهر الکلام، تألیف محمد حسن نجفی؛
الحدائق الناضرة، تألیف یوسف بحرانی؛
الخلاف، تألیف شیخ طوسی؛
الدروس الشرعیه، تألیف شهید اول؛
ذخیره المعاد، تألیف محقق سبزواری؛
ذکری الشیعه، تألیف شهید اول؛
روض الجنان، تألیف شهید ثانی؛
الروضه البهیه، تألیف شهید ثانی؛
ریاض المسائل، تألیف سید علی طباطبایی؛
السرائر، تألیف ابن ادریس حلی؛
شرائع، تألیف محقق حلی؛
غنیه النزوع، تألیف ابن زهره حلبی؛
قواعدالاحکام، تألیف علامه حلی؛
الکافی، تألیف محمد بن یعقوب کلینی؛
کشف الغطاء، تالیف کاشف الغطاء؛
اللمعة الدمشقیة، تالیف شهیداول؛
المبسوط، تالیف شیخ طوسی؛
مجمع الفائده، تالیف مقدس اردبیلی؛
مختلف الشیعه، تالیف علامه حلی؛
مدارک الاحکام، تالیف صاحب مدارک؛
مسالک، تالیف شهید ثانی؛
من لا یحضره الفقیه، تالیف شیخ صدوق؛
المهذب البارع، تالیف ابن فهد حلی؛
النهایه، تالیف شیخ طوسی.
شرح‌ها و حاشیه‌ها
برخی از حاشیه‌نویسان کتاب
میرزا ابوالحسن مشکینی اردبیلی؛
احمد بن حسین تفرشی نجفی؛
سید احمد سبط الشیخ دزفولی؛
احمد علومی یزدی؛
میرزا محمدتقی حائری شیرازی؛
محمدتقی آملی;
جواد ایروانی؛
محمدجواد بلاغی؛
میرزا حبیب‌الله رشتی؛
محمدحسن مامقانی؛
محمدحسین کاشف الغطاء؛
محمدحسین غروی اصفهانی؛
سید رضا محمد موسوی لنکرانی؛
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی؛
آقا ضیاء عراقی؛
سید عبدالحسین دستغیب شیرازی؛
علی بن عبدالحسین ایروانی؛
سید محمد کاظم طباطبایی؛
محمدکاظم خراسانی؛
سید محسن حکیم؛
میرزا محمدعلی خوانساری.
شرح‌های جدید
ارشاد الطالب، میرزا جواد تبریزی؛
ایصال الطالب الی اسرارالمکاسب، سید محمد حسینی شیرازی؛
بلغه الطالب، تقریرات درس سید محمد رضا گلپایگانی؛
تشریح المطالب، ترجمه و شرح فارسی سید محمدجواد ذهنی تهرانی؛
خودآموز مکاسب، ترجمه سید مهدی غضنفری خوانساری؛
در کلاس درس مکاسب، تقریر درس احمد پایانی اردبیلی؛
غنیه الطالب، شیخ مرتضی اردکانی؛
نهج الطالب فی حاشیه المکاسب، سید محسن حجت کوهکمرهای فرزند سید محمد حجت کوهکمرهای؛
شرح عبدالصاحب علی المکاسب، سیدمحمد مرتضوی لنگرودی؛
غایه الایضاح، محمد علامی تبریزی؛
المکاسب المحرمه، امام خمینی؛
المکاسب المحرمه، محمدعلی اراکی؛
انوار الفقاهه فی احکام العتره الطاهره، ناصر مکارم شیرازی؛
ابتغاء الفضیله فی شرح الوسیله فی المکاسب المحرمه، مرتضی حائری؛
دراسات فی المکاسب المحرمه، حسینعلی منتظری؛
محاضرات فی الفقه الجعفری: المکاسب المحرمه، ابوالقاسم خوئی.
