اِحْقاقُ الحَقّ و اِزْهاقُ الباطِل مشهور به احقاق الحق کتابی کلامی نوشته قاضی نورالله شوشتری عالم شیعه (درگذشت ۱۰۱۹ق) است. این کتاب در دفاع از ولایت و امامتِ امام علی(ع)، تبیین اندیشه‌های کلامی شیعه و در ردّ کتاب ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل، نوشتۀ فضل‌الله بن روزبهان، عالم سنی‌مذهب قرن نهم قمری نوشته شده است.
روش قاضی نورالله شوشتری در این کتاب، مناظره بوده و علاوه بر مباحث کلامی از شعرهای فارسی و عربی نیز استفاده کرده است. در این کتاب، برخی از مباحث اختلافی میان شیعه و اهل سنت به صورت تطبیقی بحث شده و بخش‌بندی آن همانند کتاب نهج الحق نوشته علامه حلی است. از مطالب کتاب، در نگارش کتاب‌هایی چون اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، و بحارالانوار نیز استفاده شده است.
کتاب احقاق الحق در نسخه‌های دو و چهار جلدی منتشر شده و بر آن شرح، ترجمه و تکلمه‌هایی نیز نوشته شده است. این کتاب با تعلیقات و ملحقاتی که زیر نظر سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی به آن اضافه شده تاکنون ۳۶ جلد از آن به چاپ رسیده است.
نویسنده
سید نورالله حسینی مرعشی (۹۵۶-۱۰۱۹ق)[۱] معروف به قاضی نورالله شوشتری، متکلم و فقیه شیعه در دوره صفویه است.[۲] او در زمان اکبرشاه گورکانی (حکومت: ۹۶۳-۱۰۱۴ق)، به هند رفت و خود را پیرو مذهب شافعی معرفی کرد[۳] و در لاهور به مقام قضاوت رسید.[۴]
با به‌دست آوردن کتاب مجالس المؤمنین، نوشته قاضی نورالله، در حکومت جهانگیرشاه (حکومت:۱۰۱۴–۱۰۳۷ق)، شیعه بودنِ قاضی نورالله ثابت و از قضاوت برکنار شد و به‌دست نواصب به شهادت رسید؛[۵] البته به گفته محمدعلی مدرّس تبریزی، آقابزرگ تهرانی و … دلیل شهادت او نوشتن کتاب احقاق الحق بوده است.[۶]
اهمیت
کتاب احقاق الحق در رد کتاب ابطال الباطل اثر فضل بن روزبهان، عالم سنی قرن ۹ هجری قمری، نوشته است.[۷] کتاب ابطال الباطل در رد بخش امامتِ کتاب نهج الحق اثر علامه حلی متکلم شیعه (درگذشت ۷۲۶ق) نوشته شده بود.[۸]
مطالعه کتاب احقاق الحق برای روشن شدن مباحث اختلافی شیعه و اهل سنت مفید دانسته شده است.[۹] گفته شده علامه مجلسی، مُحَدِّث شیعه در قرن ۱۲ هجری قمری، مطالعه آن را بر هر شیعه لازم می‌دانست.[۱۰] همچنین از میرزای قمی (درگذشت ۱۲۳۱ق)، نقل شده که وی، کلام قاضی نورالله در احقاق الحق را از نظر تحقیق و تتبع، از کلام علامه حلی در نهج الحق، بهتر دانسته است.[۱۱]
به گفته قاضی نورالله وی این کتاب را در سال ۱۰۱۴ق و در هفت ماه نگاشته است.[۱۲] سید اعجاز حسین کَنتوری (درگذشت ۱۲۸۶ق) این مدت را برای نسخه‌برداری از این کتاب ناکافی شمرده است.[۱۳]
از مطالب کتاب احقاق الحق، در نگارش کتاب‌هایی چون اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، و بحارالانوار استفاده شده است.[۱۴]
این کتاب توسط مولانا سید عبدالحسین عالم اهل سند (درگذشت ۱۳۸۱ق) تدریس می‌شده است.[۱۵]
روش
قاضی نورالله شوشتری در کتاب احقاق الحق از روش مناظره استفاده کرده است. وی در این کتاب به مباحث کلامی بسنده نکرده، و از شعرهای فارسی و عربی نیز استفاده کرده است.[۱۶]
در مقدمه کتاب احقاق الحق، متن خطبه فضل بن روزبهان نقل و نقد شده است.[۱۷] سپس متن کتاب نهج الحق علامه حلی با عبارت «قالَ المُصَنِّفُ رَفَعَ اللهُ دَرَجَتَه؛ نویسنده که خدا رتبه او را بالا برد، گفت» یا «یَقولُ رَحِمَهُ الله؛ نویسنده که خدا او را رحمت کند می‌گوید» ذکر شده است. به دنبال آن ردّیهٔ فضل بن روزبهان، بر کتاب نهج الحق با عبارت «قال الناصِبُ خَفَضَهُ الله؛ ناصبی که خدا او را پست و خوار کند، گفت» بیان شده و پس از آن در ردّ گفته فضل بن روزبهان، نظر نویسنده با کلمه «اَقولُ؛ می‌گویم» ارائه شده است.[۱۸]
محتوا
در کتاب احقاق الحق، برخی از مباحث اختلافی میان شیعه و اهل‌سنت به صورت تطبیقی بحث شده است. بخش‌بندی کتاب همانند کتاب نهج الحق نوشته علامه حلی،[۱۹] است و مطالب آن در هشت بخش آمده است.
- ادراک؛ در آن به عدم امکان رؤیت خدا پرداخته شده است.[۲۰]
- نظر و فکر؛ که در آن به وجوب عقلیِ شناخت خدا پرداخته شده است؛[۲۱]
- صفات خداوند؛ در این بخش مطالبی مانند جسم نبودن خدا، متکلم بودن او، عدالت خدا، حسن و قبح عقلی و اختیار بندگان بحث شده است.[۲۲]
- نبوت؛ که در آن از عصمت پیامبران(ع) و پاک بودن آنان از پستی، کفر و ناپاکی والدین بحث شده است.[۲۳]
- امامت؛ در آن به عصمت امام(ع)، برتر بودن او از دیگران، راه تعیین امام معصوم(ع) و دلائل عقلی و نقلی بر امامت امام علی(ع) پرداخته شده است.[۲۴]
- معاد؛ در آن مطالبی مانند معاد جسمانی و استحقاق ثواب و عقاب ذکر شده است.[۲۵]
- اصول فقه؛ در آن به مباحثی مانند اجماع، امر و نهی، تخصیص، نسخ، قیاس و استحسان پرداخته شده است.[۲۶]
- فقه؛ که در آن برخی از مسائل فقهی مانند طهارت، زکات، نکاح، جنایات و صید بیان شده است.[۲۷]
از آنجا که روش نورالله در تدوین وتنظیم کتابش این‌گونه است که کلمه به کلمه فرازهایی از « نهج الصدق » علامه حلی را با جمله: قال المصنف «رفع الله درجته» نقل می‌کند، به دنبال آن نقد فضل بن روزبهان با جمله:قال الناصب «خفضه الله» را می‌آورد و سپس در رد گفته فضل، نظرش را با تجزیه و تحلیل سخنان هر دو ارائه می‌کند. نخستین مطلب در کتاب احقاق الحق را نیز بر همین اساس با عنوان (المسألة الاولى في الإدراك و فيه مباحث المبحث الاول فى اعرفية الادراك) به نقل از کتاب «نهج الحق وکشف الصدق»علامه حلی شروع کرده است و در ادامه از فضل بن روزبهان نقل کرده که او ادراک را با مغاطعه به معنای رؤیت دانسته و در نهایت قاضی نورالله به نقد و بررسی کلام ابن روزبهان پرداخته است.[۲۸]روایت پایانی کتاب از پیامبراکرم (ص) درباره ظهور امام زمان (عج) و حکومت او با این مضمون است که در آخرالزمان که امت پیامبر گرفتار بلای شدید می‌شوند خداوند مردی از امت او را مبعوث می‌کند و او زمین را پس از این که پر از ظلم شده از عدل پر می‌کند و او را ساکنان زمین و آسمان دوست دارند و آسمان بر آنان می بارد و زمین می‌رویاند (و این برکت و رفاه و راحتی) تا بدان حد است که زندگان آروز می‌کند که ای کاش مردگان بودند و می‌دیدند.[یادداشت ۱]
تکمله، شرح و ترجمه‌ها
بر احقاق الحق تکمله، شرح و ترجمه‌هایی نوشته شده است. از جمله:
- دلائل الصدق لنهج الحق، اثر محمدحسن مظفر (درگذشت ۱۳۷۵ق)، متکلم شیعه، در تکمیل احقاق الحق.[۲۹]
- شرح و ملحقاتی که زیر نظر سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در ۳۶ جلد (تا سال ۱۳۹۲ش)، توسط کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ شده است.[۳۰] در این شرح در جلدهای اول تا سوم مسأله نخست (ادراک)، تا مسأله پنجم (امامت) و از جلد چهارم به بعد مسأله امامت شرح شده است و مطالبی به آن افزوده شده است.[۳۱] پس از درگذشت سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی گروهی از محققان در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی ملحقات الاحقاق را با اسلوب جدید و اضافات، از نو نگاشتند که با عنوان «موسوعة الامامة فی نصوص اهل السنة» به چاپ رسیده است. تا آبان ۱۴۰۳ش ۴۲ جلد آن چاپ شده است با این موضوعات: جلدهای ۱ تا ۵: اهل بیت(ع) در قرآن؛ جلدهای ۶ تا ۲۰: امام علی(ع)؛ جلدهای ۲۱ تا ۲۵: حضرت فاطمه(س)؛ جلدهای ۲۶ تا ۳۰: امام حسن(ع)؛ جلدهای ۳۱ تا ۴۲: امام حسین(ع).
- ترجمه فارسی: این کتاب در دوره شاه سلیمان صفوی (۱۰۷۷-۱۱۰۵ق)، توسط نصرالدین حسین بن عبدالوهاب بهبهانی با عنوان «ایضاح احقاق الحق» به فارسی ترجمه شده است.[۳۲] همچنین میرزا محمد نائینی (درگذشت ۱۳۰۵ق) آن را به فارسی برگردانده است.[۳۳]
- ترجمه اردو: این کتاب توسط مولوی محمدعلی سندی حائری هندی[۳۴] و سید حسن کهجوری (درگذشت ۱۳۵۲ق) [۳۵] به زبان اردو ترجمه شده است.
نسخه‌های خطی
نسخه‌های خطی مختلفی از کتاب احقاق الحق وجود دارد،[۳۷] برخی از آنها عبارتند از:
- نسخهای که از روی خط نویسنده در سال ۱۰۶۸ق کتابت شده است. آقابزرگ تهرانی این نسخه را در کتابخانه شخصی عبدالحسین طهرانی در کربلا دیده است.[۳۸]
- نسخهای که دارای حواشی نویسنده است. این نسخه در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می‌شود.[۳۹]
- نسخهای که آیت‌الله مرعشی برای تصحیح احقاق الحق از آن استفاده کرده است. این نسخه در کتابخانه شخصی مدرس خیابانی تبریزی قرار داشته است.[۴۰]
نشر
کتاب احقاق الحق، در سال ۱۲۷۳ق در چهار جلد به صورت چاپ سنگی در ایران منتشر شد[۴۱] و در سال ۱۳۲۶ق نیمه نخست آن در مصر به چاپ رسید.[۴۲] انتشارات مکتبة الاسلامیه نیز، این کتاب را در سال ۱۳۹۶ق در تهران منتشر کرد.[۴۳]
این کتاب در سال‌های ۱۴۳۷ق/۲۰۱۶م و ۱۴۳۸ق/۲۰۱۷م به تحقیق ابوالزهراء المصطفوی در دهلی نو توسط مرکز احیاء آثار بر صغیر، به چاپ رسیده است؛ البته تا سال ۱۴۳۸ق، دو جلد از این چاپ منتشر شده، که شامل چهار مسأله نخستِ کتاب، از «ادراک» تا «نبوت» است.[۴۴]
پانویس
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۳.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة‌الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۱۷۳.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة‌الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۰؛ مدرس تبریزی، ریحانة‌الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۸۶؛ قمی، الفواید الرضویه، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۱۰۶۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ قائدی، «معرفی کتاب احقاق الحق»، ص۱۱۳.
- ↑ حسینی، فیض الاله، ۱۳۲۷ش، ص۵۵؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ ق، ص۳۳ و ۳۴.
- ↑ کبودرآهنگی، مرآة الحق، ۱۲۳۸ش، ص۱۰۴.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، المقدمه‌ج۱، ص۳۲.
- ↑ کنتوری، الحجب و الاستار، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۹۵؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صدر الافاضل، مطلع انوار، ۱۳۷۴ش، ص۳۴۳.
- ↑ صحتی سردرودی، «در سایه احقاق الحق»، ص۶۶.
- ↑ صحتی سردرودی، «در سایه احقاق الحق»، ص۶۶.
- ↑ صحتی سردرودی، «در سایه احقاق الحق»، ص۶۶.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۵۱-۴۲۹.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۵-۱۴۷.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۴۷-۱۵۹.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۶۳-ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۶.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۶-ج۳، ص۵۰۱.
- ↑ «نسخه خطی کتاب احقاق الحق»، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «نسخه خطی کتاب احقاق الحق»، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «نسخه خطی کتاب احقاق الحق»، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱، ص۷۵.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۳۳۱.
- ↑ «پدرم وصیت کرد مرا در ورودی کتابخانه و زیر پای طالبان علوم آل محمد دفن کنید»، خبرگزاری رسا.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱-۳۴.
- ↑ حجتی، «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»، ص۱۰۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۷۵.
- ↑ لجنة العلمی فی مؤسسة الامام الصادق(ع)، معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۳۳۸.
- ↑ «نسخه خطی کتاب احقاق الحق»، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ حجتی، «گزارشی از تألیف کتاب احقاق الحق و مؤلف آن»، ص۱۰۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذريعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ «احقاق الحق نسخه خطی»، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ ق، ص۲۹.
- ↑ رفاعی، معجم المطبوعات العربية في إيران، ۱۴۱۴ق، ص۵۲.
- ↑ رفاعی، معجم ما کتب عن الرسول و أهل البیت(ع)، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۱۵۷.
- ↑ رفاعی، معجم ما کتب عن الرسول و أهل البیت(ع)، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۱۵۷.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۳۷ق، ج۱، مقدمه، ص«ل»، ج۲، فهرست.
