شیخ احمد اَحْسایی، احمد بن زینالعابدین بن ابراهیم (رجب ۱۱۶۶- ذیقعدۀ ۱۲۴۱ / مۀ ۱۷۵۳- ژوئن ۱۸۲۶)، عالم، حکیم و فقیه نامدار امامی كه جماعت شیخیه بدو منسوبند و اساس تعالیم خود را از او گرفتهاند. مشرب و سوانح زندگی احسایی دامنۀ تأثیر او را به پس از حیاتش رسانده، و تحولاتی را در تاریخ امامیه به بار آورده است. به گفتۀ احسایی سابقۀ تشیع در نیاكان وی به جد چهارم او داغِر باز میگردد. گزارش احسایی جنبههای بارزی از مشرب او را نشان میدهد كه نوعی گرایش به باطن شریعت و تأكید بر مرتبۀ قدسی امام است. او به کربلا و نجف مهاجرت كرد و به درس عالمانی چون سیدمهدی بحرالعلوم و آقا محمد باقر وحید بهبهانی حضور یافت و اجازههای متعدد روایی از مشاهیر عالمان مانند شیخ جعفر کاشف الغطا دریافت كرد. احسایی شاگردان بسیار داشت كه از میان ایشان سید کاظم رشتی پس از وفات وی در بسط و ترویج افكار او كوشید و در حكم جانشین وی بود. احسایی را به وارستگی و جهد در عبادات و ریاضات شرعی ستودهاند. از آثار وی بر میآید كه وی علاوه بر فقه و دیگر علوم دینی متداول، در فسلفه تبحر داشته، و به دانشهای گوناگون از ریاضیات و طبیعیات قدیم و علوم غریبه نیز آگاه بوده است. تعابیری كه مشایخ اجازهاش در حق او به كار بردهاند، از دانش وسیعش در فقه و حدیث حكایت میكند. وی علوم و حقایق را به تمامی نزد پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و امامان (علیهمالسّلام) میداند و از دیدگاه او حکمت كه علم به حقایق اشیاء است با باطن شریعت و نیز با ظاهر آن از هر جهت سازگاری دارد. او معتقد است كه عقل آنگاه میتواند به ادراك امور نایل شود كه از انوار اهل بیت روشنی گیرد. معروفترین نظریۀ احسایی دربارۀ كیفیت معاد جسمانی است و در مبحث امامت توجه خاصی به جنبههای تكوینی مقام امام نشان میدهد. احسایی در بحث اصالت وجود و ماهیت قول ویژهای دارد مبنی بر اینكه وجود و ماهیت هر دو اصالت دارند و هر یك بُعدی واقعی از شیء را تشكیل میدهند.
۱. جوامع الکلم، مجموعهای از ۹۲ رساله كه بیشتر آنها در پاسخ سؤال نامههاست. بیشتر رسالههای احسایی كه نسخههای فراوانی از آنها در مجموعههای خطی كتابخانهها پراكنده است، در این كتاب یافت میشود.
